Azərbaycan xalq dini

XIII əsr monqol işğalı və ondan sonrakı dövrlərdə Elxanilərin həm İran Azərbaycanı, həm müasir Azərbaycanın üzərində hakimiyyət qurması burada yayılmış şamançılıq adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Şamanizm adətləri İslamın təsiri ilə dəyişikliklərə məruz qalmış, zərərsiz və vacib olmayan yerlərdə özünü qorumuşdur. Qədim adət-ənənə qaydaları Azərbaycan mədəni sahəsində uşaq folklor və oyunlarında, geniş xalq təbəqələrinin mərasim və inanclarında yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, azərbaycanlıların cümə axşamı (Adına günü) ölülərin ruhuna hörmətən yediyi aşın qədim şamanizm qalıntısı olduğuna şübhə yoxdur.^[6]

Çar Rusiyası və sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda İslam bir din olaraq zəifləmişdir. Bu dövrdə İslam gücünü sadəcə yaşayış şəkli olaraq, adətlərdə və yerli İslamda saxlamışdır. Yerli İslamın güclənməsində əsas səbəb azərbaycanlıların Rusiya işğalı dövründə İslam dünyasından təcrid olunmasındadır. Beləliklə, İslam fundamentalizmi buralara təsir göstərə bilməmişdir. Sovet dövründə mollalar xalq İslamının ənənəvi hədislərini insanlara oxuyurdular.^[7] 70 illik sovet hakimiyyətinə baxmayaraq, azərbaycanlılar öz dini inanclarını qoruyub saxlamışdır.^[8]

2005-ci ildə 150-dən çox dini təşkilat və məscidin qeydiyyata alınması tənqid edilmiş, bunların insanların ziyarət etdiyi məbədlər olduğu qeyd edilmişdir. Bu qeydiyyatlar xalq dini yaratmaq cəhdi olaraq görülmüşdür.^[9] Buna baxmaraq, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi heç bir zaman pirlər və müqəddəslər kultunu qınayan fətva verməmişdir.^[10]

Azərbaycandakı sələfi dini görüşü də xalq İslamını, müqəddəs məbədlərin ziyarət edilməsi kimi ənənəvi dini görüşləri qəbul etmir. Xalq İslamının nümayəndələri sələfi baxış bucağına görə dindən çıxmış hesab edilir. Buna görə də Azərbaycanın şimalındakı Quba bölgəsində müqəddəs məbəd yandırılmış, yerli sakinlər bu addımı pisləmişdir.^[3]

Azərbaycanlıların özünəməxsus dini inancları var. Azərbaycanlılar və Azərbaycanda yaşayan digər müsəlman xalqlar özünü müsəlman hesab edir, ancaq şamanizm, bütpərəstlik, zərdüştlük izləri daşıyan primitiv dini inanclara da sahib çıxırlar. Belə inanclara müqəddəs sayılan yerlərin ziyarət edilməsi, İslamla əlaqəsi olmayan dini ritualların həyata keçirilməsi daxildir.^[11]

Primitiv dinlər bu formalarda üzə çıxır: daş, su, ağac, alov ritualları, kosmoqonik inanclar və s. Qeyd edilən rituallar animizm, sehr, totemizm və fetişizmlə yaxından bağlıdır. Etnoqrafik müşahidələr ruhlarla bağlı ritualların (animizm) hələ də davam etdiyini göstərir.^[11] Yerli İslamda müqəddəslərə ehtiram göstərilməsi, şər ruhlardan qorunmaq üçün əfsun və həmaillərdən istifadə, sehrə, caduya inam müşahidə edilir.^[4]

Azərbaycanlıların inancları İslama qədərki və İslamdan sonra olmaqla əsas 2 qrupa bölünür. Birinci qrup insan, kainat, varlıq haqqında insan təsəvvürlərini əhatə edir. İslamdan qaynaqlanan inanclar İslama qədərki inancların üzərinə sanki bir İslam "örtüyü" keçirmişdir.^[12] Tanrının İslamda tutduğu mövqeyə görə, onun yaratdıqları şeylərə and içilməsi azərbaycanlıların inanclarında mövcuddur. Andlara misal olaraq, Allah haqqı, göy haqqı, duz haqqı, çörək haqqı, nemət haqqı, yer haqqı göstərilə bilər.^[13]

