Bu məqalə sürətli silmə kriteriyalarına əsasən yaxın vaxtda silinə bilər. |
Azərbaycanda göyərçinçilik — Azərbaycanda qədim və geniş yayılmış bir ənənədir. Bu fəaliyyət təkcə bir hobbi deyil, həm də şəhər mədəniyyətinin, sosial əlaqələrin və irsi biliklərin bir hissəsidir.
Göyərçin saxlamaq ənənəsi Azərbaycanda əsrlərdir davam edir. Ölkədə bu ənənə qeyri-maddi mədəni irs nümunəsi kimi formalaşmışdır.
Tədqiqatçı Fərid Ələkbərov yazır ki, Bakının İçəri Şəhərində köhnə evlərin damlarında göyərçin sığınacaqları olmuşdur. Göyərçin saxlamaq Bakıdakı gənclərin sevimli əyləncəsi idi. Onlar adətən evlərinin damlarında olan göyərçin damlarında onlarla göyərçin saxlayırdılar. Hər səhər sahibləri damın üstünə çıxar, göyərçinləri yemlədir və sonra onları uçurmaq üçün ucadan fit çalırdılar. Bu gün də İçəri Şəhərdə bir neçə göyərçin həvəskarına rast gəlmək olar.[1]
Judith Scottun “Keeping Pigeons in Azerbaijan” məqaləsində Bakıda göyərçinçilərin ailədən-nəsildən-nəsilə keçən ənənəsi vurğulanır.[2]
Adı əsrlərdir məşhur olan Bakı göyərçinlərini XIX əsrin sonlarından başlayaraq Abşeron kəndlərinin – xüsusilə Novxanı, Mərdəkan, Bilgəh, Buzovna və Masazırın sakinləri saxlayırdılar. Həmin dövrdə hər kəndin özünəməxsus göyərçin damları olurdu.[3]
Bu quşların əsas fərqi uzun uçuş qabiliyyəti idi. Məsələn, 1920–1930-cu illərə aid məlumatlarda qeyd olunub ki, Bakı göyərçinləri 10-15 saat havada qala bilirdi. Sovet vaxtında da bu ənənə qorunurdu. Hətta Moskvada keçirilən sərgilərdə Bakı göyərçinləri xüsusi mükafatlar almışlar.[3]
Bakı göyərçinlərinin digər bir xüsusiyyəti isə “döyüş uçuşu” adlanan davranışdır. Onlar havada xüsusi fırlanma, səsli qanad çırpma hərəkətləri edirlər. Bu, həmin göyərçinlərin xüsusi “imzası” sayılır.[3]
Göyərçinlər “sülh quşu” kimi simvolik məna daşıyırlar və insanlar üçün estetik rahatlıq mənbəyidir.[2] Bu səbəbdən Sumqayıt şəhərində "Sülh göyərçini" adlı memarlıq abidəsi də var.
Göyərçin saxlamaq sosial əlaqələri gücləndirən bir fəaliyyət kimi qəbul olunur: göyərçinçilər dost-qonşu ilə görüşlər təşkil edir, quşların uçuşunu birlikdə izləyirlər.[2]
Göyərçinlər (Columbidae fəsiləsi) çoxsaylı növlərə malikdirlər, ən geniş yayılan növ isə “şəhər göyərçini”dir (Columba livia).[4] Bu quşlar uçuşda yüksək bacarıqlıdır, sosialdırlar və insanla adaptasiya oluna bilirlər.
Bakı (Baku) tumbler göyərçini: Azərbaycanın paytaxtı ilə sıx bağlı bir quş növü var. “Another tradition of City of Winds” məqaləsində bu növün yüksək uçuş bacarığı, dayanma (roll) etməsi qeyd olunur.[5]
Baku Grivachi (Baku Neck) göyərçinləri: Pigeontype kimi mənbələrdə göstərilir ki, bu növ xüsusilə Bakı regionundan gəlir, tumbler tipinə aiddir və yüksək uçuş bacarığına malikdir.[6]
- Cins və nəsillərarası ötürülmə
Göyərçinçilik ənənəsi adətən kişilər arasında yayılıb: Bakıda damlarda quş saxlamaq işi atasından oğula ötürülür.[7] Lakin müasir dövrdə bu mənzərə dəyişməyə başlayıb. Məsələn, bəzi gənc nəslin marağı azalır, eyni zamanda qadınlar da bu hobbi ilə maraqlanmağa başlayırlar.[7] Ənənəvi gender rolları bəzi göyərçinçilərdə hələ də mövcuddur — bəziləri hesab edir ki, quşları damda saxlayıb çağırmaq işinin “kişiyə xas” olması daha uyğundur.[7]
- Mədəni irs
Şəki şəhərində göyərçin saxlamaq qeyri-maddi mədəni irs nümunəsi kimi tanınır. Şəki sakinləri arasında göyərçin saxlama “şəhər həyatının əhəmiyyətli elementi” sayılır.[8] Güman ki, bu miras şəhər binalarının memarlığı ilə – damlarda quşqablaşdırmalarla (loftlarla) bağlıdır və bu, Şəkinin tarixi-mədəni mənzərəsinə əlavə dəyər verir.
