Azərbaycan xalq dini[1] və ya Azərbaycan xalq dini inancları — azərbaycanlıların İslamdan kənar, müxtəlif xalq dini inanclarını əhatə edən anlayış. Bu inanclar İslamdan kənar olmalarına baxmayaraq, dinin bir hissəsi olaraq icra edilir. Bu anlayışı ifadə etmək üçün istifadə edilən digər adlandırmalar xalq İslamı[2][3], yerli İslam[4] və xürafatdır.
Azərbaycanlıların inancları İslamaqədərki və İslamdan sonra olmaqla əsas 2 qrupa bölünür. Birinci qrup insan, kainat, varlıq haqqında insan təsəvvürlərini əhatə edir. İslamdan qaynaqlanan inanclar İslamaqədərki inancların üzərinə sanki bir İslam "örtüyü" keçirmişdir.[5] İslamaqədərki dini təsəvvürlər həm mürəkkəb, həm də çoxcəhətlidir. Dinlə mifin nisbəti, islamaqədərki inancların din yoxsa mif olması məsələsi tədqiqatçılarda fərqli fikirlərin olduğu məsələlərdən biridir.[6] Qədim dini inancların öyrənilməsi milli mədəniyyətdə qədim elementlərin qalmasını və dəyişikliklərə məruz qalmasını təyin etməyə imkan verir.[7]
Primitiv dinlər bu formalarda üzə çıxır: daş, su, ağac, alov ritualları, kosmoqonik inanclar və s. Qeyd edilən rituallar animizm, sehr, totemizm və fetişizmlə yaxından bağlıdır. Etnoqrafik müşahidələr ruhlarla bağlı ritualların (animizm) hələ də davam etdiyini göstərir.[8] Yerli İslamda müqəddəslərə ehtiram göstərilməsi, şər ruhlardan qorunmaq üçün əfsun və həmaillərdən istifadə, sehrə, caduya inam müşahidə edilir.[4]
XIII əsr monqol işğalı və ondan sonrakı dövrlərdə Elxanilərin həm İran Azərbaycanı, həm müasir Azərbaycanın üzərində hakimiyyət qurması burada yayılmış şamançılıq adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Şamanizm adətləri İslamın təsiri ilə dəyişikliklərə məruz qalmış, zərərsiz və vacib olmayan yerlərdə özünü qorumuşdur. Qədim adət-ənənə qaydaları Azərbaycan mədəni sahəsində uşaq folklor və oyunlarında, geniş xalq təbəqələrinin mərasim və inanclarında yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, azərbaycanlıların cümə axşamında (Adına günü) ölülərin ruhuna hörmətən yediyi aşın qədim şamanizm qalıntısı olduğuna şübhə yoxdur.[10]
Çar Rusiyası və sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda İslam bir din olaraq zəifləmişdir. Bu dövrdə İslam gücünü sadəcə həyat tərzi olaraq, adətlərdə və yerli İslamda saxlamışdır. Yerli İslamın güclənməsində əsas səbəb azərbaycanlıların Rusiya işğalı dövründə İslam dünyasından təcrid olunmasındadır. Beləliklə, İslam fundamentalizmi buralara təsir göstərə bilməmişdir. Sovet dövründə mollalar xalq İslamının ənənəvi hədislərini insanlara oxuyurdular.[11] 70 illik sovet hakimiyyətinə baxmayaraq, azərbaycanlılar öz dini inanclarını qoruyub saxlamışdır.[12]
2005-ci ildə 150-dən çox dini təşkilat və məscidin qeydiyyata alınması tənqid edilmiş, bunların insanların ziyarət etdiyi məbədlər olduğu qeyd edilmişdir. Bu qeydiyyatlar "xalq dini" yaratmaq cəhdi olaraq görülmüşdür.[13] Buna baxmaraq, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi heç bir zaman pirlər və müqəddəslər kultunu qınayan fətva verməmişdir.[14]
Azərbaycandakı sələfi dini görüşü də xalq İslamını, müqəddəs məbədlərin ziyarət edilməsi kimi ənənəvi dini görüşləri qəbul etmir. Xalq İslamının nümayəndələri sələfi baxış bucağına görə dindən çıxmış hesab edilir. Buna görə də Azərbaycanın şimalındakı Quba bölgəsində müqəddəs məbəd yandırılmış, yerli sakinlər bu addımı pisləmişdir.[3]
Azərbaycanlıların özünəməxsus dini inancları var. Azərbaycanlılar və Azərbaycanda yaşayan digər müsəlman xalqlar özünü müsəlman hesab edir, ancaq şamanizm, bütpərəstlik, zərdüştlük izləri daşıyan primitiv dini inanclara da malikdirlər. Belə inanclara müqəddəs sayılan yerlərin ziyarət edilməsi, İslamla əlaqəsi olmayan dini ritualların həyata keçirilməsi daxildir.[8]
