Azərbaycanda nağıl gecələri

Azərbaycanda dimgələr, iməcilər, imam ehsanları, nağıl gecələri, dövranlar kimi xarakterinə, auditoriyasına görə bir-birindən fərqlənən müxtəlif folklor məclisləri mövcud olub. Bunların arasında nağıl gecələri populyarlığı, auditoriyasının genişliyi ilə seçilib. Nağıl gecələri axşamlar əl-ayaq yığışandan sonra təşkil olunub və insanların asudə vaxtının daha maraqlı keçirilməsinə xidmət edirdi. Xüsusən də uzun qış gecələrində belə məclislər daha sıx təşkil olunurdu. Əkin-biçin olmadığından, havalar daha erkən qaraldığından insanların asudə vaxtı daha çox olur və onlar həmin zamanı yaxşı dəyərləndirmək üçün nağıl gecələri təşkil edirdilər.

Nağıl gecələri kəndlərdə evi geniş olan müəyyən ailələrdə təşkil olunurdu. Məsələn, Şuşada nağıl gecələri şairlər evinin zalında keçirilirdi. Belə məclislərdə iştirak etmək üçün başqa kəndlərdən də gələnlər olurdu, yolu uzun olanlar orada gecəliyərdilər. Yemək vaxtı gələn olduqda onlara yemək təklif olunurdu. Nağıl məclisində böyüklər iştirak edirdi, amma maraqlı uşaqlar bacadan, pəncərədən, yaxud küncdə özünə bir yer tapmaqla bu söhbətlərə qulaq asırdı. Belə məclislər üçün qabaqcadan meyvə ehtiyatı da görülürdü. Şuşa sakinlərinin verdiyi məlumata görə, pa¬yız gə¬lən¬də meşə¬dən əzgil, alma, armud yığıb onu otun arasına töküb qışa saxlayır, nağıl gecələrində həmin meyvələri aşsüzəndə ortalığa qoyurdular. Yaxud ev yiyəsi xaşıl bişirir, xaşılın orta¬sını çala kimi düzəldib ora yağ, bəkməz töküb qonaqlara təklif edirdi.^[1] Ev yiyəsi belə məclislərə kənddə sözü-söhbəti ilə tanınan nağılçıları dəvət edir, kənd sakinləri də nağıl gecəsi təşkil olunacağını eşidib ora yığılırdı. Saatlı rayonu Əlisoltanlı kənd sakinlərinin dediyinə görə, Mirzəbala kişi axşam kimin evində olurdusa, kənd camaatı onun söhbətinə qulaq asmaq üçün ora yığışırdı. Saatlı rayon Hacıqasımlı kəndində payız axşamları, məhərrəmlikdə, orucluqda ağbirçəklər gözəl sözü, söhbətləri ilə tanınan Seyid Xədi¬cənin başına yığılır, həm hana toxuyur, həm də Seyid Hədicənin maraqlı söhbətlərini, pey¬ğəm¬bərlər, imam¬lar haqqında hədislərini dinləyirdilər.^[2] Nağıl məclisində hər kəs yerdə xalçanın üstünə salınmış döşəkcələrdə oturur, yaşlılar isə mütəkkələrə dirsəklənirdilər. Nağılçı üçün baş tərəfdə yer təşkil olunurdu. Nağıl danışan hamıdan başda və üzü dinləyicilərə tərəf əyləşirdi. Onun oturduğu yer dinləyənlərin mövqeyi ilə müqayisədə hündür təsir bağışlamalı idi. Bu o məqsədlə olunurdu ki, məclisdəkilər onu yaxşı görə və eşidə bilsinlər. Nağılların ifası şam yeməyindən sonra başlayır və gecə yarıya qədər davam edirdi. Söyləyici nağıla başlamazdan əvvəl məclisi buna hazırlayırdı. Auditoriyanın diqqətini toplamaq məqsədi ilə kiçik həcmli məzəli, eyni zamanda ibrətamiz nəticə ilə sonuclanan əhvalatlar danışırdı. Nağıla hazırlıq mahiyyəti daşıyan mərhələ Göyçayda “şəbədə”, Göyçədə “loppazzama”, Qarabağda “qaravəlli”, Şirvanda “peşrov” adı ilə tanınmışdır^[3] Nağılçı ifa zamanı məclisin kimdən ibarət olduğunu, onun şəraitini, yerini nəzərə alıb buna görə danışacağı nağılı müəyyənləşdirirdi. Yaxud bildiyi nağılların adını deyər, dinləyicilər onların içərisindən özlərinə münasib olanı seçərdilər. Başqa sözlə, söyləyicinin repertuar seçimi, stil və manerası dinləyicilərin tərkibindən asılı idi. Hənəfi Zeynallının yazdığına görə, Molla Rəsul adı ilə tanınan Məmməd Rəsul Şeydabəy nağılı danşarkən məclisi hesaba alardı. Xüsusən şəhərlilər üçün kənd yaşayışını, kəndlilər üçün şəhər yaşayışını müfəssəl şəkildə təsvir etməyi sevərdi. Qocalar olan məclisdə Yusif və Züleyxadan, İsgəndər Zülqəreynədən, Xıdır İlyasdan bəhs edərdi^[4]

