Geodeziya — qədim yunan sözü olub (geodaisia) yer bölmək və ya hissələrə ayırmaq mənasını verir.Lakin bu ad geodeziyanın yalnız tarixən yaranmasına əsas səbəb olsa da, onun müasir çoxtərəfli məzmununu, elmi mahiyyətini və s. əhatə edə bilmir.
Geodeziya — Yerin forma və ölçülərinin tapılması, plan, xəritə və protillərin tərtibi, müxtəlif mühəndisi məsələlərin həlli ilə əlaqədar Yer üzərində aparılan ölçmə üsullarından bəhs edən elmdir.Yer kürəsinin öyrənilməsi ilə geodeziya, geofizika, coğrafiya, torpaqşünaslıq və s. elmlər tədqiqat işləri aparırlar. Həmin elm sahələri Yerə aid məsələləri həll etmək,insanların təsərrüfat fəaliyyətlərini genişləndirmək üçün Yerin təbii və süni obyektlərinə aid bir çox kəmiyyət göstəricilərinın (məsələn,Yer səthinin, meyl bucaqları, yüksəkliyi, Yer qabığının üfüqi və şaquli hərəkətləri, böyük binalarım çökmə sürəti və s.) və Yer səthinə aid qrafiki materialların (plan, xəritə, profil) olması vacibdir. Həmin informasiyaları əldə etmək üçün Yer səthində müxtəlif geodeziya ölçmə işləri aparılır.[1]
Geodeziya Yer planetini bütövlükdə və onun ayrı-ayrı hissələrini həndəsi nöqtəyi-nəzərdən öyrənən elmdir. Müasir topoqrafiya və geode ziya elmi aşağıdakı sərbəst fənlərə bölünür:
Ali geodeziya – dövlət geodeziya istinad məntəqələri şəbəkəsi yaratmanın,Yerin formasını və ölçülərini tapmağın,Yer qabığının üfüqi və şaquli istiqamətdə (əsr müddətində) dəyişməsinin üsul və metodlarını öyrənir.
Topoqrafiya və ya geodeziya — plan və xəritə tərtib etmək üçün Yerin fiziki səthini və onun üzərindəki obyektləri həndəsi cəhətdən öyrənir.Topoqrafiya qədim yunan sözü olub,"məhəlli təsvir etmək" mənasını verir.Topoqraliyanın əsas tədqiqat üsulu planalmadır.Plan və xəritə tərtib etmək üçün Yer üzərində aparılan kompleks geodeziya ölçü işlərinə plan alma devilir.Planalma işləri birbaşa ərazidə və laboratoriyada yerinə yetiri lir.Ərazidə görülən işlərə çöl işləri,laboratoriyada görülən işlərə isə kameral işlər deyilir. Hazırda topoqrafiya kiçik ərazilərdə aparılan planalma işlə ri ilə məşqul olur.
Mühəndis geodeziyası — təbii ehtiyatların mənimsənilməsi,mülki,sənaye,hərbi ve hidrotexniki obyektlərin,eləcə də yer quruluşu və meliorasiya işlərinin layihələşdirilməsi, bir çox mühəndis axtarışları və mürəkkəb konstruksiyaların quraşdırılması zamanı yerinə yetirilən geodeziya işlə rinin üsul və metodlarından bəhs edir.
Kosmik geodeziya radiodalğalar və işıq şuaları vasitəsilə süni peyklərin verdiyi məlumatlara osasən yerin formasını, ölçülərini və Yer üzərində nöqtələrin koordinatlarını hesablayıb tapan elmə deyilir. Kosmik geodeziya başqa fənlərə nisbətən iqtisadi və operativ cəhətdən daha əlve rişli olduğu üçün ondan geniş sahələrdə istifadə olunur.[1]
Kartoqrafiya yunan sözüdür. Onun mənası iki sözün birləşmə sindən chartis- papirusdan yazı üçün hazırlanmış vərəq+ qraphe yazıram deməkdir. Kartoqrafiya coğrafi xəritələr və digər kartoqrafik əsərlər, onların xüsusiyyətləri, yaradılması və istifadə olunması üsulları haqqında elmdir.