Primitiv dinlər bu formalarda üzə çıxır: daş, su, ağac, alov ritualları, kosmoqonik inanclar və s. Qeyd edilən rituallar animizm, sehr, totemizm və fetişizmlə yaxından bağlıdır. Etnoqrafik müşahidələr ruhlarla bağlı ritualların (animizm) hələ də davam etdiyini göstərir.[8] Yerli İslamda müqəddəslərə ehtiram göstərilməsi, şər ruhlardan qorunmaq üçün əfsun və həmaillərdən istifadə, sehrə, caduya inam müşahidə edilir.[4]
Azərbaycanlıların inancları İslama qədərki və İslamdan sonra olmaqla əsas 2 qrupa bölünür. Birinci qrup insan, kainat, varlıq haqqında insan təsəvvürlərini əhatə edir. İslamdan qaynaqlanan inanclar İslama qədərki inancların üzərinə sanki bir İslam "örtüyü" keçirmişdir.[5] Tanrının İslamda tutduğu mövqeyə görə, onun yaratdıqları şeylərə and içilməsi azərbaycanlıların inanclarında mövcuddur. Andlara misal olaraq, Allah haqqı, göy haqqı, duz haqqı, çörək haqqı, nemət haqqı, yer haqqı göstərilə bilər.[15]
İslamaqədərki dini təsəvvürlər həm mürəkkəb, həm də çoxcəhətlidir. Ona görə də təsnifat və prinsipləri haqqında düşüncələr müxtəlif tədqiqatçılarda fərqlidir. Məsələn, dinlə mifin nisbəti, islamaqədərki inancların din yoxsa mif olması məsələsi tədqiqatçılarda fərqli fikirlərin olduğu məsələlərdən biridir.[6] Qədim dini inancların öyrənilməsi milli mədəniyyətdə qədim elementlərin qalmasını və dəyişikliklərə məruz qalmasını təyin etməyə imkan verir.[7]
.jpg)
Ziyarətgahların yaradılmasının səbəblərindən asılı olmayaraq, müqəddəs insan vasitəsilə sitayiş edilən varlıq Tanrıdır. Azərbaycanda ağac, daş, su və digər obyektlərlə bağlı olan və ya müqəddəs insanların şərəfinə ucaldılmış pirlər mövcuddur. Müqəddəs şəxslər ya hörmət edilən adamlar idi, ya da sehrli güclərə malik olduqlarına inanılırdı.[8]
Ziyarətçilər pirin ətrafında 3 və ya 7 dəfə dönürlər. Pirsaat pirində mis qabdakı isidilmiş su ilə bədənin ağrıyan hissəsinin isladılması, kiçik daşın həmin hissəyə sürtülməsi həyata keçirilir. Buna baxmayaraq, su və alov ritualları ilə birlikdə Quran kitabı da ziyarətgahlarda oxunur, primitiv ayinlər də, İslam mərasimləri də icra edilir. Burada qurban kəsilir. Azərbaycan pirlərində qədim astral dinlərin, zərdüşlük, xristianlıq və İslamın bəzi xüsusiyyətləri mövcuddur.[8]
Pirləri ziyarət edən şəxslər üçün buralar məscidlərdən ayrı bir yer deyil. Məscidlər rəsmi və ya ortodoks İslamın məkanları olaraq təsnif edilmir. İctimai baxışda belə bir fərq yoxdur. Müqəddəslərin qəbrində dua etmək məsciddə dua etmək qədər dini bir fəaliyyətdir. Bu, daha çox ailəvi və yerli ənənələrə, seçimlərə bağlıdır. Hətta, Azərbaycandakı İslam din xadimləri də dində ziyarətə yer olduğunu fikirləşir.[16]
Ziyarətgahlar və pirlərlə əlaqəli inanclar və adətlər, İslamın mətnlər və rəsmi təlim böyük ənənəsi ilə müqayisədə dinin balaca ənənəsi adlandırıla bilər. Məscidlərlə müqayisədə ziyarətgahlar təşkilatlanmış dini infrastruktur və ruhanilərdən "azad"dırlar. Son vaxtlara qədər ziyarətgahları adi insanlar və qeyri-rəsmi qulluqçular, bir çox hallarda qadınlar idarə edir və qayğısına qalırdılar.[17] Müasir dövrdə kiçik ya da böyük olmasından asılı olmayaraq, bu məbədlər getdikcə dövlət nəzarətinə keçir.[18]
Qurban bayramından əvvəlki gecə kosa paltarı geymiş şəxslər şamanlara bənzər hərəkətlər edirlər. Onlar həm insanları güldürür, qəm-kədərdən ayırır, həm də şər ruhları qovurlar. Kosa rolu oynayan insanlar libasın dəyişməsi ilə həm özlərini, həm ev sahiblərini qoruyurlar. Burda libas dəyişdirmə ölülər dünyasına daxil olarkən özünü gizlətməklə bağlıdır.[19] Digər bir adət isə elin Qurban bayramı günü yığışaraq məbədə getməsi, yığılmış şirniyyatların paylanmasıdır. Kimsəsizlərə kömək etmək, acları bayram süfrəsinə dəvət etmək də burada diqqət çəkən xüsusiyyətdir.[20] Digər bir adətə görə isə, yağış yağmayanda qurbanlıq qoyunun tükü yandırılar və bəzi dualar oxunardı.[21]