Bu söyləyicilərin yetişməsində ailə ocaq¬ları ilə yanaşı, folkor məclislərinin də rolu danılmazdır. Bunların arasında ən geniş yayılanı devranlar (dövran) idi. Söyləyicilərin verdiyi məlumata görə, keçən əsrin 80-ci illərinə qədər kəndlərə aşıqlar gələr və devran keçirərdilər. Aşıq hər kəsin evinə deyil, kimin evi geniş idisə, ora düşərdi və kəndə xəbər yayılardı ki, axşam filankəsin evində devran keçiriləcək. Camaat axşam mal-qaranı tövləyə saldıqdan və yemək yedikdən sonra ora yığışardı. Damı işıqlandırmaq üçün sütunlardan çıraq asardılar. Aşıq devrana başlamazdan əvvəl bildiyi dastanları sayar və camaatdan hansı dastanı istədiklərini soruşardı. Hansı dastanı desəydilər, onu da danışardı. Belə məclislər gecəyarısına qədər davam edərdi, aşıq dastanı tamamlaya bilmədikə, onun davamını səhərə saxlayardı. Aşıqların keçən əsrin səksəninci illərinə qədər kəndlərə gəlib devran keçirdiklərini kənd sakinləri də vurğulayırlar. Məsələn, Bərdə rayonunun Seyid Yusifli kəndinə Bərdəli Aşıq İsmayıl, Aşıq Zeynal gələrmiş. Həmin kəndin sakini Musa Qasımovun dediyinə görə, kəndin ağsaqqalları qabaqcadan öz aralarında razılaşar və evi geniş olan bir şəxsin evində toplaşarmışlar. Belə məclislər bəzən səhərə qədər çəkərmiş. Musa Qasımovun dediyinə görə, axşamdan ağsaqqallar sözləşib pəncərələri elə qapadardılar ki, havanın işıqlaşdığını aşıq bilməsin. Qapını açanda artıq məlum olardı ki, günorta olub. Belə məclislərdə dastanlar, aşıq çay fasiləsinə çıxdığı zaman və ya dastan arasında isə qaravəllilər söylənərdi.^[5]

Folklorun söylənildiyi əsas məclislərdən biri yun daramaq üçün evlərdə təşkil olunan iməcilər idi. İməcilər payız aylarında keçirilərdi. Bir gün qabaqcadan ev sahibi qonşulara xəbər verərdi ki, sabah onun evində yun daranacaqdır. Qonşudakı qız-gəlinlər ona köməyə gələrdilər. Səhər başqa bir evdə yun daranardı, bu dəfə həmin evə köməyə gedərdilər. Kimin əlçimi çox olardısa, ev sahibi ona nəmər verərdi. İş prosesini daha da yüngülləşdirmək üçün ev sahibi həmin məclisə xüsusi nağıl söyləyicilərini dəvət edərdi. Kəlbəcər rayonu Ağcakənd sakini Səfurə Alıyevanın dediyinə görə, belə məclislərə çox vaxt Əhliyyət adlı söyləyicini çağırardılar, o da maraqlı söhbətləri ilə camaatın başını qatardı. Bu cür məclislərdə qız-gəlinlər qırmızı kəlağayıdan gərdək qurar, ağ yundan qız fiquru, qara yundan oğlan fiquru düzəldərdilər. Oğlana qara bığ qoyardılar. Qız yun darayanların birini, oğlan isə ev yiyəsini təmsil edərdi. Gərdəyi düzəldib bəylə gəlini onun arxasına qoyardılar. Biri deyərdi, bəylə gəlini tağdan asmışam, ev yiyəsi gəlsin düşürsün. Ev yiyəsi də yaxşı yemək bişirər, orda işləyən qız-gəlinə yemək verərdi. Onda da hamı həvəslənərdi, yunu yaxşı darayardı.^[6]

