Azərbaycanda hüquqi islahatlar

Konstitusiyaya görə Azərbaycan demokratik, hüquqi, dünyəvi və unitar respublikadır. Dövlət hakimiyyəti üç qol arasında bölünür: Milli Məclis (qanunverici orqan), Prezident (icra hakimiyyəti) və məhkəmələr.

Milli Məclis beş il müddətinə seçilən 125 deputatdan ibarət birpalatalı parlamentdir.

Azərbaycanın dövlət başçısı yeddi il müddətinə seçilən Prezidentdir.

Birinci vitse-prezident Azərbaycanda Prezidentdən sonra ikinci konstitusiya rəsmisidir və Prezident tərəfindən vəzifəyə təyin və ya vəzifədən azad edilir. Prezident icra hakimiyyətini həyata keçirmək üçün Baş nazirin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetini formalaşdırır. Məhkəmə hakimiyyəti Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəmə, Apellyasiya məhkəməsi, adi və digər ixtisaslaşdırılmış məhkəmələr vasitəsilə həyata keçirilir.

1995-ci il Konstitusiyasının qəbulundan sonra hüquqi islahatlar çərçivəsində demokratik prinsiplərə uyğun və beynəlxalq hüququn tələblərinə uyğun yeni qanunvericilik aktları və əlavələr qəbul edildi.^[2]

• Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının tənzimlənməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu (29 dekabr 1998-ci il);^[3]
• Naxçıvan Muxtar Respublikası Konstitusiyasının təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu (24 dekabr 2002-ci il);
• Normativ hüquqi aktlar haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu (21 dekabr 2010-cu il)^[3]

• Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi (1 fevral 1999)^[5]
• Azərbaycan Respublikasının Mülki məcəlləsi
• Azərbaycan Respublikasının Mülkü Prosessual məcəlləsi
• Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi^[6]
• Azərbaycan Respublikasının Cinayət məcəlləsi^[7]
• Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar məcəlləsi^[8]
• Azərbaycan Respublikasının Vergi məcəlləsi^[9]
• Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual məcəlləsi^[10]
• Azərbaycan Respublikasının Cəzaların icrası məcəlləsi^[11]
• Azərbaycan Respublikasının Seçki məcəlləsi^[12]
• Azərbaycan Respublikasının İnzibati Prosessual məcəlləsi^[13]
• Azərbaycan Respublikasının Miqrasiya məcəlləsi^[14]
• Azərbaycan Respublikasının Su məcəlləsi^[15]
• Azərbaycan Respublikasının Şəhərsalma və Tikinti məcəlləsi^[16]
• Azərbaycan Respublikasının Meşə məcəlləsi^[17]
• Azərbaycan Respublikasının Torpaq məcəlləsi^[18]
• Azərbaycan Respublikasının Ticarət Gəmiçiliyi məcəlləsi^[19]

Məhkəmə-hüquq sisteminin müasirləşdirilməsi haqqında fərman Azərbaycan Prezidenti tərəfindən 2006-cı il yanvarın 19-da imzalanıb.^[20] Regionlarda yeni məhkəmələr yaradılıb, hakimlərin sayı artırılıb, məhkəmə prosedurları müasirləşdirilib, məhkəmə sistemi yenilənib.^[21] Yeni Məhkəmə sisteminə əsasən, Azərbaycanın 6 rayonunda öz fəaliyyətini həyata keçirən apellyasiya məhkəmələri yarandı. Apellyasiya məhkəmələri 4 kollegiyadan - Mülki, Cinayət, Hərbi və İnzibati-İqtisadi Palatadan ibarətdir və onlar öz fəaliyyətlərini ərazi yurisdiksiyası üzrə həyata keçirirlər.^[21]

Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məhkəməsi birinci instansiya məhkəmələri və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ağır Cinayətlərə dair İşlər üzrə Məhkəməsi üçün apellyasiya məhkəməsi kimi fəaliyyət göstərir. Bununla belə, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin kassasiya instansiyası məhkəməsidir.^[21]

Azərbaycanda həyata keçirilən məhkəmə-hüquq islahatları beynəlxalq maliyyə institutları tərəfindən dəstəklənib.