İslamaqədərki dini təsəvvürlər həm mürəkkəb, həm də çoxcəhətlidir. Ona görə də təsnifat və prinsipləri haqqında düşüncələr müxtəlif tədqiqatçılarda fərqlidir. Məsələn, dinlə mifin nisbəti, islamaqədərki inancların din yoxsa mif olması məsələsi fərqli fikirlərin olması ilə bağlı məsələlərdən biri kimi göstərilə bilər.^[14] Qədim dini inancların öyrənilməsi milli mədəniyyətdə qədim elementlərin qalmasını və dəyişməsini təyin etməyə imkan verir.^[15]

Ziyarətgahların yaradılmasının səbəblərindən asılı olmayaraq, müqəddəs insan vasitəsilə sitayiş edilən varlıq Tanrıdır. Azərbaycanda ağac, daş, su və digər obyektlərlə bağlı olan və ya müqəddəs insanların şərəfinə ucaldılmış pirlər mövcuddur. Müqəddəs şəxslər ya hörmət edilən adamlar idi, ya da sehrli güclərə malik olduqlarına inanılırdı.^[11]

Ziyarətçilər pirin ətrafında 3 və ya 7 dəfə dönürlər. Pirsaat pirində mis qabdakı isidilmiş su ilə bədənin ağrıyan hissəsinin isladılması, kiçik daşın həmin hissəyə sürtülməsi həyata keçirilir. Buna baxmayaraq, su və alov ritualları ilə birlikdə Quran kitabı da ziyarətgahlarda oxunur, primitiv ayinlər də, İslam mərasimləri də icra edilir. Burada qurban kəsilir. Azərbaycan pirlərində qədim astral dinlərin, zərdüşlük, xristianlıq və İslamın bəzi xüsusiyyətləri mövcuddur.^[11]

Pirləri ziyarət edən şəxslər üçün buralar məscidlərdən ayrı bir yer deyil. Məscidlər rəsmi və ya ortodoks İslamın məkanları olaraq təsnif edilmir. İctimai baxışda belə bir fərq yoxdur. Müqəddəslərin qəbrində dua etmək məsciddə dua etmək qədər dini bir fəaliyyətdir. Bu, daha çox ailəvi və yerli ənənələrə, seçimlərə bağlıdır. Hətta, Azərbaycandakı İslam din xadimləri də dində ziyarətə yer olduğunu fikirləşir.^[16]

Ziyarətgahlar və pirlərlə əlaqəli inanclar və adətlər, İslamın mətnlər və rəsmi təlim böyük ənənəsi ilə müqayisədə İslamın balaca ənənəsi adlandırıla bilər. Məscidlərlə müqayisədə ziyarətgahlar təşkilatlanmış dini infrastruktur və ruhanilərdən "azad"dırlar. Son vaxtlara qədər ziyarətgahalrı adi insanlar və qeyri-rəsmi qulluqçular, bir çox hallarda qadınlar idarə edir və saxlayırdılar.^[17] Kiçik ya da böyük olmasından asılı olmayaraq, bu məbədlər getdikcə dövlət nəzarətinə keçir.^[18]

Evə gələn gəlinin ayağının dibində qurban kəsilməsi adəti vardır. Digər hallarda, yeni doğulan uşaq üçün, arzuların yerinə yetməsi, xəstənin şəfa tapması, yurd xoşbəxtliyi üçün qurban kəsilir.^[13]

Qurban kəsərkən müxtəlif daşlardan qurbangah (qurbanın kəsildiyi yer) kimi istifadə edilir, belə daşlar müqəddəs sayılır, Daşkəsən bölgəsində, Pirsultan, Qarabağ və Ziyarət dağlarında rast gəlinir.^[19]

Başqalarına ziyan vermək üçün cadudan istifadə edilir. Daha çox insanın taleyini bağlamaq üsulu istifadə edilir. Bu zaman həmin adamın işlərini uğursuz etmək və ya ona psixoloji və ya fiziki ziyan vurmaq hədəflənir. Abşeron yarımadasında insana ziyan vurmaq üçün qoyunun ciyəri iynələrlə deşilir və yaxınlıqdakı pirdə (ağac, daş və ya müqəddəs adamın qəbri kimi yerlər) basdırılır. Ciyər çürüdükcə cadu edilən adamın da çürüdüyünə inanılır. Digər üsul isə şamdan adam fiquru düzəltmək və yandırmaqdır.^[20]