Ümumiyyətlə, payızdan başlayaraq yaza qədər evlərdə qara nağıl gecələri, tapmaca gecələri təşkil olunar, bu məclislər bəzən səhərə qədər davam edərdi. Tapmaca gecələri daha maraqlı olardı, kim tapmacanın cavabını tapa bilməsə, o, borclu qalardı. Onda tapmacanı söyləyən deyərdi: “Satıram”. Yerdən biri deyərdi: “Alıram”. Soruşardılar: “Hansı cəzanı çəksin?” Tapmaca deyən dillənərdi: “Qab götürsün, getsin filan bulaqdan bir qab su gətirsin, camaat su içsin”. Elə vaxt olurdu, tapmacanın cavabını tapa bilməyən gedib su gətirərdi, bu səfər deyərdilər ki, sənin şahidin yoxdu, bəlkə, suyu başqa yerdən doldurub gətirmisən. Onun yanına birini şahid qoşub təkrar su gətirməyə göndərərdilər. Tapmacanı tapmayan şəxsə digər cəzalar da verilərdi. Məsələn, səhərə qədər dik ayaq üstə durmaq və s. Bəzən tapmacanı deyən şəxs humanistlik göstərər, bir az ayaq üstə durduqdan sonra həmin şəxsi bağışlayardı. Yun daramaq üçün təşkil edilən iməciliklərdə də qızlar iki dəstəyə bölünər və qarşı-qarşıya duraraq bir-birinə tapmacalar deyərdilər^[7]

Nağıl gecələri keçən əsrin ortalarına qədər davam etmiş, ondan sonra tədricən məişətdən çıxmağa başlamışdır. Keçən əsrin ikinci yarısından etibarən şəhərləşmənin sürətlə artması, televiziya, radio kimi əyləncə vasitələrinin meydana çıxması ənənəvi kənd həyatının dağılmasına səbəb oldu. Bu da öz növbəsində nağıl gecələrinin məişətdən çıxmasına və nağılçılığın zəifləməsinə gətirib çıxardı. Bu proses şəhər və şəhər ətrafı yerlərdə daha sürətlə getmiş, ucqar bölgələrdə isə keçən əsrin 70-80-ci illərinə qədər belə məclislər davam etmişdir. Ona görə Daşkəsən kimi ucqar bölgələrdə keçən əsrin sonlarına qədər zəngin repertuarlı söyləyicilərə rast gəlmək mümkün idi.

1. Əhmədli A. Ənənəvi söyləyicilik sənəti (Şirvan folklor mühiti əsasında). Bakı, Elm və təhsil, 2018, 220 səh.
2. Qarabağ: folklor da bir tarixdir, X kitab (Zəngilan və Şuşa rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.9. https://folklor.az/uploads/library/files/Qarabag-folklor-da-tarixdir-101693913589.pdf
3. Saatlı folklor örnəkləri, I cild / Tərtib edən, ön sözün müəllifi İlkin Rüstəmzadə. Bakı: Elm və təhsil, 2014, 392 s.
4. Zeynallı H. Azərbaycan nağılları haqqında // Azərbaycan nağılları. Beç cilddə. I cild. (Toplayıb tərtib edən: Hənəfi Zeynallı). Bakı: Şərq-Qərb, 2005, s.15
5. Usta söyləyicilərin repertuarı, I kitab / Toplayıb tərtib edən İlkin Rüstəmzadə. Bakı: Elm və təhsil, 2015, 400 s. https://folklor.az/uploads/library/files/usta-soyleyicil%C9%99rin_repertuar%C4%B1_(I_kitab)1751374040.pdf