Azərbaycanda iranofobiya

Tarixən “Azərbaycan” adı müasir dövrdə İranın şimal-qərb hissəsində, Araz çayının cənubunda yerləşən regiona aid edilmişdir.^[1][2][3] Müasir Azərbaycan Respublikasının tarixi adı isə Arran və Şirvan olmuşdur.^[1][4] XX əsrdən əvvəl azərbaycanlılar demək olar ki, ayrıca bir etnik qrup kimi formalaşmamışdılar, millət olaraq isə ümumiyyətlə yox idilər. Müasir Azərbaycan ərazisində yaşayan insanlar ya ümmətin (icmanın) müsəlmanları, ya Mərkəzi Asiyanın geniş bir hissəsində yayılmış eyni dil ailəsinə mənsub türklər, ya da farslar kimi özlərini tanıdırdılar.^[5]

1917-ci ilin oktyabr ayında Bakı əhalisi hələ də Cənubi Qafqazda yerləşən bu regionu “Azərbaycan” adlandırmaqda maraqlı deyildi. Yerli əhali müntəzəm olaraq “Türk milləti” və ya “Qafqaziya müsəlman xalqı” kimi ifadələrlə adlandırılırdı. 29 aprel 1917-ci ildə Bakıda yaradılan ilk Müəssislər Məclisinin adı belə “Qafqaziya Müsəlmanlarının Ümumi Məclisi” idi.^[6]

Azərbaycan milli kimliyinin formalaşdığı bir dövrdə İran tənəzzül və inqilab dövründə olduğuna görə, ideal nümunə və ya ilham mənbəyi hesab oluna bilməzdi. Bakıdakı bəzi ziyalılar İranı “uzun tarixi olan şərq istibdadı” və şiə ruhaniliyi ilə “geridə qalmış bir cəmiyyət” kimi görürdülər.^[7] İranla olan dil fərqlilikləri də azərbaycanlıların seçimində həlledici amil olmuş və nəticədə pan-türkizm pro-irançılıq üzərində üstünlük qazanmışdır.^[8]

1918-ci ildən etibarən, müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisini əhatə edən regionda pan-türkist yönümlü siyasi elitalar, İran azərbaycanlıları arasında anti-İran etnik kimliyi yaratmaq üçün etnik millətçilik anlayışına əsaslanmışdırlar. Keçən əsr ərzində İran milliyətçiliyi, İran Azərbaycanına qarşı yönəlmiş hərbi, siyasi və ideoloji təhdidlərə effektiv bir formada cavab vermişdir.^[9]

Bakıda fəaliyyət göstərən Müsavat Partiyası İran Azərbaycanı mövzusunu ilk dəfə 1918-ci ilin yanvar ayında “Açıq Söz” qəzetində dərc olunmuş redaksiya yazısında işıqlandırmışdır. Müəllif Azərbaycanın “tarixi sərhədləri”nin qərbdə Tbilisidən şərqdə Xəzər dənizinə, şimalda Qafqaz dağlarından cənubda Kirmanşaha qədər uzandığını göstərmişdir. O, “Azərbaycan xalqının parçalanmasına” səbəb olan tədbirlərə görə İranın hakim təbəqəsini və rus ekspansionistlərini ittiham etmişdir. Müəllif həmçinin iddia etmişdir ki, “Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının öz ərazilərini Azərbaycan adlandırmaq üçün təbii hüquqları mövcuddur” və ümid edirdi ki, “bir gün onların cənubdakı qardaşları da onlara qoşula biləcəkdir”.^[10]

İran Demokrat Partiyasının Bakıdakı yerli komitəsi bu irredentist iddialara ilk cavab verən təşkilat olmuşdur. Bakı və ətraf ərazilərdəki İran azərbaycanlıları əhalisinin seçilmiş üzvlərindən ibarət olan komitə 1914-cü ildə Məhəmməd Xan Tərbiyət tərəfindən yaradılmışdır. Müsavat Partiyasının dərc etdiyi məqaləni pan-türkistlərin İranın ərazi bütövlüyünü və suverenliyini zəiflətmək cəhdi kimi qiymətləndirən komitə, 10 fevral 1918-ci ildən etibarən iki dilli Azərbaycan – cozv-e layenfək İran (“Azərbaycan — İranın ayrılmaz hissəsi”) qəzetini nəşr etməyə başlamışdır.^[11] 1918-ci ilin may ayında Müsavat Partiyası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yaratdıqdan sonra, bu qəzetin fəaliyyətinə son qoymuşdur.^[12]

Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradılması Azərbaycanın həm dövlət, həm də millət kimi formalaşmasının başlanğıcı olmuşdur.^[13]Tehran və İran Azərbaycanının paytaxtı Təbrizdəki siyasi və intellektual elitalar, İranın zəifləmiş dövlət aparatının keçid mərhələsində olması və xarici təsirlərə qarşı mübarizə aparmasına baxmayaraq, “Azərbaycan” adının qəbul edilməsinə dərhal etiraz etmişdirlər. Təxminən bir il ərzində Tehran, Təbriz və digər böyük İran şəhərlərindəki mətbuat orqanları ilə yeni yaradılmış Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakıda nəşr olunan mətbuat orqanları bu adlandırmanın düzgün və ya səhv olması barədə mövqelərini əsaslandıran məqalələr dərc etmişdirlər.

İran tərəfi, ümumilikdə, Bakının qərarına şübhə ilə yanaşır və həmin vaxt Bakıda fəaliyyət göstərən Osmanlı Gənc türklərinin, Mərkəzi Asiyadan Avropaya qədər uzanan pan­türk birliyi yaratmaq məqsədilə İranın şimal-qərb vilayətinin tarixi adını mənimsəmək üçün plan qurduqlarına inanırdı. Pantürkistlər isə İran ərazisində yerləşən tarixi Azərbaycanı “Cənubi Azərbaycan” adlandırmaqla, gələcəkdə yaratmağı planlaşdırdıqları “Turan” dövləti daxilində Azərbaycan Respublikası ilə “Cənubi Azərbaycan”ın birləşdirilməsi ideyasının zəruriliyini iddia edirdilər.

Demokrat Partiyasının rəhbəri və eyni zamanda da İran Azərbaycanının siyasi elitasının sevilən üzvü hesab edilən Şeyx Məhəmməd Xiyabani, belə təhlükələri nəzərə alaraq əyalətin adını Azadistan (“azadlıq ölkəsi”) olaraq dəyişdirmişdir.^[14] Məhz buna görə də Azərbaycan hökuməti tərəfindən beynəlxalq yayım üçün nəzərdə tutulmuş sənədlərdə İranın narahatlığını azaltmaq məqsədilə “Qafqaz Azərbaycanı” ifadəsindən istifadə edilmişdir.^[1][15]

1924-cü ilin noyabr və dekabr aylarında Bakı Dövlət Universitetində keçirilən bir sıra seminarlar zamanı görkəmli sovet şərqşünası hesab olunan Vasili Bartold bu adlandırmanın məqsədi haqqında belə bir izahat vermişdir:

“Azərbaycan termini ona görə seçilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası yaradılarkən güman edilirdi ki, fars (İran) Azərbaycanı ilə bu Azərbaycan bir vahid təşkil edəcəkdir, çünki hər ikisinin də əhalisinin tərkibində çox böyük oxşarlıq mövcuddur.”^[16]

Azərbaycan Demokratik Respublikası 1920-ci ildə bolşeviklər tərəfindən işğalından başlayaraq, onun mirasının 1980-ci illərdə ölkənin yeni millətçilərinə ilham mənbəyi kimi yenidən ortaya çıxmasına qədər olan dövrdə Azərbaycanın tarixi və onun İranla əlaqələri barədə bir sıra miflər formalaşdırılmışdır. Bu miflər Azərbaycanın post-sovet dövrü milli kimliyinin formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir.^[17]