Müasir kartoqrafiya xəritəşunaslıq, riyazi kartoqrafiya, rəqəmli xəri tələrin tərtibi və edilməsi, xəritələrin qrafiki düzəldilməsi, xəritə lərin nəşri və kartometriya kimi bir neçə fənnə və ya şöbəyə ayrılır.
Onu da qeyd edək ki, xəritə coğrafiya elminin görən gözüdür və izah edən ikinci dilidir.[1]
Azərbaycanda geodeziya sahəsində tədqiqatların əsası XIX əsrin 40–50-ci illərində geodeziya alətləri vasitəsilə aparılmış ölçü işləri ilə qoyulmuşdur. Bunların nəticəsində ölkə ərazisində bir sıra 1-ci, 2-ci və 3-cü sinif məntəqələr qurulmuş, onların koordinatları müəyyən edilmiş və hərbi məqsədlər üçün xəritələr tərtib olunmuşdur. Respublikada geodeziyanın inkişafı Məmmədqasım Əliyevin adı ilə bağlıdır.O, bir sıra yüksək dərəcəli geodeziya məntəqələrinin müəllifi və eləcə də atlasların və xəritələrin əsas tərtibçilərindən olmuşdur.M.Əliyevin Azərbaycan dilində yazdığı ilk "Geodeziya kursu" (Bakı, 1928) və başqa əsərləri geodeziyanın inkişafında mühüm rol oynamışdır.Geodeziyanın tərkib hissəsi olan topoqrafiyanın Azərbaycanda əsasını topoqraf general İbrahim ağa Vəkilov qoymuşdur.Müxtəlif illərdə Qafqaz hərbi dairəsinin topoqrafiya qərargahında şöbə rəisi, Baş qərargahda hərbi topoqrafiya şöbəsinin rəisi,Respublika Xalq Torpaq Kommisarlığı Topoqrafiya-Geodeziya İdarə sinin rəisi işləmiş İ.Vəkilov Azərbaycanla yanaşı Rusiyanın, Türkiyənin, İranın və başqa dövlətlərin ərazilərində aparılan topoqrafiya-planaalma işlərinin təş kilatçısı olmuş və həmin ölkələrin hərbi xəritələrinin tərtib edilməsində yaxından iştirak etmişdir.O, 1:420000 miq yaslı "Azərbaycan Respublikasının siyasi və təbii xəritəsi" (Bakı, 1920) adlı ilk coğrafiya xəritəsini hazırlamışdır.
Geodeziyanın müstəqil elm sahəsi kimi inkişafı XX əsrin 70-ci illərindən başlamışdır.Bu sahənin inkişafında geodeziya, topoqrafiya, kartoqrafiya üzrə ixtisaslaşmış xüsusi müəssisə, Bakı kartoqrafiya fabriki, "Azərbaycanaero geodeziya" İstehsalat Birliyi, Azərbaycan Respublikası Dövlət Geodeziya və Xəritəçilik Komitəsi (2001-ci ildən Azərbaycan Respublikası Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi) xüsusi rol oynamışdır.Dövlət Geodeziya Məntəqələri Şəbəkəsinin yaradılması məqsədilə tədbirlər həyata keçirilmiş,müasir texnologiyadan istifadə olunmaqla Peyk GPS (Qlobal Mövqe Müəyyənetmə Sistemi) vasitəsilə respublika ərazisində 0-ci və 1 ci sinif geodeziya məntəqələrinin yenidən yüksək dəqiqliklə koordinatları müəyyən edilmiş və Beynəlxalq Geodeziya Şəbəkəsi ilə əlaqələndirilmişdir.Yerüstü, aero və kosmik fotoplanaalma vasitəsilə əldə olunmuş şəkillər müasir texnologiyaya uyğun olaraq xəritəçəkmədə tətbiq olunmuşdur.
Yüksək dəqiqlikli mühəndisi geodeziya işlərini yerinə yetirmək üçün istehsalat sahələri müasir geodeziya alətləri ilə (GPS, "Totalstation", La zer nivelirləri və s.) təchiz edilmiş,topoqrafiya işlərində rəqəmli texnologiyadan,elektron taxometrlərdən və s.alət və cihazlardan, planaalma məlumatlarını emal etmək üçün isə müasir kompüter proqramlarından istifadə olunur.[2]