Evə gələn gəlinin ayağının dibində qurban kəsilməsi adəti vardır. Digər hallarda, yeni doğulan uşaq üçün, arzuların yerinə yetməsi, xəstənin şəfa tapması, yurdun xoşbəxtliyi üçün qurban kəsilir.[15] Qurban kəsərkən müxtəlif daşlardan qurbangah (qurbanın kəsildiyi yer) kimi istifadə edilir, belə daşlar müqəddəs sayılır, onlara Daşkəsən bölgəsində, Pirsultan, Qarabağ və Ziyarət dağlarında rast gəlinir.[22]
Ermənistan azərbaycanlılarından mövcud olan adətə görə, qurban kəsilən qoyunun sümükləri dəriyə bükülərək, uca yerdə basdırılardı. Səbəb kimi onun vəhşi heyvanlar tərəfindən tapılmamasının istənildiyi deyilir. Əsilində isə, sümüklərin dəri ilə basdırılması heyvanı bərpa etmək, onu o biri dünyaya yola salmaq məqsədi daşıyır. Heyvan isə o biri dünyada yenidən dirilir. Uca yerdə basdırma isə dağ kultu ilə bağlıdır. Dağlar göylər aləminə gedən yol hesab edilir. Bununla da dəri göylər aləminə yola salınır.[23]
Azərbaycanda vergili türkəçarələrin (xalq həkimlərinin) sənəti vergi kimi aldıqlarına inanılır, onların peşələri ustad-şagird yolu ilə öyrədilmir. Bunlara hanıxçılıq, əbəçilik (mamaçalıq), sınıqçılıq, çöpçülük və s. aiddir.[24] Müasir dövrdə də Azərbaycanda, həm kənddə, həm şəhərdə ənənəvi təbiblər məşhurdur. Ancaq kənddə təbiblərin sayı daha çoxdur. Çıldaqçı pambığı və ya cır-cındırı odda yandıran, bükərək xəstənin bədənindəki sinir nöqtələrinə toxunan və beləliklə, xəstəni qorxularından xilas edən şəxsdir. Bu yolla qorxuya səbəb olan qüvvələr bədəni tərk edər. Bu, "zərəri zərərlə çıxartma" prinsipi ilə işləyən, bəsit əfsun metodudur. Çöpçü isə uşağın boğazındakı çöpləri çıxaldır. Həm çıldaqçı, həm də çöpçü əsasən Bakı və Abşeron yarımadası ilə əlaqələndirilir, ancaq digər Azərbaycan bölgələrində də onlara rast gəlinir. Azərbaycanda parapsixoloqlar nəsil xətti ilə və ya simvolik ata-ana münasibətilə özlərini ənənəvi təbiblərlə əlaqələndirirlər, belə təbibləri psixoloqların kənd forması, geniş yayılmış forması adlandırırlar.[25]
Şiə İslamı imanı qorumaq üçün tarixən zəruri olan sirri (sirr), fikirlərin gizlədilməsini (kitman) və sükut qanununu (təqiyyə) təbliğ edir və beləliklə, kiçik qrupa xitab edən inancların yayılması üçün münbit zəmindir. Əsasən şiələrin yaşadığı Bakı və Abşeron yarımadasında bu yaranmış zəmin Abşeron bölgəsinin yerli adət-ənənələri ilə sıx bağlı olan ənənəvi təcrübələrlə qarışır. Bunun nümunəsi çöpçü və çıldaqçıdır. Buna baxmaraq, şiəliyə istinadlar Abşerondan başqa, digər bölgələrdə də istifadə edilir.[26]
Başqalarına ziyan vermək üçün cadudan istifadə edilir. Daha çox insanın taleyini bağlamaq üsulu istifadə edilir. Bu zaman həmin adamın işlərini uğursuz etmək və ya ona psixoloji və ya fiziki ziyan vurmaq hədəflənir. Abşeron yarımadasında insana ziyan vurmaq üçün qoyunun ciyəri iynələrlə deşilir və yaxınlıqdakı pirdə (ağac, daş və ya müqəddəs adamın qəbri kimi yerlər) basdırılır. Ciyər çürüdükcə cadu edilən adamın da çürüdüyünə inanılır. Digər üsul isə şamdan adam fiquru düzəltmək və yandırmaqdır.[27]
Adamın saçının və ya dırnağının caduda istifadə edilməsi də tez-tez rast gəlinən adətdir. Muncuq və tilsimlərdən istifadə də yerli sehr adətlərinin bir hissəsi sayıla bilər. Quran kitabı gələcəyi görmək üçün istifadə edilir. Molladan gələcəyi görmək üçün Quranın təsadüfü bir səhifəsini açması istənilir. Ayədən asılı olaraq, ortaya çıxan cavab yaxşı və ya pis ola bilər. Buna "Quran açma" və ya "istixarə" deyilir.[27]
Gəlin ailə qurandan qırx gün keçəndən sonra əgər hamila qalmayıbsa, "gəlin qırxa düşüb" deyərlər. Belə qadınlar qadın cadugər həkimlər tərəfindən məscidə aparılar və xüsusi "çillə kəsmək" mərasimi icra edilər.[28]