Azərbaycanda Prokurorluğun məhkəmə-hüquq sistemində rolu hüquqi və məhkəmə islahatları kontekstində öz həllini tapmış, onun fəaliyyəti beynəlxalq standartlara və demokratik təsisatların tələblərinə uyğundur. Azərbaycan Respublikasının Prokurorluq haqqında Qanunu 7 dekabr 1999-cu il tarixində qəbul olunmuşdur.^[22] Qanunna əsasən Azərbaycan Prokurorluğu cinayət işlərinin başlanması, ibtidai istintaqın aparılması, təhqiqat və əməliyyat-axtarış orqanlarının fəaliyyətində qanunların icrasına nəzarəti həyata keçirən, mülki işlər üzrə dövlət adından iddiaçı qismində çıxış edən müstəqil orqandır.^[21]

Azərbaycanda aparılan məhkəmə-hüquq islahatları nəticəsində məhkəmə-hüquq sistemində özünüidarəetmə funksiyalarını həyata keçirmək məqsədilə 2005-ci ilin fevralında Azərbaycanın Məhkəmə-Hüquq şurası yaradılıb.^[24] Məhkəmə-Hüquq Şurası 9-u hakim olmaqla, eyni zamanda vəkillik nümayəndələrindən və Şuranın dövlət ittihamçısı olan 15 üzvdən ibarətdir. Şuranın səlahiyyətlərinə hakim olmaq istəyən namizədlərin seçilməsinin təşkili, hakimlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi, müxtəlif hakim vəzifələrinə dəyişdirilməsi, irəli çəkilməsi, intizam məsuliyyətinə cəlb edilməsi, habelə məhkəmələr və hakimlərlə bağlı digər məsələlər daxildir.^[25]

Azərbaycan Konstitusiyası, tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr, Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında, “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanun və digər qanunvericilik aktları Məhkəmə-Hüquq Şurasının fəaliyyətinin hüquqi əsasını təşkil edir. Qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanları, Azərbaycan Vəkillər Kollegiyası və elmi qurumlarla əməkdaşlıq edir.^[25] Şuranın tərkibində hakim və prokurorların hazırlanması üçün xüsusi tədris şöbəsi yaradılıb. Hakimlərin seçilməsinin yeni üsuluna uyğun olaraq, 2005-ci ildə test, yazılı və şifahi imtahanlar daxil olmaqla, çoxmərhələli prosedurlar hazırlanmışdır. Hakim vəzifələrinə namizədlər üçün uzunmüddətli təlim kursları təşkil edilib. Bu kurslarda Türkiyədən və bir sıra başqa ölkələrdən yüksək səviyyəli hakimlər və ekspertləri, Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə komissarı, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin hakimləri və Amerika Hüquqşünaslar Assosiasiyasının mütəxəssisləri iştirak etmişdilər.^[21]

2002, 2009 və 2016-cı illərdə bütün ölkə ərazisində keçirilmiş Referendumların nəticələri ilə əlaqədar Konstitusiyanın mətninə dəyişiklik və yeni müddəalarla əlavələr edilmişdir.^[26]

Prezident Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Konstitusiyanın mətninə əlavə və dəyişikliklərlə bağlı ilk referendum 2002-ci il avqustun 24-də keçirilib.^[27] Bu dəyişikliklər 7 əsas qrupa bölünür:^[28]

• Azərbaycan Respublikasının Avropa Şurası qarşısında götürdüyü öhdəliklərdən irəli gələn dəyişikliklər
• Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqlarının və Səs Azadlıqların müdafiəsi üzrə Avropa Konvensiyasına qoşulması ilə bağlı dəyişikliklər
• Referendumların keçirilməsinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı dəyişikliklər
• Azərbaycan Respublikası Parlament seçkiləri prosesində dəyişikliklər
• Azərbaycan Respublikası Prezident seçkiləri prosesində dəyişikliklər
• Dövlət orqanlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı dəyişikliklər
• Məhkəmə islahatlarının həyata keçirilməsi ilə bağlı dəyişikliklər

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında ikinci referendum qanunu 2009-cu il martın 18-də ümumxalq səsverməsinə çıxarılıb və qəbul edilib.^[29][30]

Konstitusiyanın mətninə əlavə və dəyişikliklərlə bağlı üçüncü referendum 2016-cı il sentyabrın 26-da Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə keçirilib.^[31][32]

