Azərbaycanda şərabçılıq

Tarixçi Herodot, səyyah Strabon, Azərbaycanın şərabı ilə məşhur olduğunu yazırdılar. 1962-ci ildə Ağstafa rayonunda, Şomutəpə yaxınlığında (e.ə. V-IV minilliyə aid tarixi abidə) aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı üzüm toxumları aşkar edilmişdir. Xəzəryanı regionların, o cümlədən Azərbaycanın vəhşi florasını tədqiq edən arxeoloq Lorenzo Konstantin bu faktı təsdiqləyib. Üzərliktəpədə, Kültəpədə, Qazaxdakı arxeoloji qazıntılarda əldə olunan tapıntılar qədim üzüm və şərabçılıq mədəniyyətinə (e.ə. III əsrin sonu — II minilliyin əvvəlləri) dəlalət edir. Sonradan Orta Asiyada olduğu kimi müsəlman Azərbaycanında da şərab istehlakı təqib edildi və bu da süfrə və kişmiş üzümlərinin yayılmasına və şərabçılığın azalmasına səbəb oldu.

Yerli üzüm sortları hər bir böyük yaşayış məntəqəsində ayrı-ayrılıqda seleksiya nəticəsində yaradılmışdır. Azərbaycanda yerli üzüm sortlarının əksəriyyəti becərmə yolu ilə yabanı üzümdən əmələ gəlmişdir. Təbii və süni seleksiya nəticəsində müxtəlif təsərrüfat əhəmiyyətli yerli sortların zəngin fondu yaradılmışdır.^[1]

Sovet illərində Azərbaycanda xüsusi Üzümçülük və Şərabçılıq üzrə Dövlət Komitəsi fəaliyyət göstərirdi. Onun tərkibinə 256 xüsusi sovxoz, həmçinin 97 sovxoz-zavod, 8 müstəqil ilkin şərab emalı zavodu və 10 ədəd təkrar şərab emalı zavodu daxil idi. Komitənin müəssisələrində işləyənlərin sayı 300 mindən çox idi. 1980-ci ildə Azərbaycanda 120 milyon dekalitr çaxır istehsal edilmişdi. Həmin vaxtlar Azərbaycanın şərab zavodları 60-dan çox markalı şərab, o cümlədən 17 növ kəmşirin çaxır, 20 növ portveyn tipli tünd desert çaxırı, 11 növ desert çaxırı istehsal edib. 1980-ci il statistikasına əsasən, Azərbaycan üzüm bağlarının sahəsinə (263 min ha.) və istehsal olunan üzümün həcminə (1481 ton) görə ittifaq respublikaları arasında birinci yeri tutub.^[2] 1982-ci ildə ölkədə 267 min hektar üzüm sahəsi olub və hektardan məhsuldarlıq 95 sentner təşkil edib. Ölkə üzrə üzüm istehsalı ildə 2,1 milyon ton təşkil edib.

SSRİ boyunca Azərbaycanda istehsal olunan "Şamaxı", "Kəmşirin", "Ağdam", "Ağ Süfrə", "Şirvan", "Moskva", "Azərbaycan", "Bakı", "Abşeron", "Gəncə" və "Göygöl" şərab markaları tanınmışdı. Azərbaycanda üzümçülüyün ən yüksək zirvəsi 80-ci illərin əvvəllərinə təsadüf edib. Ümumi məhsul orta hesabla təxminən illik 1,5 milyon ton idi. Respublikanın bütün rayonlarında şərab zavodları tikilmişdi. 1980-ci illərdə qazandığı valyutanın miqdarına görə Azərbaycanın Üzümçülük üzrə Dövlət Komitəsi bütün SSRİ-də birinci yeri tutmaqla hətta neft sənayesini də qabaqlayırdı. Həmin illərdə üzümçülükdən gələn vəsaitlər ölkə büdcəsinin 40 faizin təşkil edib. 1989-cu ildə şərab sənayesində mənfəətin mütləq miqdarı 120 milyon rubl təşkil edirdi.^[3]

1985-ci ildə SSRİ-də aparılan antialkoqol kampaniyası çərçivəsində ölkə rəhbərliyi Azərbaycanı təkcə texniki sortları deyil, həm də unikal süfrə üzümü sortları plantasiyalarını kəsməyə məcbur etdi. 1985-ci ildən sonra 130 min hektardan çox ərazidə üzüm bağları kökündən kəsildi. Azərbaycanın şərabçılıq sənayesi bir sahə olaraq məhv edildi, 76 müəssisə və 116 ilkin zavod işsiz qaldı, avadanlıqları köhnəldi və ucuz qiymətə satıldı. Birbaşa itkilər 630 milyon rubl təşkil etdi. 1985-ci ilə qədər Azərbaycanda dövlətə məxsus üzüm plantasiyaları 276 min hektar təşkil edirdi. Antialkoqol kampaniyası illərində üzümçülük və şərabçılığın inkişafı tərəfdarlarının müqavimətinə baxmayaraq, plantasiyaların yarısını belə saxlamaq mümkün olmadı. Respublikada üzüm əkinlərinin cəmi 20 min hektarı qaldı.^[1]

Qarabağ münaqişəsi və Azərbaycan ərazilərinin işğalı respublikanın bütün iqtisadiyyatına, xüsusilə şərabçılığa ağır ziyan vurub. İşğal olunmuş ərazilərdə 43 min üzüm plantasiyası qalıb. 2001-ci ildə Milli Məclis "Üzümçülük və şərabçılıq haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununu qəbul edib və həmin il prezident Heydər Əliyev tərəfindən "Üzümçülük və şərabçılıq sahəsinin inkişafı haqqında" fərman imzalanıb. Prezident Fərmanının qərarı ildə 500-800 hek üzüm bağlarının salınması idi. Şamaxı, Xanlar, Şəmkir, Touz, İsmayıllı kimi rayonlarda fərman qəbul edildikdən sonra ümumilikdə 8 min hektara yaxın ərazidə üzüm əkilib.