- Uçuş mədəniyyəti
Göyərçinlər şəhər sakinləri üçün sükunət və meditasiya mənbəyidir: quşları buraxıb onların uçuşunu izləmək emosional rahatlıq verir. Uçuşda quşların sadiqliyi vacibdir: yaxşı təlim görmüş göyərçin sahiblərinin quşları uzaq məsafələrdən belə evi tapıb geri qayıda bilir.[5]
- Yox olma riski
Göyərçin saxlamaq gələcəkdə ciddi risk altındadır: şəhərləşmə, tikinti, damların dəyişdirilməsi bu ənənəni təhlükəyə atır.[7]
Gənclərin marağının azalması da ənənənin yaşamasına təsir edir — bir çox ailədə quş saxlama gələcək nəsillərə ötürülmür.[7]
- İnfrastruktur problemləri
Damlarda quş saxlamaq üçün xüsusi sığınacaqlar lazımdır (quş evləri / qəfəs-konstruksiyalar), bəzən bu struktur köhnə binalarda təmin edilməyə bilər.[5]
Quşların sağlamlığı, yırtıcılardan qorunması, qidalanması da müasir dövrdə diqqət tələb edir — bu, yalnız sadə hobi deyil, məsuliyyətli bir fəaliyyətə çevrilir.[5]
- Cəmiyyət və birliklər
Bakıda və Sumqayıtda göyərçinçilərin icmaları mövcuddur, sosial qruplar həm onlayn, həm fiziki toplanışlar vasitəsilə fəaliyyət göstərirlər. Məsələn, Facebook qrupu var.[9]
Fotoqrafik və sənət layihələrində göyərçinçilik mədəniyyəti əks olunur: məsələn, „Visions“ saytında Bakının göyərçinçilərinin fotoşəkilləri yerləşdirilmişdir.[10]
Rəsmi kənd təsərrüfatı statistikalarında “quşların sayı” kimi kateqoriyalar var; lakin göyərçinlər çox vaxt kiçik ev təsərrüfatı səviyyəsində saxlanıldığından statistik hesabatlarda ayrıca detal verilməyə bilər.
Göyərçinlər bəzən satış üçün alınıb-satılır: xüsusi quş növləri, xüsusilə estetik və uçuş potensialı yüksək olanlar qohumlar arasında və ya icmalar daxilində ticarət mövzusudur. Şəki kimi yerlərdə isə qeyri-rəsmi “quş bazarları” mövcuddur.
Göyərçin saxlamaq həm “asudə vaxt hobbi” kimi, həm də daha peşəkar maraqlıqlar üçün sərmayə ola bilər (məsələn, yarış uçuşları, quş nümayişləri).
2025-ci ilin ilk 8 ayı ərzində Azərbaycandan 3 ölkəyə – İtaliya, Fransa və İspaniyaya ümumilikdə 18,8 ton göyərçin əti ixrac edilib.[11]
Mədəni irsin qorunması: Göyərçinçilik, xüsusilə şəhərdə dam mədəniyyəti, Azərbaycan şəhərinin mədəni portretinin bir hissəsidir. Bu ənənənin yaşaması üçün mədəni irs qorumaları (tarixi binaların damlarında quş sığınacaqları saxlamaq kimi) vacib ola bilər.
Gənclərin cəlb edilməsi: Gənclərin bu ənənəyə marağını artırmaq üçün təhsil, yarışlar, quş klubunun formalaşdırılması faydalı ola bilər.
Xoşbəxtlik və sağlamlıq: Göyərçinlər psixososial fayda da verə bilər — quş baxımı və uçuşun izlənməsi stresi azalda və insanlara rahatlıq gətirə bilər.
- ↑ Baku's Old City. Memories of How It Used to Be. by Farid Alakbarov
- ↑ 1 2 3 "Birds of Peace". Keeping Pigeons in Azerbaijan. by Judith Scott
- ↑ 1 2 3 Bakı kəndlərində göyərçin sevgisi: ənənə və müasirlik - REPORTAJ
- ↑ Göyərçin : Bioloji təsnifatı, Anatomik quruluşu
- ↑ 1 2 3 4 Another tradition of City of Winds
- ↑ Baku Grivachi Pigeons
- ↑ 1 2 3 4 5 A Male Tradition With An Uncertain Future in Azerbaijan
- ↑ QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS
- ↑ facebook.com
- ↑ visions.az
- ↑ Azərbaycan göyərçin ətini baha qiymətə xaricə satır: Özümüz niyə yemirik? - FAYDALARI