Dəyişikliklər iki əsas kateqoriyaya bölünür:

• İnsan hüquq və azadlıqlarının artırılması, onların beynəlxalq və regional hüquqi sənədlərə uyğunlaşdırılması, təminat və müdafiə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi
• Hakimiyyət bölgüsü prinsipinin, “qarşıdurma və tarazlıq” mexanizminin, habelə siyasi idarəetmənin və yerli özünüidarəetmə sahəsində fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi

1996-cı ildən Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü kimi milli qanunvericiliyin Avropa standartları səviyyəsinə yüksəldilməsi üçün səmərəli mexanizm hazırlamağa başladı.^[33] Bu fəaliyyətin tərkib hissəsi kimi 22 fevral 1998-ci ildə Azərbaycan Prezidentinin “İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” fərman qəbul edildi. 1998-ci il 18 iyun tarixində fərman qəbul edildi və İnsan hüquqlarının müdafiəsi üzrə Dövlət Proqramı təsdiq edilmişdi. Bu proqram çərçivəsində Ombudsman İnstitutu yaradıldı^[34][35] və 2001-ci il dekabrın 28-də “Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında Konstitusiya Qanunu qəbul edildikdən sonra baş verdi. Bu qanuna 1 sentyabr 2004-cü il, 3 mart 2006-cı il, 19 oktyabr 2007-ci il, 19 iyun 2009-cu il, 26 noyabr 2009-cu il, 6 may 2011-ci il, 24 iyun 2011-ci il, 27 iyun 2014-cü il və 12 aprel 2014-cü il tarixlərində bir sıra dəyişikliklər edilmişdir.^[36]

Bu qurumun əsas məqsədi Azərbaycan Konstitusiyasına və Azərbaycanın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun olaraq pozulmuş insan hüquq və azadlıqlarını bərpa etməkdir. Ombudsman Aparatı həmçinin işgəncə və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar və ya cəza əleyhinə Konvensiyanın Fakültativ Protokoluna uyğun olaraq, habelə Azərbaycan Prezidentinin 2009-cu il 13 yanvar tarixli Sərəncamına uyğun olaraq insan hüquq və azadlıqlarının bərpasını və pozulmasının qarşısını alır.^[37][38]

İnsan hüquqları sahəsində mühüm addımlardan biri Azərbaycan Respublikasında İnsan Hüquqlarının müdafiəsi üzrə Milli Fəaliyyət planının qəbul edilməsi olmuşdur. Milli Fəaliyyət planı bir sıra dövlət qurumlarının, o cümlədən Xarici İşlər Nazirliyinin təklifləri əsasında hazırlanmış və Prezidentin 28 dekabr 2006-cı il tarixli 1889 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.^[35]

Hüquq Elektron Xidmətləri Portalı Ədliyyə Nazirliyinin təşəbbüsü ilə ölkənin məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi məqsədilə hazırlanıb. Bu layihə Dünya Bankı ilə birgə həyata keçirilib. Portalın xidmətlərinə iş vaxtı, ədliyyə müəssisələrinin yerləşdiyi yer, Milli Planın qeydiyyatı, notariat hərəkətlərinin və digər sənədlərin aparılması qaydaları, rüsumlar və məhkəmə qərarlarının icrası barədə məlumatların verilməsi daxildir.^[39][40]

Azərbaycan 28 iyun 1996-cı ildə xüsusi qonaq qismində Avropa Şurasının işində iştirak etmiş və 25 yanvar 2001-ci ildə tamhüquqlu üzv olmuşdur.^[41] Bununla bağlı Azərbaycan Prezidentinin bir sıra sərəncamları imzalanmışdır: “Avropa Şurası ilə Azərbaycan Respublikası arasında əməkdaşlıq proqramının tədbirlərinin həyata keçirilməsi haqqında” (8 iyul 1996-cı il), “Avropa Şurası ilə Azərbaycan Respublikası arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsinə yönəlmiş tədbirlər” (20 yanvar 1998-ci il), “Avropa Şurası ilə Azərbaycan Respublikası arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsi və Avropa Şurasında Azərbaycan Respublikasının maraqlarının müdafiəsi üzrə tədbirlər” (14 may 1999-cu il).