2008-ci ildə Azərbaycan üzrə üzümlüklərin ümumi sahəsi 15 min hektardan azacıq çoxdur. Həmin ildə ölkə üzrə 130 min tona yaxın üzüm yığılıb və üzüm şərabı istehsalı 1 milyon dekalitr ətrafındadır. Plana görə 2020-ci ilə Azərbaycanda üzüm istehsalı 500 min tona, ölkə üzrə üzüm bağlarının sahəsi 50 min hektara, şərab istehsalı isə 30 milyon dekalitrə çatdırılmalı idi.^[4] Əsas diqqət SSRİ dövründə olduğu kimi ucuz sortlara deyil, keyfiyyətli üzüm sortlarının istehsalına və üzüm şərablarının istehsalına yönəlmişdir.

Lakin 2020-ci ildə ölkə ərazisində 15 978 hektar sahədə üzüm bağları olub ki, həmin sahədən də 63 582 ton üzüm yığılıb. 2023-cü ildə üzüm bağlarının sahəsi 17 min hektara çatıb.^[2]

Ümumilikdə 450 yerli üzüm növü məlumdur. Onların bir çoxu MDB və Baltikyanı ölkələrdə geniş tanınmışdır.

Ağ şərab

• Ağstafa
• Sadıllı
• Şamaxı
• Kara-Çanax
• Ağdam

Qırmızı şərab

• Alabaşlı
• Döşək
• Kürdəmir
• Madras
• Ağstafa
• Şahdağ
• Şamaxı
• Qəbələ
• Leyla
• Dərviş
• Çinar
• Bakı İşıqları
• Sultan

• Göygöl Şərab Zavodu ASC 1860-cı il, / 2005-ci il (TM Xan, Qarabağ, Göygöl) (2020-ci il üçün istehsalçı italiyalı Antonio Leonardo Faverodur) (2020-ci il üçün təqribən 517 hektar üzüm bağı)
• Abşeron-Şərab ASC 1967-ci il / 2003-cü il (TM Abşeron şərab, İvanovka bağları 1954, Sabiel, Sultan, Abşeronun ritmləri) (2020-ci il üçün təqribən 70 hektar üzüm bağı)
• T.Əhmədova məxsus "AzNar" QSC 1969-cu il / 2006-cı il (TM Grante) (2020-ci il üçün istehsalçı Moldovalıdır)
• CASPİAN COAST WINERY&VINEYARDS 1970-ci il / 2009 г. (TM Caspian coast, Shani, Four seasons)
• Baki Şampan Şərabları Zavodu 1980-ci il
• Gəncə Şərab-2 ASC 1984 г. / 1998-ci il (TM Hillsade, Yeddi gözəl, Sevğilim) (2020-ci il üçün təxminən 400 hektar üzüm bağı)
• Tovuz-Baltia LTD of the Naig K° corp.^[5] 1989 г. (2020-ci il üçün təxminən 400 hektar üzüm bağı)
• Şərq Ulduzu 2002-ci il (TM Şərq ulduzu, Mey (arağ)) (2020-ci il üçün təxminən 110 hektar üzüm bağı)
• QABALA winery (Aqro-Azərinvest MMC) 2004-cü il (TM Şah, Basarkeçər, Qəbələ, Vedibasar, Starıy Dvorik)
• Xırdalan Şərab 2006-cı il
• ASPI winery (ASPI AGRO MMC) 2007-ci il (TM Savalan) (2020-ci il üçün şərab istehsalçıları italiyalı evli cütlük Daniel D'Andrea və Eliza Vagnoni)
• Fireland vineyards (Marandi Wine Company) 2007-ci il (TM YANARDAG, ILKIN, TERRA CASPEA, TERRA CAUCASEA, YALLI) (2020-ci il üçün təxminən 140 hektar üzüm bağı)
• Cəlilabad şərab-2 ASC 2007-ci il (TM Şərq mirvarisi)
• Merit Brand MMC 2007-ci il (2020-ci il üçün təxminən 150 hektar üzüm bağı)
• Chabiant winery (İsmayıllı Şərab 2) 2009-cu il (TM Chabiant) (2020-ci il üçün şərab istehsalçıları italyanlar Andrea Uliva və Marco Catelani) (2020-ci il üçün təxminən 250 hektar üzüm bağı)
• AZ-Granata MMC 2011-ci il (TM Azgranata, Bellus, Qaragöz, Ağsu, Kəhrəba, Rübai, Mil, Səyyah, Üzüm Vadisi) (2020-ci il üçün təxminən 500 hektar üzüm bağı)
• Şirvan şərabları MMC 2014-cü il (TM Meysəri) (2020-ci il üçün şərabçı Fransız burgundyalı Jean Montanedir)
• Babək Şərab-2 Yeddilər ASK MMC (Naxçıvan)
• Xaçmaz-Şərab ASC
• "Bakı-Şərab-1"ASC
• "Primorsky" Şərab Zavodu 1970-ci ildə tikilib, 2009-cu ildə CASPİAN COAST WINERY&VINEYARDS adını alıb.
• Gəncə Şərab Zavodu 1984-cü ildə tikilib, 1998-ci ildə Gəncə Şərab-2 ASC adını alıb.
• Göygül Şərab Zavodu 1860-cı ildə tikilib, 2005-ci ildə Göygöl Şərab Zavodu ASC adını alıb.