Adamın saçının və ya dırnağının caduda istifadə edilməsi də tez-tez rast gəlinən adətdir. Muncuq və tilsimlərdən istifadə də yerli sehr adətlərinin bir hissəsi sayıla bilər. Quran kitabı da gələcəyi görmək üçün istifadə edilir. Molladan gələcəyi görmək üçün Quranın təsadüfü bir səhifəsini açması istənilir. Ayədən asılı olaraq, ortaya çıxan cavab yaxşı və ya pis ola bilər. Buna "Quran açma" və ya "istixarə" deyilir.^[20]

Gəlin ailə qurandan qırx gün keçəndən sonra əgər hamila qalmayıbsa, gəlin qırxa düşüb deyərlər. Belə qadınlar qadın cadugər həkimlər tərəfindən məscidə aparılar və xüsusi "çillə kəsmək" mərasimi icra edilər.^[21]

Bəzi uşaqların gələcəyi gördüyü, olacaq hadisələri hiss etdiyi düşünülür.^[22] Bundan başqa yuxuda bəzi simvolların görülməsinin işarə olduğu, bəzi insanlara sirr verildiyi və onların yuxularında həqiqəti gördüyünə inanılır. Bu haqq vergisi hər insana verilmir, sadəcə bəzi nəsillərin bütün üzvlərinə verilir. Belə şəxslər "yuxuda badə içmişlər" adlandırılır. Bu cür ailələrin oğlanlı-qızlı bütün üzvlərində müəyyən bir yaşa gələndə xüsusi hallar müşahidə edilir.^[23]

Azərbaycanda Qərb ulduzunu və ya Bəxt ulduzunu görən şəxs uğurlu qəbul edilir.^[24] Nəzərdən qorunmaq üçün isə üzərlik yandırılır.^[25]

Azərbaycanda muncuqların amulet kimi istifadə edilməsinin qədim tarixi var. Azərbaycanlıların qədim inanclarına görə, baba daşı (əqiq) insanlar və Tanrı arasında vasitəçi rolunu oynayır. Babadağından götürülən daşlar baba daşı adlandırılır və dağın özü kimi müqəddəs hesab edilir. Bir rəvayətə görə, dağın ətəyindəki daşlar onun "bədəninin" hissələridir. Xalq inancına görə, bu daşlar ildırım çaxanda tökülür və sahibini bütün bəlalardan müdafiə edir.^[26]

Digər bir inanc görə isə, nehrəni, toxuculuq dəzgahını pis gözdən qorumaq onların üstünə daşlardan düzəldilən bağlama asılardı. Bu daşlar yağın tez çalxalanması və bol olması üçün də vacib sayılırdı. Xalça toxuyanların qabiliyyətini bədnəzərdən qorumaq üçün dəzgahdan təbii deşiyi olan balaca çınqıl daşları asılardı.^[26]

Dağdağan ağacı Azərbaycanda müqəddəs sayılmış və ona sitayiş edilmişdir. Dağdağandan müxtəlif həmaillər düzəldilmiş, bu həmaillər göz muncuqları və digər muncuqlarla birlikdə amulet kimi istifadə edilmişdir. Dağdağan həmailləri uşağın nənnisindən, atın boynundan, mal-qaranın boğazından, həmçinin nehrələrdən asılırdı.^[27] Muncuqlar isə uğur və qazanc gətirməsi üçün istifadə edilir. Muncuğun içində Qurandan bir mətnin saxlanılması və evin girişinə və paltarlara sancılması adəti də vardır.^[20]

XIX əsr Azərbaycan xalçalarında əjdaha ağzında gül tutmuş şəkildə təsvir edilir. Əjdahaların palmet (palma ağacına bənzər motiv) və lotus (şanagüllə) motivlərinin ətrafında olması onların qoruyucu rolunu göstərir.^[28] S formalı motivlər həm axar suları, həm buludları, həm də yağış və suları qorumaq üçün Tanrı tərəfindən göndərilmiş əjdahaları simvolizə edir.^[29] Azərbaycan xalçalarında tovuzquşu və qartaldan simvol olaraq istifadə edilir. Qartal gücü və hökmdar ləyaqətini simvolizə etsə də, daha sonra qoruyucu talismana çevrilmişdir. Tovuz quşu Günəş tanrısı ilə əlaqələndirilir, onun gözü yaxın zamanda baş verəcək təhlükədən qoruyur.^[30]