Bəzi uşaqların gələcəyi gördüyü, olacaq hadisələri hiss etdiyi düşünülür.[29] Bundan başqa yuxuda bəzi simvolların görülməsinin işarə olduğu, bəzi insanlara sirr verildiyi və onların yuxularında həqiqəti gördüyünə inanılır. Bu haqq vergisi hər insana verilmir, sadəcə bəzi nəsillərin bütün üzvlərinə verilir. Belə şəxslər "yuxuda badə içmişlər" adlandırılır. Bu cür ailələrin oğlanlı-qızlı bütün üzvlərində müəyyən bir yaşa gələndə xüsusi hallar müşahidə edilir.[30]
Azərbaycanda Qərb ulduzunu və ya Bəxt ulduzunu görən şəxs uğurlu qəbul edilir.[31] Nəzərdən qorunmaq üçün isə üzərlik yandırılır.[32]
Azərbaycanda muncuqların amulet kimi istifadə edilməsinin qədim tarixi var. Azərbaycanlıların qədim inanclarına görə, baba daşı (əqiq) insanlar və Tanrı arasında vasitəçi rolunu oynayır. Babadağından götürülən daşlar "baba daşı" adlandırılır və dağın özü kimi müqəddəs hesab edilir. Bir rəvayətə görə, dağın ətəyindəki daşlar onun "bədəninin" hissələridir. Xalq inancına görə, bu daşlar ildırım çaxanda tökülür və sahibini bütün bəlalardan müdafiə edir.[33]
Digər bir inanca görə isə, nehrəni, toxuculuq dəzgahını pis gözdən qorumaq üçün onların üstünə daşlardan düzəldilən bağlama asılardı. Bu daşlar yağın tez çalxalanması və bol olması üçün də vacib sayılırdı. Xalça toxuyanların qabiliyyətini bədnəzərdən qorumaq üçün dəzgahdan təbii deşiyi olan balaca çınqıl daşları asılardı.[33]
Dağdağan ağacı Azərbaycanda müqəddəs sayılmış və ona sitayiş edilmişdir. Dağdağandan müxtəlif həmaillər düzəldilmiş, bu həmaillər göz muncuqları və digər muncuqlarla birlikdə amulet kimi istifadə edilmişdir. Dağdağan həmailləri uşağın nənnisindən, atın boynundan, mal-qaranın boğazından, həmçinin nehrələrdən asılırdı.[34] Muncuqlar isə uğur və qazanc gətirməsi üçün istifadə edilir. Muncuğun içində Qurandan bir mətnin saxlanılması və evin girişinə və paltarlara sancılması adəti vardır.[27]
XIX əsr Azərbaycan xalçalarında əjdaha ağzında gül tutmuş şəkildə təsvir edilir. Əjdahaların palmet (palma ağacına bənzər motiv) və lotus (şanagüllə) motivlərinin ətrafında olması onların qoruyucu rolunu göstərir.[35] S formalı motivlər həm axar suları, həm buludları, həm də yağış və suları qorumaq üçün Tanrı tərəfindən göndərilmiş əjdahaları simvolizə edir.[36] Azərbaycan xalçalarında tovuzquşu və qartaldan simvol olaraq istifadə edilir. Qartal gücü və hökmdar ləyaqətini simvolizə etsə də, daha sonra qoruyucu talismana çevrilmişdir. Tovuz quşu Günəş tanrısı ilə əlaqələndirilir, onun gözü yaxın zamanda baş verəcək təhlükədən qoruyur.[37]
Azərbaycan etnoqrafları şər ruhları təsnif edəndə onları cinlər (qulyabanı, xortdan və şeytanlar da adlandırıla bilər), həmçinin div, hal anası (Al ana) və ərdov kimi məxluqlar olaraq ayırırlar. Cinlər İslam ənənəsindəki paralel dünyalarla, pərilər zərdüşt təsiri ilə, hal anası və ərdov isə Azərbaycan demonologiyasındakı şamanist cərəyanlarla bağlıdır.[38] Azərbaycanda cinlər İslam ənənəsində olduğu kimi yaxşı və pis cinlərə bölünür. Cinlərin evlərin həyətində yaşadığına inanıldığı üçün kənd yerlərində "bismilllah" deyərək, həyətə isti su tökərlər. Bununla da cinlər evdən uzaqlaşdırılar. Şər ruhlarla əlaqələndirilən digər qaydalar gecə vaxtı dırnaq kəsməmək, süpürgəyə ayaqla toxunmamaqdır.[39]
Qulyabanı isə yolçulara ziyan verir, narahat edir və ələ salır. Onun atlara çox marağı olur, qulyabanını yaxalığına iynə sancaraq ələ keçirmək mümkündür.[39][40] Damdabacalar isə evdə yaşayır və evə ziyan vururlar. Onlara qarşı mübarizə aparmaq üçün evin qırağına və girişinə soğan-sarımsaq qoyulur. Digər üsul isə evin girişinə bıçaq qoymaq və ya stolun ayağına dəsmal bağlayıb bu sözləri deməkdir: "Şeytanın əli-ayağı bağlayıram, şeytana nəhlət". Evdən nəsə oğurlayan damdabaca qaçmaq istəyəndə bıçaq onun yolunu kəsir. Dəsmala isə damdabacanın quyruğu ilişir.[40]
