Azərbaycanda elmi fantastika

Azərbaycan ədəbiyyatında elmi fantastika janrı gənc janrdır və bu üslubda yazan yazıçıların sayı da çox deyil. Azərbaycan ədəbiyyatında elmi fantastika janrında üç görkəmli yazıçının adı xüsusi qeyd olunmalıdır. Bunlar Namiq Abdullayev, Əhməd Xaspoladov və Emin Mahmudovdur.^[2]

Azərbaycan ədəbiyyatında elmi fantastika janrının ilk nümunəsi Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin 1933-cü ildə yazdığı "Gələcək şəhər" hekayəsidir. Sonrakı illərdə Namiq Abdullayev ("Sehrli oğlan", "Balaca kiberin macəraları", "Gecələr uzanaydı", "Piyada vəzirə çevrilir" və s.) və Emin Mahmudov fantastik janrda yazılan əsərlərin müəllifləridir. Sonralar Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar da "Əlaqə" povesti ilə bu janrda öz töhfəsini vermişdir.^[2]

Bu janrda yazan yazıçılardan biri də Emin Mahmudovdur. Emin Mahmudovun "RT-1" adlı ilk elmi fantastika hekayəsi 1952-ci ildə "Pioner" jurnalında dərc edilmişdir. "Günəş şəhəri" adlı ilk elmi fantastika hekayələr toplusu 1953-cü ildə, "Muğanda qütb parıltısı" adlı hekayələr toplusu isə 1954-cü ildə çapdan çıxmışdır. Emin Mahmudov elmi fantastika janrında "Kainat gəmisi", "Veneranın göyləri od içindədir", "Zülmət dənizi", "Atlant qızı", "Qeyb olmuş səslər", "Dəmir necə ayaq açdı", "Ulduzlar yolumuzu gözləyir", "Qüdrətli pillə", "Günün nəfəsi" povest və hekayələrinin müəllifidir.^[2]

Azərbaycanda elmi fantastika janrında yazan yazıçılardan biri Reyhan Yusifqızı-Şıxlinskayadır. Reyhan Yusifqızı 1995-ci ildən bədii yaradıcılıqla məşğuldur və onun ilk irihəcmli əsəri "Yaşıl gözlü qız" elmi fantastika povesti 2009-cu ildə Türkiyədə keçirilmiş uşaq kitabları yarışmasında laureat olub və Ankarada türk dilində çap edilib.^[2]

Bu janrda yazan daha bir Azərbaycan yazıçısı sistemli şəkildə bu işlə məşğul olan Vüsal Nurudur. Yazıçı bu janrda beş roman, müxtəlif hekayələr çap etdirmişdir: "Eybəcərlər adası", "Prezidentin qızı", "999", "Dorantağ" və s. Bu əsərlər əsasən qotik üslubda yazılmışdır.^[2]

Bu janrda Azərbaycan ədəbiyyatında yazan qadın yazıçılardan biri yəhudi-azərbaycanlı Lalə Həsənovadır (Elizabet Tüdor). Onun ilk kitabı – "Zamanların savaşı" 2001-ci ildə Azərnəşrdə işıq üzü görüb. Həmin il Lalə Həsənovanın macəra və fantastika janrında yazdığı kiçik hekayələr toplusu olan "Qatil Çuopakabra" kitabı nəşr olunub. Ardınca elmi-fantastika janrında yazılan "Səmaların seçilmişləri" romanını nəşr etdirib. Lalə Həsənova yalnız Azərbaycandakı deyil, MDB məkanındakı rusdilli auditoriyanın marağını qazanıb. 2007-ci ildə yazdığı "Kolliziya" romanını o dövrdə Kaliforniyanın qubernatoru səlahiyyətlərini icra edən aktyor Arnold Şvartseneggerə həsr edib. 2008-ci ildən isə Lalə Həsənova 12 xilaskar qəhrəmandan bəhs edən 12 cildlik silsilə romanlar yazmağa başlayıb. Onun Abbas Ələkbərov personajının macəralarından bəhs edən elmi fantastik romanı 2014-cü ildə işıq üzü görüb.^[3]

Fərhad Məmmədov "Qorxulu əhvalatlar" adlı elmi fantastik və mistik hekayələr silsiləsinin müəllifidir. Onun gizli psixo-nevroloji eksperimentlərdən bəhs edən "Neyrotron layihəsi" (2008) və özünü insan hesab edən robot haqqında olan "On il zirzəmidə" elmi fantastik hekayələri kitab şəklində nəşr olunub. Onun digər elmi fantastik hekayələrinə Salvador Dalinin müəmmali ölümündən bəhs edən "Sürrealizm və ya zaman itkinləri" (2007), Şamaxının uydurma Tağımlı kəndində itkin düşən gənclərdən bəhs edən "Qafqazlı UNO", "İsti buz ev", "Günbatan sindromu", "Bolero layihəsi" kimi elmi fantastik hekayələr yazıb.^[4]

2017-ci ildə Fərid Hüseynlinin hadisələri 2107-ci ildə keçən "Zamanin göz yaşları" adlı elmi fantastika romanı nəşr olunub.^[5] Elmi fantastik janrda yazanlar sırasına professor Elmira Zamanova və Çingiz Abdullayev də aid edilirlər.^[1]

İddia olunur ki, elmi fantastika-superqəhrəmanlıq janrında olan Azərbaycan komiksi 2015-ci ildə bir qrup şəxs tərəfindən hazırlanmış "Külək adam" komiksi olub. Lakin ortaya çıxan maddi çətinliklər onları bu işə fasilə verməyə vadar edib.^[6] 2016-cı ildə Gülşən Hacızadə və Aynurə Mikayılova müəllifliyi altında "İndiqo" komiksi çap olunub.^[7] Bundan əlavə, yenə eyni janrda Dalga Comics tərəfindən 2017-ci ilin sentyabrında "Superion" adlı one-shot komiks buraxılıb.^[8]

Elmi fantastika janrında olan ilk Azərbaycan filmi 1964-cü ildə Əlisəttar Atakişiyevin rejissorluğu ilə çəkilmiş "Sehrli xalat" filmidir.^[9][10] Filmin baş qəhrəmanları XXI əsrə və Aya səyahət edirlər. Halbuki ilkin ssenariyə görə əsas personajın gələcəyə getməsi nəzərdə tutulmamışdı.^[10] Ayın səthindəki epizodlar Belarusun Minsk şəhərində çəkilmişdir.^[10]

1989-cu ildə Anarın "Əlaqə" povesti əsasında eyniadlı Azərbaycan filmi çəkilmişdir. Filmin rejissoru Cahangir Zeynallıdır.^[11] 3 aprel 2025-ci ildə Taleh Yüzbəyov tərəfindən çəkilmiş elmi fantastika filmi "Bəlkə də" ekranlaşdırılmışdır. Film yaxınlarını itirmiş iki insanın qəfil tanışlığı və zaman maşını ilə keçmişə qayıtmaq arzusundan bəhs edir.^[12] Film müasir Azərbaycanın ilk elmi fantastika filmi kimi təqdim olunur.^[13]

• Alasgarova, G. (2024). Evolution of Azerbaijani Science Fiction and Emin Mahmudov. Comparative Turkish Dialects and Literatures(6), 35–43. https://doi.org/10.62425/ctdal.1558029
• Alasgarova, Gunel. (2020). AZERBAYCAN XXI ASIR BILIMKURGU ROMANLARI.

• Azərbaycan ədəbiyyatında fantastika janrının görkəmli nümayəndəsi