Azərbaycan Respublikasının cinayət, cinayət-prosessual, mülki və mülki prosessual məcəllələrinin Avropa standartlarına və normalarına uyğun tətbiqinə başlanıldı. Proqram çərçivəsində parlament “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında”, “Məhkəmələr və hakimlər haqqında”, “Polis haqqında”, “Prokurorluq haqqında”, “Vəkillər və Vəkillər Kollegiyası haqqında” qanunlar qəbul edilib.

1998-ci ildə ölüm cəzası ləğv edilib. İnsan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün Prezident İlham Əliyevin “İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi tədbirləri haqqında” fərmanı (22 fevral 1998-ci il) qəbul edilib. Həmçinin 1998-ci il fevralın 22-də hüquqi mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığın inkişafı, öz vəzifələrini yerinə yetirmək üçün mütəxəssislərin hazırlanması məqsədilə “İnsan hüquqlarının müdafiəsi üzrə Dövlət proqramı” qəbul edilmişdir. Kütləvi İnformasiya Vasitələri haqqında Qanun 1999-cu ilin dekabrında Avropa Şurası ilə əməkdaşlıq nəticəsində qəbul edilmişdir.^[42] Avropa Şurasının tamhüquqlu üzvü olan Azərbaycan 2001-ci il dekabrın 28-də “Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili haqqında” Konstitusiya Qanunu qəbul edərək, ölkədə ombudsman institutunu təsis edib. Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və onun 1, 4, 6 və 7 saylı protokolları 25 dekabr 2001-ci ildə parlament tərəfindən ratifikasiya edilmişdir.^[42]

Azərbaycan Parlamenti İnsan hüquqlarının və Əsas azadlıqların müdafiəsi üzrə Avropa Konvensiyasını ratifikasiya etdikdən sonra 15 aprel 2002-ci ildə Azərbaycan Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin yurisdiksiyasını tanımışdır. Azərbaycan Prezidentinin “Məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi haqqında” Sərəncamına uyğun olaraq, Ali Məhkəməyə və digər məhkəmə orqanlarına Avropa Məhkəməsinin cinayət təqibinin öyrənilməsinin təşkili tövsiyyə olundu. Nəticədə Azərbaycan Ali Məhkəməsinin Plenumu “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının müddəalarının və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin presedentlərinin tətbiqi haqqında” Fərman qəbul edildi (30 mart 2006-cı il).^[42]

• Tamamlanmış layihə: Azərbaycan Respublikasında məhkəmə xidmətlərinin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin artırılması.^[43][44]
• Cari layihələr: İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin presedent hüququnun Azərbaycanda tətbiqi. Azərbaycanda penitensiar sistemdə aparılan islahatlara gələcək dəstək.^[45][46]

Dünya Bankı Azərbaycan hökumətinə hüquqi islahatlar sahəsində maliyyə dəstəyi göstərir. 2006-2014-cü illər ərzində Dünya Bankı ilə əməkdaşlıq çərçivəsində 30 məhkəmə binası, o cümlədən 4 regional məhkəmə üçün qabaqcıl informasiya texnologiyalarına malik yeni binaların tikintisi layihələri həyata keçirilib. Ədliyyə Nazirliyinin Məhkəmə-Hüquq Şurasının əməkdaşları müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə təmin edilib, məhkəmə sistemi üçün vahid internet portalı yaradılıb, 1500-dən çox hakim və hüquq və məhkəmə sisteminin əməkdaşlarının İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları (İKT) üzrə biliklərinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə təlimlər keçirilib.^[47][48][49]

• Müasir müasirləşdirmə layihəsi tamamlandı^[50][51]
• Məhkəmə xidmətləri və İntellektual İnfrastruktur Layihəsi: Ətraf Mühitin İdarəetmə Planı (davam etməkdədir).^[51]

• Azərbaycanın məhkəmə sistemi
• Nazirlər Kabineti (Azərbaycan)
• Dünya Bankı
• Azərbaycanda insan haqları
• Azərbaycanda əmək hüququ

• Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilinin (Ombudsman) rəsmi internet saytı
• Azərbaycan Respublikasının Prezudentinin rəsmi saytı
• The World Bank in Azerbaijan. Dünya Bankının Azərbaycan Respublikasındakı rəsmi saytı
• Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin rəsmi saytı
• Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin saytı
• Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin rəsmi saytı