Ərdov yarı kişi, yarı balıqdır, gecə vaxtı onun olduğu bulaqlara, çaya və göllərə yaxınlaşmaq olmaz. Çünki adama toxunar, adam xəstə olar. Hal anası isə doğum vaxtı anaya ziyan vura bilər.[40] Hal anası çirkin görünüşü ilə ananı qorxudur və huşunu itirməsinə səbəb olur. Daha sonra o, ananın ürəyini və ciyərini götürüb, suya qoyur. Bunu etməsi doğum vaxtı ana ölümlərinin səbəbi sayılır. Belə halların qarşısını almaq üçün qadının belinə təzə ət qoyulur, qadının mütəkkəsinin altına bıçaq və ya digər dəmir vasitə qoyulur.[41]
Bəd nəzər (şər göz inancı) birbaşa şər ruhların dünyası ilə əlaqələndirilir. Gözdən pislik gəlməsi isə onunla əlaqələndirilir ki, ruh insanın gözlərində yaşayır. Gözünün yanında xal olan insanlarda da bəd nəzər salmaq gücünün olduğuna inanılır. Üzərlik bəd nəzərin qarşısına almaq üçün evdə saxlanılır. Ovsunçuluq, cadugərlik və sehrbazlıq da şər ruhlarla əlaqələndirilir.[42]
.jpg)
Daşlar, ağaclar, mağaralar, dağlar və atəş kimi təbiət obyektlərinə sitayiş edilməsi Azərbaycan xalq dininin maraqlı hissələrindən biridir.[43] Azərbaycan qədim inancına görə, ruh insanın ölümündən sonra daşa keçir. "Öldü, yəni daşa döndü" ifadəsi də mövcuddur. Bəzi Azərbaycan bölgələrində ölən əgər əzabla ölübsə, əlinə daş qoyardılar. Bunun nəticəsində ruhun daşa keçib rahatladığına inanardılar. Yeni ev tikilərkən qoyular bünövrə daşı da müqəddəs sayılır. Daimi yaşayış yeri də "bünövrə" daşı adlandırılır.[44] Daş qoçun ayaqları altından keçənin və ya qaya üstündə uzananın hamilə qalması daş pir inancının davamıdır.[45] Ağdaş pirində daşların özlərinin bura "gəldiyi" və "uşaq-daşlar dünyaya gətirdiyi" fikirləşilir, ona görə də bu daşlar digər xəstəliklərlə yanaşı sonsuzluğu da müalicə edir.[46] Babadağ, Beşbarmaq, Kilikdağ, İlanlı dağ və s. Azərbaycanda müqəddəs hesab edilir. İnanılır ki, dağlara övliyanın ruhu gələrək məskən salıb, ona görə də dağa ruh məskəni olaraq sitayiş edilir.[47]
Dəmir azərbaycanlıların inanclarında şər qüvvələrə qarşı mübarizə üçün effektiv vasitə sayılır. Şeytanların və cinlərin metal alətlərin səsindən qorxduğu fikirləşilir. Buna görə də insanlar gecə çölə çıxanda özləri ilə metal əşya aparardılar. Hal anasından və cindən qorunmaq üçün isə zahı qadının üstünə sancaq və ya iynə sancılardı. Həmçinin, dəmirin insanları ildırım vurmadan qoruduğuna da inanılır. Buna görə də evin dörd küncünə polad əşyalar yerləşdirilərdi.[48]
Mineral su mənbələrinin xəstəliklərə qarşı mübarizədə istifadə edilməsi bir sıra pirlərə ehtiramın artmasına səbəb olmuşdur. Bulaqda və onun ətrafında, çayın sahilində şər və xeyir ruhların yaşadığına inanılır. Sitayiş yeri olmuş bir sıra bulaqlara həm arzuların yerinə yetməsi üçün, həm də xəstəliklərin dəf edilməsi üçün gedilir. Günahlardan qurtulmaq və təmizlənmək üçün axar suyun üzərindən tullanmaq inancı da var. Keçmişdə su bayramı keçirilərdi, sulaşma adəti var idi. Xalq içində bu bayram "baba su cəddim" adlandırılardı.[49] Çaydaşları azərbaycanlılar üçün xüsusilə vacibdir, mükəmməl quruluşları üçün onlara ehtiram göstərilir. Çay daşları insan ruhlarının qaldığı yerdir.[46]
Azərbaycan bölgələrində ağac pirlər çoxdur. Bölgələrdə dağdağan, tut, əncir, dəmirağac, qoz, çinar və s. ağaclar müqəddəs sayılır. Bu ağacları kəsmək, yandırmaq olmaz. "Pir odunlarını gətirib evində yandıran adamın yuvası dağılar" kimi xalq deyimi də var.[50]
Azərbaycanda axır dövrlərə qədər marala sitayişin qalıqlarına təsadüf edilirdi. İlan və qurd kimi heyvanlara isə ikili mübasibət var idi. Digər türk xalqlarında olduğu kimi, azərbaycanlılarda da qurda inam vacib rol oynayırdı. Qurd həyatın və ruhların təcəssümü sayılırdı. İlana isə müqəddəs canlı kimi sitayiş edilirdi. İnanca görə, hər evin öz ilanı var və o, ailənin üzvlərini şər qüvvələrdən müdafiə edir. İlanın əvvəllər müqəddəs sayılması həm də ilan pirlərinin mövcudluğu, xalçalardakı ilan təsvirləri ilə sübut edilə bilər.[50]