Azərbaycan etnoqrafları şər ruhlarını təsnif edəndə onları cinlər (qulyabanı, xortdan və şeytanlar da adlandırıla bilər), həmçinin div, hal anası (Al ana) və ərdov kimi məxluqlar olaraq ayırırlar. Cinlər İslam ənənəsindəki paralel dünyalarla, pərilər zərdüşt təsiri ilə, hal anası və ərdov isə Azərbaycan demonologiyasındakı şamanist cərəyanlarla bağlıdır.^[31] Azərbaycanda cinlər İslam ənənəsində olduğu kimi yaxşı və pis cinlərə bölünür. Cinlərin evlərin həyətində yaşadığına inanıldığı üçün kənd yerlərində bismilllah deyərək, həyətə isti su atarlar. Bununla da cinlər evdən uzaqlaşdırılar. Şər ruhlarla əlaqələndirilən digər qaydalar gecə vaxtı dırnaq kəsməmək, süpürgəyə ayaqla toxunmamaqdır.^[32]

Qulyabanı isə yolçulara ziyan verir, narahat edir və ələ salır. Onun atlara çox marağı olur, yaxalığına iynə sancaraq ələ keçirmək mümkündür.^[32][33] Damdabacalar isə evdə yaşayır və evə ziyan vururlar. Onlara qarşı mübarizə aparmaq üçün evin qırağına və girişinə soğan-sarımsaq qoyulur. Digər üsul isə evin girişinə bıçaq qoymaq və ya stolun ayağına dəsmal bağlayıb bu sözləri deməkdir: "Şeytanın əli-ayağı bağlayıram, şeytana nəhlət". Evdən nəsə oğurlayan damdabaca qaçmaq istəyəndə bıçaq onun yolunu kəsir. Dəsmala isə damdabacanın quyruğu ilişir.^[33]

Ərdov yarı kişi, yarı balıqdır, gecə vaxtı onun olduğu bulaqlara, çaya və göllərə yaxınlaşmaq olmaz. Çünki adama toxunar, adam xəstə olar. Hal anası isə doğum vaxtı anaya ziyan vura bilər.^[33] Hal anası çirkin görünüşü ilə ananı qorxudur və huşunu itirməsinə səbəb olur. Daha sonra Hal anası ananın ürəyini və ciyərini götürüb, suya qoyur. Bunu etməsi doğum vaxtı ana ölümlərinin səbəbi sayılır. Bunun qarşısını almaq üçün qadının belinə təzə ət qoyulur, qadının mütəkkəsinin altına bıçaq və ya digər dəmir vasitə qoyulur.^[34]

Bəd nəzər (şər göz inancı) birbaşa şər ruhların dünyası ilə əlaqələndirilir. Gözdən pislik gəlməsi isə onunla əlaqələndirilir ki, ruh insanın gözlərində yaşayır. Gözün yanında xal olan insanlarda da bəd nəzər salmaq gücünün olduğuna unanılır. Üzərlik bəd nəzərin qarşısına almaq evdə saxlanılır. Ovsunçuluq, cadugərlik və sehrbazlıq da şər ruhlarla əlaqələndirilir.^[35]

Azərbaycanda uzun müddət yağan yağışdan sonra Günəşin çıxması istənilirsə, Baba dağından gətirilən daş ocaqdakı külə basdırılır. Sonra eyni ocaqda xəşil pişirilir. Xəşili ananın ilk uşağı qarışdırar, əfsunçu basdırılan daşın üzərinə közlər yığa-yığa əfşunun sehrli hissəsini oxuyar: "Qodu, odu daşı. Odu kəssin yağışı." Bu ayində Günəş iyəsi ilə əlaqə qurmaq üçün dağ, daş və ocaq kultlarından istifadə olunur.^[36] Yağışı yağması üçün isə yeddi daş ipə bağlanıb suya atılar, ucu qarağac və ya fındıq ağacına bağlanılar.^[37]