Bu miflərdən biri türklərin farslar tərəfindən müstəmləkələşdirilməsi və tabe edilməsi idi. Eldar Məmmədovun sözlərinə görə, bu “tarixi reallığa tamamilə ziddir. İranı bir neçə dəfə işğal edən, milyonlarla iranlını qətlə yetirən və bir neçə əsr onlara hökm edən müxtəlif türk-monqol qrupları olmuşdur. Əgər hər hansısa bir müstəmləkələşdirmə, o cümlədən dil dəyişdirilməsi prosesi baş vermişdirsə, bunu edən məhz türklər olmuşdur.”^[8]

“Fars kolonializmi” ideyasını ilk dəfə populyarlaşdıran məhz Sovet İttifaqı olmuşdur. 1946-cı ildə İranın Azərbaycan vilayətində müstəqil respublika yaratmaq cəhdinin uğursuzluğa düçar olması və sovet qoşunlarının buradan çıxarılması bu anlayışın yayılmasına səbəb olmuşdur.^[18]

Digər bir mif isə guya “xain farslar” tərəfindən “iki yerə bölünmüş vahid Azərbaycan” anlayışıdır. Lakin tarixi mənbələrdə nə “Cənubi Azərbaycan”, nə də “Şimali Azərbaycan” anlayışına rast gəlinmir. Nə Rusiya imperiyası, nə də Avropanın digər mənbələrində iki Azərbaycan anlayışı mövcuddur^[19]

Daha müasir bir revizionist (təkrarçı) nəzəriyyəyə görə isə, guya Rusiya və İran XIX əsrdə Azərbaycanı öz aralarında bölüşdürmək haqqında planı qurmuşdular. Bu barədə şərh verərkən Məmmədov bildirir ki, “İranın Rusiya ilə iki dağıdıcı müharibə apardığını (1804–1813 və 1826–1828) nəzərə alaraq, guya Rusiya–İran müttəfiqliyinin mövcudluğu barədə iddia irəli sürmək tamamilə absurddur.” Bu iddia Azərbaycanlı millətçi şair olan Bəxtiyar Vahabzadə tərəfindən “Gülüstan” poemasında da təkrarlanır.

Bu gün əksər Azərbaycan millətçiləri bu fikirdədirlər. Nəticə etibarı ilə də, Azərbaycanın post-sovet milli kimliyi güclü şəkildə anti-İran istiqamətli və əsasən türk mərkəzli olmuşdur. Bu kimlik müxtəlif yollarla yalnız İranı bir dövlət kimi deyil, həm də bir mədəni və tarixi varlıq kimi “digər” olaraq qarşıya qoymaq üstündə hazırlanmışdır. Müasir dövrdə, “azərbaycanlı” olmaq İranla hər hansısa bir əlaqənin rədd edilməsini ifadə edir.^[19]

İranlıların (və ermənilərin) azərbaycanlılara qarşı keçmişdə və indi də zülm etməsi inancı dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən təbliğat və məktəblərdəki beyin yuyulması vasitəsilə uşaqlara aşılanır.^[20]

1950–1960-cı illərdə Sovet Azərbaycanının ədəbiyyatında David Nissmanın ifadəsi ilə deyilərsə “həsrət ədəbiyyatı” adlanan ədəbi alt janr yaranmış və o İran Azərbaycanı ilə əlaqələndirilmişdir. İran Azərbaycanı haqqında ədəbi əsərlərin əksəriyyəti, ölkənin Araz çayı boyunca “bölünməsini” qınayan və “İran azərbaycanlılarının iqtisadi və mədəni istismarını” tənqid edən millətçi hisslərlə xarakterizə olunurdu. Bu mövzular Azərbaycan ədəbiyyatı və Azərbaycan tarixi dərslərinə də daxil edilmişdir. Güclü şəkildə ifadə olunan iranofobiya əhval-ruhiyyəsi bu ədəbi janrın mühüm nəticələrindən biri olmuşdur. Sovet rəhbərliyi bu anti-İran əhval-ruhiyyəsinə dözmüş və hətta onu dəstəkləmişdir.^[21]