Əcdadlara sitayiş edilməsi müqəddəslərə sitayişlə oxşardır. Əcdadların qəbrinə xüsusi diqqət göstərilirdi. Kənd ibadətgahları əcdadın qəbrinin yaxınlığında yerləşir, burada qədim dini mərasimlər icra edilirdi. Pirlərin çoxu ata nəslinin əcdadının, ağsaqqalının məzarıdır. Pir adlarında "baba", "dədə", "əcdad" sözlərinin işlədilməsi bunun bir nümunəsidir. Əcdada sitayişlə bağlı bir sıra ənənələr də mövcuddur. Məsələn, toy günü bəy-gəlin bəyin mənsub olduğunu ailənin ehtiram göstərdiyi ziyarətgahın ətrafına fırlanardı. Əmin-amanlıq və məhsuldarlığı təcəssüm etdirən təbiət kultu da əcdadlara pərəstişlə əlaqəlidir. Azərbaycanlıların qədim dini etiqadlarının əsas hissəsi təbiətə sitayişdən ibarət idi.[51]
Azərbaycanda uzun müddət yağan yağışdan sonra Günəşin çıxması istənilirsə, Babadağından gətirilən daş ocaqdakı külə basdırılır. Sonra eyni ocaqda xəşil pişirilir. Xəşili ananın ilk uşağı qarışdırar, əfsunçu basdırılan daşın üzərinə közlər yığa-yığa əfsunun sehrli hissəsini oxuyar: "Qodu, odu daşı. Odu kəssin yağışı." Bu ayində Günəş iyəsi ilə əlaqə qurmaq üçün dağ, daş və ocaq kultlarından istifadə olunur.[52] Yağış yağması üçün isə yeddi daş ipə bağlanıb suya atılar, ucu qarağac və ya fındıq ağacına bağlanılardı.[53]
Ayın 3 günlüyündə subaylar eyvana çıxıb niyyət tutarlar. Bunu üç gün təkrar edən şəxs üçüncü gün yuxusunda evlənəcəyi şəxsi görər. Ay vasitəsilə gələcəyi görmə inancları Azərbaycandan başqa Şərqi Anadoluda da yayılmışdır.[54] Qisməti təyin etməyin digər bir üsulu Xızır Nəbi bayramında icra edilən üzük falı və ya yeyilən almanın toxumlarının yastıq altına qoyulmasından sonra görülən yuxudur.[55][56]
Almanın məhsuldarlıq qüvvəsi ilə bağlı inanc azərbaycanlıların ritualında qorunub saxlanmışdır. Bəy gəlin evə girməzdən əvvəl onun başına alma atar. Alma hissələrə bölünmüş olduğu üçün gəlini ağrıtmaz, gəlinə dəyib parçalara ayrılar. Beləliklə, bir alma 5–6 parçaya (uşağa) bölünər.[57]
Zifaf gecəsindən əvvəl yeddi və ya doqquz budaqlı ağacı şəkər və meyvələrlə bəzəyərlər.[53] Uşaq sahibi olmaq üçün isə qışın doqquzuncu gününün gecə yarısından sonra ayaz vurmuş almanı uşaqsız qadın yeməlidir.[54] Hamiləlik rahat keçsin deyə qoca Bilici qadın hamilənin qarnı üstünə bıçaq sürtər. Doğum zamanı isə Bilici qadının buyruğu ilə içəridə qadınlar, çöldə kişilər bıçaq itiləyərlər. Doğumdan sonra insanlar bıçaq itiləməyi dayandırarlar.[58]
Azərbaycanda ölülər üçün ehsan verilir. Ölünün üçü, yeddisi, qırxı, həmçinin cümə günü müqəddəs hesab edilib, qeyd edilir, halva pişirilir (Həmçinin bax: Adına günü). Ölünün ruhu həmin halvadan şad olur. Azərbaycanlıların qeyd etdiyi Novruz bayramı İslamdan kənar olsa da, onunla birləşdirilmişdir. Novruz bayramında azərbaycanlılar qəbiristanlığı ziyarət edər, qəbirüstü mərasimlər keçirərlər. Bu zaman Quran oxunar, ehsan verilər.[15]
Azərbaycanlılar uşağın doğulmasını ehtiramla qeyd edirlər. Bununla bağlı bir çox inanc var. Doğumun baş verməsindən əvvəl ailə üzvləri heç nə almırlar. Çünki bu uğursuz adət hesab edilir, uşağın ölümünə və ya xəstəliyinə səbəb ola bilər. Əgər nəsə alınıbsa da, o yaxın qohuma simvolik qiymətə satılır.[59]
- Bilici qadın. Doğum zamanı qadının qarnı üstündə bıçaq sürtür. Doğumda şərdən qorunmaq üçün bıçaqların itilənməsinə əmr verir.[58]
- Əfsunçu. Qodu mərasimində əfsun oxuyaraq, Günəşin çıxmasında iştirak edən şəxsdir.[52]
- Çıldaqçı. Xalq təbabətində insanı ona narahatlıq verən qüvvələrdən azad edən təbibdir.[25]
- Çöpçü. Xalq təbabətində uşaqların boğazında qalmış çöpləri çıxardan təbibdir.[25]
- Haqq aşığı. Azərbaycanlıların və Türkiyə türklərinin məhəbbət dastanlarında ərənlər və ya qırxlar tərəfindən badə içizdirilən və bundan sonra ilahi bir sevgi ilə Tanrıya səslənən qəhrəmandır. Haqq aşığı badəni içəndən sonra bütün elmlərin qapısı ona açılır, pis ruhlardan qorunur, nə qılınc, nə ox ona təsir etmir.[60]