Ayın 3 günlüyündə subaylar eyvana çıxıb niyyət tutarlar. Bunu üç gün təkrar edən şəxs üçüncü gün yuxusunda evlənəcəyi şəxsi görər. Ay vasitəsilə gələcəyi görmə inancları Azərbaycandan başqa Şərqi Anadoluda da yayılmışdır.^[38] Qisməti təyin etməyin digər bir üsulu Xızır Nəbi bayramında icra edilən üzük falı və ya yeyilən almanın toxumlarının yastıq altına qoyulduqdan sonra görülən yuxudur.^[39][40]

Almanın məhsuldarlıq qüvvəsi ilə bağlı inanc azərbaycanlıların ritualında qorunub saxlanmışdır. Bəy gəlin evə girməzdən əvvəl onun başına alma atar. Alma hissələrə bölünmüş olduğu üçün gəlini ağrıtmaz, gəlinə dəyib parçalara ayrılar. Beləliklə, bir alma 5–6 parçaya (uşağa) bölünər.^[41]

Zifaf gecəsindən əvvəl yeddi və ya doqquz budaqlı ağacı şəkər və meyvələrlə bəzəyərlər.^[37] Uşaq sahibi olmaq üçün isə qışın doqquzuncu gününün gecə yarısından sonra ayaz vurmuş almanı uşaqsız qadın yeməlidir.^[38] Hamiləlik rahat keçsin deyə qoca Bilici qadın hamilənin qarnı üstünə bıçaq sürtər. Doğum zamanı isə Bilici qadının buyruğu ilə içəridə qadınlar, çöldə kişilər bıçaq itiləyərlər. Doğumdan sonra insanlar bıçaq itiləməyi dayandırarlar.^[42]

Azərbaycanda ölülər üçün ehsan verilir. Ölünün üçü, yeddisi, qırxı, həmçinin cümə günü müqəddəs hesab edilib, qeyd edilir, halva pişirilir (Həmçinin bax: Adına günü). Ölünün ruhu həmin halvadan şad olur. Azərbaycanlıların qeyd etdiyi Novruz bayramı İslamdan kənar olsa da, onunla birləşdirilmişdir. Novruz bayramında azərbaycanlılar qəbiristanlığı ziyarət edər, qəbirüstü mərasimlər keçirərlər. Bu zaman Quran oxunar, ehsan verilər.^[13]

Azərbaycanlılar uşağın doğulmasını ehtiramla qeyd edirlər. Bununla bağlı bir çox inanc var. Doğumun baş verməsindən əvvəl ailə üzvləri heç nə almırlar. Çünki bu uğursuz adət hesab edilir, uşağın ölümünə və ya xəstəliyinə səbəb ola bilər. Əgər nəsə alınıbsa da, o yaxın qohuma simvolik qiymətlə satılır.^[43]

• Ruhçu. Qəbirinə gedilməyən, yad edilməyən ölünün ruhu öz yaxınını "tutur". Ölünün gözü hələ də bu dünyadır. Buna görə də ölünün nə istədiyi öryənmək üçün ruhçunun yanına gedərlər. Ruhçu ata-anadan qalma bir bacarıq olaraq, ruhları "ölçür". Hər kəs ruh ölçə bilməz. Ruhçu ölünün nə istədiyini yaxınına deyir. Məsələn, ölü halva pişirilib, yeddi qonşusuna paylanmasını istəyə bilər.^[44]
• Şesə anası. Şər ruh olan şeşə quşunu öldürən qadındır. Bu qadın Şeşə quşunun vurduğu bir uşağın boğazına toxunarsa, o, sağalır.^[45]
• Oxçu. Azərbaycan dilinin dialektlərində "bilici, əfsunçu" mənası ilə qorunub saxlanılmışdır. Bu məna mifoloji düşüncədən qalıb. Tədqiqatçılar qədim zamanlarda şamanların mərasimlərini nağara ilə deyil, oxla yerinə yetirdiyinə dair məlumatlar əldə ediblər. Bu məlumat oxçunun "bilici, əfsunçu" mənası ilə də uyğun gəlir.^[45]
• Haqq aşığı. Azərbaycanlıların və Türkiyə türklərinin məhəbbət dastanlarında ərənlər və ya qırxlar tərəfindən badə içizdirilən və bundan sonra ilahi bir sevgi ilə Tanrıya səslənən qəhrəmandır. Haqq aşığı badəni içəndən sonra bütün elmlərin qapısı ona açılır, pis ruhlardan qorunur, nə qılınc, nə ox ona təsir etmir.^[46]