Azərbaycan Xalq Cəbhəsi (qısaca AXC) kimi tanınan siyasi partiya türk mərkəzli və iranofob milli kimliyin formalaşması prosesinin inkişafını sürətləndirmişdir.^[19] Türkiyə və İrandakı, həmçinin də Mərkəzi Asiyadakı digər türk xalqları ilə daha dərin əlaqələrin yaradılmasını təşviq etməklə yanaşı, AXC Azərbaycanın türk kimliyini ön plana çıxarmışdır. Azərbaycanın Türkiyə nümunəsində yenidən formalaşdırılması cəhdində isə partiya yalnız türklük anlayışı ilə kifayətlənməyərək, həm də Türkiyə Respublikasının yaradıcısı olan Mustafa Kamal Atatürkü təqlid etməyə çalışmışdır. Beləliklə də, əvvəlki “türklük” anlayışı öz yerini “Türkiyəçilik” anlayışına vermişdir. Yalnız türk olmaq artıq kifayət etmirdi; Türkiyə türkləri kimi türk olmaq vacib hesab olunurdu.^[22]

İranafob əhval-ruhiyyə AXC-nin türklük ideologiyası ilə sıx bağlı olmuşdur. Partiyanın lideri hesab olunan Əbülfəz Elçibəy, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi, İrana qarşı dərin bir nifrət hissi bəsləyirdi. O və digər millətçilər “Şimali və Cənubi (İran) Azərbaycanın birləşdirilməsi” fikrinə ifrat dərəcədə əhəmiyyət verirdilər. Elçibəy vəd vermişdi ki, “Qarabağın azad olunmasından sonra, növbə Təbrizə çatacaq.”

Bu türk millətçiliyi meyli, 1918-ci ildə olduğu kimi, xarici qüvvələr tərəfindən də dəstəklənmişdir. Bu türklük hərəkatına Qərb dünyası, xüsusilə ABŞ dəstək vermişdir. Onların baxış bucağına görə, türk millətçiliyi İranın yeni yaranmış Azərbaycan Respublikasına yaymaq istəyə biləcəyi İslami ideologiyasının qarşısını alırdı.^[23]

Bu pan-türkist əhval-ruhiyyə, 1993-cü ilin iyun ayında Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıtmasından və Elçibəyin prezidentlikdən istefa verməsindən sonra bir qədər zəiflədilmişdir. Əliyev yaxşı başa düşürdü ki, Azərbaycanda ifrat türkləşdirmə tədbirləri ölkənin türk olmayan etnik azlıqlarını (Talışlar və Ləzgilər kimi qruplar daxil olmaqla) və eyni zamanda da etnik cəhətdən azərbaycanlı, lakin rusdilli təhsilli təbəqəni qıcıqlandıra bilər. O, həmçinin bu tədbirlərin Rusiyanı və İrana necə qəzəbləndirdiyini də yaxşı dərk edirdi.^[23]

Pan-türkist ritorikanın azaldılması isə türkçülüyün zəiflədilməsi demək deyildi. Türkçülük hələ də Azərbaycanın post-sovet milli kimliyinin əsas sütunlarından biri və dövlət quruculuğunun mühüm istiqamətlərindən biri olaraq qalmağa davam edir. “Şimali” və “Cənubi Azərbaycan”ın birləşdirilməsi ideyası və Atatürkçü sekulyarlıq, Əliyevlər dövründə fərqli dərəcələrdə olsa da, AXC fəlsəfəsinin digər prinsipləri kimi qalmağa davam edir. Eyni zamanda, Azərbaycanda fars mədəni təsirinin izlərini silmək üçün genişmiqyaslı cəhdlər həyata keçirilir. Buna Nizami məqbərəsindəki fars dilində yazılmış kərpiclərin çıxarılması, Azərbaycan şairlərinin əsərlərinin orijinal fars dilində nəşrinin qadağan edilməsi və tarixi abidələrdən əlavə fars yazılarının silinməsi daxildir. Məmmədovun sözlərinə görə;