- Kosa. Həm insanları güldürmək, həm də şər ruhlardan qorumaq üçün, bayram günlərində ifa edilən personajdır.[19]
- Oxçu. Azərbaycan dilinin dialektlərində "bilici, əfsunçu" mənası ilə qorunub saxlanılmışdır. Bu məna mifoloji düşüncədən qalıb. Tədqiqatçılar qədim zamanlarda şamanların mərasimlərini nağara ilə deyil, oxla yerinə yetirdiyinə dair məlumatlar əldə ediblər. Bu məlumat oxçunun "bilici, əfsunçu" mənası ilə də uyğun gəlir.[61]
- Ruhçu. Qəbirinə gedilməyən, yad edilməyən ölünün ruhu öz yaxınını "tutur". Ölünün gözü hələ də bu dünyadır. Buna görə də ölünün nə istədiyi öyrənmək üçün ruhçunun yanına gedərlər. Ruhçu ata-anadan qalma bir bacarıq olaraq, ruhları "ölçür". Hər kəs ruh ölçə bilməz. Ruhçu ölünün nə istədiyini yaxınına deyir. Məsələn, ölü halva pişirilib, yeddi qonşusuna paylanmasını istəyə bilər.[62]
- Şesə anası. Şər ruh olan şeşə quşunu öldürən qadındır. Bu qadın Şeşə quşunun vurduğu bir uşağın boğazına toxunarsa, o, sağalır.[61]
- ↑ Sattarov, 2020. səh. 307, 312
- ↑ Swietochowski, Tadeusz. (2002). Azerbaijan: The Hidden Faces of Islam. World Policy Journal. 19. 69–76. 10.1215/07402775-2002-4009. page 74.
- ↑ 1 2 Cornell, 2006. səh. 56
- ↑ 1 2 3 Aliyeva, 2013. səh. 149-150
- ↑ 1 2 Hacıyeva, 1997. səh. 217
- ↑ 1 2 Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 335
- ↑ 1 2 Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 347-348
- ↑ 1 2 3 4 5 Nuruzade, 2016. səh. 3
- ↑ Basile Vereschaguine. Voyage dans les provinces du Caucase. — Le Tour du Monde. — Leipzig, 1869. — С. 309.
- ↑ Caferoğlu, 1956. səh. 66-67
- ↑ Aliyeva, 2013. səh. 147-148
- ↑ Hacıyeva, 1997. səh. 222
- ↑ Cornell, 2006. səh. 65
- ↑ Wiktor-Mach, 2017. səh. 78
- ↑ 1 2 3 Hacıyeva, 1997. səh. 221
- ↑ Wiktor-Mach, 2017. səh. 97-98
- ↑ Darieva, 2021. səh. 12
- ↑ Darieva, 2021. səh. 18
- ↑ 1 2 Mensimova, 2020. səh. 30
- ↑ Mensimova, 2020. səh. 31
- ↑ Mensimova, 2018. səh. 29
- ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 339
- ↑ Albaliev, 2023. səh. 100-101
- ↑ Həkimova, 2017. səh. 8
- ↑ 1 2 3 Braux, 2017. səh. 6
- ↑ Braux, 2017. səh. 21
- ↑ 1 2 3 Sattarov, 2020. səh. 305
- ↑ Sattarov, 2012. səh. 301-302
- ↑ Kalafat, 1998. səh. 115
- ↑ Kalafat, 1998. səh. 90
- ↑ Kalafat, 1998. səh. 68
- ↑ Kalafat, 1998. səh. 92
- ↑ 1 2 Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 338
- ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 341-342
- ↑ Paşayeva, 2007. səh. 1087
- ↑ Paşayeva, 2007. səh. 1088
- ↑ Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 16–19, 188 — ISBN 5-17-033764-7
- ↑ Sattarov, 2020. səh. 299
- ↑ 1 2 Sattarov, 2020. səh. 300
- ↑ 1 2 3 Sattarov, 2020. səh. 301
- ↑ Sattarov, 2020. səh. 302
- ↑ Sattarov, 2020. səh. 303
- ↑ Sattarov, 2020. səh. 307
- ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 337
- ↑ TÜRK KÜLTÜRÜNDE ATALAR KÜLTÜ. Kübra YILDIZ ALTIN. Ankara, 2018.
- ↑ 1 2 Sattarov, 2020. səh. 310
- ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 340
- ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 343
- ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 344
- ↑ 1 2 Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 341
- ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 346-347
- ↑ 1 2 Kalafat, 1998. səh. 64-65
- ↑ 1 2 Kalafat, 1998. səh. 77
- ↑ 1 2 Kalafat, 1998. səh. 66
- ↑ Kalafat, 1998. səh. 75
- ↑ Kalafat, 1998. səh. 118
- ↑ Mammadov, 2023. səh. 409
- ↑ 1 2 Kalafat, 1998. səh. 55
- ↑ Sattarov, 2012. səh. 303
- ↑ Beydili, 2003. səh. 229
- ↑ 1 2 Beydili, 2003. səh. 528
- ↑ Beydili, 2003. səh. 77
- Aliyeva, Lala. (2013). Vernacular Islam in Azerbaijan. Humanities and Social Sciences Review, CD-ROM. ISSN: 2165–6258. 2. 145–151.
- Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük (türk). Yurt Yayınevi. 2003.
- Caferoğlu, Ahmet. Azerbaycan ve Anadolu Folklorunda Saklanan İki Şaman Tanrısı (türk). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 1–4. 1956.
- Cornell, S. E. (2006) The Politicization of Islam in Azerbaijan. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, Washington DC.
- Hacıyeva, Maarife. Azerbaycan Türkleri'nde İnançlar = the Beliefs of Azerbaijan Turks, V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi: Gelenek, Görenek, İnançlar Seksiyon Bildirileri, 1997, s. 217–222
- Kalafat, Yaşar. Eski Türk Dini İzleri (türk). 1998.
- Mammadov, A. İ. (2023). Tree cult in the mythology of the peoples of the world. Universidad y Sociedad, 15(3), 404–412.
- Nuruzade, Shahla. (2016). RELIGIOUS VIEWS IN MODERN AZERBAIJAN. Theoretical & Applied Science. 43. 151–157. 10.15863/TAS.2016.11.43.28.
- Sattarov, Rufat (2020). "Between the Supernatural and the Natural: Aspects of Religious Beliefs among the Azerbaijani Turks". Man and Nature in the Altaic World.: Proceedings of the 49th Permanent International Altaistic Conference, Berlin, July 30 – August 4, 2006, Berlin, Boston: De Gruyter, 2020, pp. 299–312. https://doi.org/10.1515/9783112208885-036
- Wiktor-Mach, Dobroslawa (2017). Religious Revival and Secularism in Post-Soviet Azerbaijan. De Gruyter.
- Darieva, T. (2021). Encountering Informal and Invisible Religious Diversity in Post-Soviet Azerbaijan. New Diversities, 23(2), 11–26. https://doi.org/10.58002/hqn6-e350
- Sattarov, R. (2012). The "Rites of Passage" Among the Azerbaijani Turks: Traditional Beliefs and Rituals Linked to the Birth of a Child. "Die Wunder Der Schöpfung", 301–312. https://doi.org/10.5771/9783956506741-301 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine
- Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
- Paşayeva, V. (2007). "Azerbaycan Halı Ve Tekstillerinde Ejder Motifi", 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
- Braux, Adeline. “OCCULTURE” AND ALTERNATIVE FORMS OF RELIGIOSITY IN CONTEMPORARY AZERBAIJAN. religion.info. 2017. səh. 31.
- NÜBAR HƏKİMOVA. "AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA XALQ TƏBABƏTİ İLƏ BAĞLI İNANCLAR SİSTEMİ" (az.). AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU. 2017. (#accessdate_missing_url)
- Mensimova, Z. İ. (2020). Azerbaycan’da Yaşayan Kurban Bayramı Geleneklerimiz (Kuzey Bölgesi Geleneklerinin Örneğinde). BENGİ Dünya Yörük-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 2020(1 — AZERBAYCAN SAYISI), 32–48.
- Mensimova, Z. İ. (2018). Azərbaycan mərasim folklorunda adətlər, inanclar bəşəri və milli-mənəvi dəyərlərin ifadəsi kimi. Metafizika. Vol.1, No.3, Serial.3, PP.24–41.
- Albaliev, Shakir. (2023). The place and function of the Sacrifice holiday as a model of spiritual unity in the ethnocultural system. Dede Gorgud. 91. 10.59849/2309–7949.2023.1.91.
- Kərəm Məmmədov. Azərbaycanlılarda qurda sitayiş və onun qalıqları. (Azərbaycan tarixi problemləri üzrə gənc tədqiqatçıların birinci respublika elmi konfransının məruzələri). Bakı: 1991 (II hissə), s. 226–228. (rus dilində)
- Kərəm Məmmədov. Azərbaycanlılarda səma cisimlərinə sitayiş. (Azərbaycan tarixi problemləri üzrə məruzələr məcmuəsi). Bakı: 1992 s.67–68. (rus dilində)
- Kərəm Məmmədov. Azərbaycanlılarda qoça sitayiş. (Aspirant və gənc tədqiqatçıların Bakı Dövlət Universitetinin 75 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransının tezisləri). Bakı: 1994, s.12. (rus dilində)
- Murshudova, Ulduz. (2017). Comparative Study of Azerbaijan and North-American Native Tribes’ Folk Beliefs. International Journal of Architecture, Arts and Applications. 3. 63. 10.11648/j.ijaaa.20170304.13.
- Nasirova, S., & Şiriyev, T. (2021). About some religious customs of Shii Muslims in Azerbaijan in the 19th century. Akademik İncelemeler Dergisi, 16(2), 211–226. https://doi.org/10.17550/akademikincelemeler.959173
- Amanova, B. (2025). Karabağ’da Halk İnançları. Türk Arkeoloji Ve Etnografya Dergisi(90), 145–164.