“Paradoks ondadır ki, Azərbaycan üçün tarix və mədəniyyət yaratmaq istəyən liderlər, İranın tarixi və mədəni irsini mənimsəyərək ona türk xarakteri verməyə çalışmışdırlar.”^[24]

Ərəb işğalına qarşı çıxaraq və öz dini cərəyanını yaratmış İran üsyançısı Babək Xürrəmdin Azərbaycanda “türk” kimi təqdim edilir. Həmçinin İran peyğəmbəri olan Zərdüşt də “türk” hesab olunur. Bundan əlavə iddia edilir ki, İranın Yeni ili – Novruz, türk mənşəlidir. İran tarixinin mənimsənilməsinin digər nümunələrinə isə polo oyunu və tar simli musiqi alətinin tamamilə Azərbaycan tərəfindən ixtira edilməsi iddialarını nümunə göstərmək mümkündür.^[24]

Hakimiyyətdəki siyasi elitalar və siyasi partiyalar xaricində, Azərbaycanın bəzi intellektualları və akademikləri də İran və Azərbaycan arasındakı münasibətlərdə etnik komponentin mühüm bir element kimi saxlanılması prosesinə fəal şəkildə töhfə vermişdirlər. Bunlara “vahid Azərbaycan” ideyasının qatı tərəfdarı kimi tanınan, universitet professoru və Azərbaycan parlamentinin üzvü Nəsib Nəsiblinin fəaliyyəti daxildir. Elçibəyin prezidentliyi dövründən etibarən Nəsibli, ehtimal ki, radikal baxışlarına görə Azərbaycanın İrandakı səfiri olmuşdur. Tehranın onun açıq-aşkar İranofob mövqeyindən məmnun olmamasına görə, onun səfir kimi karyerası 1994-cü ildə qəfildən başa çatmışdır. Tehranda qaldığı müddətdə ərzində o, hətta İran azərbaycanlılarından olan tələbələr arasında etnik təşkilatlar yaratmağa belə cəhd etmişdir.^[25]

İlham Əliyev hökumətinin hər hansısa bir İranofob etnik millətçi mövqelər tutması iddialarını rədd etməyə çalışsa da, İran hökuməti və xüsusilə İran azərbaycanlılarının daxil olduğu İran milli dairələri, Azərbaycan hakimiyyətinin niyyətlərinə şübhə ilə yanaşırlar. Bu şübhələr, Dünya Azərbaycanlıları Konqresi və Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı kimi irredentist təşkilatların davamlı fəaliyyəti və onların Azərbaycan hakimiyyəti – həm dövlət, həm də qeyri-dövlət strukturları – tərəfindən dəstəklənməsi ilə güclənir.^[26]

İran universitetlərindən birinin professoru və Milli Cəbhə partiyasının baş katibi Pərviz Vərcavənd, İran prezidenti Məhəmməd Xatəminin (1997–2005) prezidentliyi dövründə ona ünvanladığı açıq məktubunda Elçibəyin tərəfdarlarının və digər pan-türkist təşkilatların və media orqanlarının İran əleyhinə olan fəaliyyətləri barədə onu xəbərdarlıq etmiş və Xatamidən bu fəaliyyətlərə qarşı müvafiq tədbirlər görməyini xahiş etmişdir.^[27]

• Azərbaycanda antierməni əhval-ruhiyyəsi

• Ahmadi, Hamid. The Clash of Nationalisms: Iranian Response to Baku's Irredentism // Kamrava, Mehran (redaktor). The Great Game in West Asia: Iran, Turkey and the South Caucasus. Oxford University Press. 2016. 102–140. ISBN 978-0190673604.
• Ahmadoghlu, Ramin. "Secular nationalist revolution and the construction of the Azerbaijani identity, nation and state". Nations and Nationalism. Wiley. 27 (2). 2020: 548–565. doi:10.1111/nana.12682.
• Astourian, Stephan H. Origins, Main Themes and Underlying Psychological Disposition of Azerbaijani Nationalism // Dorfmann-Lazarev, Igor; Khatchadourian, Haroutioun (redaktorlar ). Monuments and Identities in the Caucasus Karabagh, Nakhichevan and Azerbaijan in Contemporary Geopolitical Conflict. Brill. 2023. 206–236. ISBN 978-90-04-67738-8.
• Atabaki, Touraj. Recasting Oneself, Rejecting the Other: Pan-Turkism and Iranian Nationalism // van Schendel, Willem; Zürcher, Erik J. (redaktorlar ). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century. I.B. Tauris. 2001. 65–84. ISBN 978-1860642616.
• Atabaki, Touraj. Iran and the First World War: Battleground of the Great Powers. I.B.Tauris. 2006. ISBN 978-1860649646.
• Behrooz, Maziar. Iran at War: Interactions with the Modern World and the Struggle with Imperial Russia. I.B. Tauris. 2023. ISBN 978-0-7556-3737-9.
• Bournoutian, George. The 1823 Russian Survey of the Karabagh Province. A Primary Source on the Demography and Economy of Karabagh in the First Half of the 19th Century. Mazda Publishers. 2011. ISBN 978-1-56859-173-5.
• Bournoutian, George. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900–1914. Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. 2018. ISBN 978-1-351-06260-2. OCLC 1037283914.
• Broers, Laurence. Armenia and Azerbaijan: Anatomy of a Rivalry. Edinburgh University Press. 2019. ISBN 978-1-4744-5052-2.
• Dorfmann-Lazarev, Igor. Stalin's Legacy in the Post-Soviet Nations and the Genesis of Nationalist Extremism in Azerbaijan // Dorfmann-Lazarev, Igor; Khatchadourian, Haroutioun (redaktorlar ). Monuments and Identities in the Caucasus Karabagh, Nakhichevan and Azerbaijan in Contemporary Geopolitical Conflict. Brill. 2023. 237–305. ISBN 978-90-04-67738-8.
• Floor, Willem M.; Javadi, Hasan. The heavenly rose-garden: a history of Shirvan & Daghestan, by Abbas Qoli Aqa Bakikhanov. Mage Publishers. 2009. ISBN 978-1933823270.
• Fowkes, B. Ethnicity and Ethnic Conflict in the Post-Communist World. Springer. 2002. ISBN 978-0-333-79256-8.
• Hunter, Shireen T. Introduction // Hunter, Shireen T. (redaktor). The New Geopolitics of the South Caucasus: Prospects for Regional Cooperation and Conflict Resolution. Lexington Books. 2017. ix–xxvii. ISBN 978-1498564960.
• Gasimov, Zaur. "Observing Iran from Baku: Iranian Studies in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan". Iranian Studies. Cambridge University. 55 (1). 2022: 37–59. doi:10.1080/00210862.2020.1865136.
• Mamedov, Eldar. Azerbaijan Twenty-Five Years after Independence: Accomplishments and Shortcomings // Hunter, Shireen T. (redaktor). The New Geopolitics of the South Caucasus: Prospects for Regional Cooperation and Conflict Resolution. Lexington Books. 2017. 27–64. ISBN 978-1498564960.
• Multiple authors. Azerbaijan // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica, Volume III/2: Awāʾel al-maqālāt–Azerbaijan IV. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1987. 205–257. ISBN 978-0-71009-114-7.
• Morozova, Irina. "Contemporary Azerbaijani Historiography on the Problem of "Southern Azerbaijan" after World War II". Iran and the Caucasus. 9 (1). 2005: 85–120. doi:10.1163/1573384054068114.
• Rezvani, Babak. Conflict and Peace in Central Eurasia. International Comparative Social Studies. 31. Brill. 2015-01-27. ISBN 978-90-04-27636-9.
• Suvari, Çakir Ceyhan. "Turkey and Azerbaijan: On the Myth of Sharing the same Origin and Culture". Iran and the Caucasus. 16 (2). 2012: 247–256. doi:10.1163/1573384X-20120011.
• Yilmaz, Harun. "The Soviet Union and the Construction of Azerbaijani National Identity in the 1930s". Iranian Studies. 46 (4). 2013: 511–533. doi:10.1080/00210862.2013.784521.