Azərbaycan və qaraqalpaq nağıllarında feminist motivlər

“Feminizm” termini (feminizm cəmiyyətdə qadın diskriminasiyasına qarşı mübarizə deməkdir) qadınların siyasi-iqtisadi, sosial-mədəni, şəxsi-mənəvi hüquqlarının qorunmasına istiqamətlənən ideologiyadır. Feminizmin çeşidli tərəfləri müxtəlif peşə və vəzifə sahibləri, o cümlədən sosioloqlar, hüquq müdafiəçiləri, alimlər, ziyalılar, yazıçılar və başqaları tərəfindən, demək olar ki, ardıcıl işıqlandırılmaqdadır^[1]Onun əhatə etdiyi bir çox sahələr vardır ki, biz burada onların hamısından danışmağı zəruri hesab etmirik. Bununla belə, “feminizm və folklor” problemini əhatə edən məsələ ilə bağlı bəzi mülahizələrimizi bildirməyi zəruri sayırıq. Məsələ ona görə maraqlıdır ki, digər xalqların və ölkələrin alimləri “feminizm və folklor”la bağlı bir sıra fikirlər səsləndirmiş olsalar da, Azərbaycan folklorşünaslığında bununla bağlı konkret nümunələr müşahidə edə bilmədik. Odur ki, burada bizim üçün “Feminizm və folklor” istilahına biz Azərbaycan və qaraqalpaq xalq nağılları bazasında nəzər salmağı zəruri hesab etdik. Yeri gəlmişkən bildirək ki, Azərbaycan və qaraqalpaq xalqlarının son dərəcə zəngin nağıl repertuarı mövcuddur. Onların sırasında Azərbaycan nağıllarından “Nar qız”, “Hacının qızı”, “Bacı-qardaş ilə div”, “Üç bacı”, “Ağıllı qız”, “Dünya gözəli”, “Zərnigar”, “Xoşqədəm”, “Üç şahzadə”, “Tıq-Tıq xanım”, “Göyçək Fatma” və s. kimi qaraqalpaqlarda “Gülziba”, “Cadugər”, “Qızıl daş”, “Ögey ana”, “Varlı oğlu- kasıb oğlu”, “İtaətkar oğul”, “Üç qardaş”, “Ziba və Zeynəb”, “Aldar Kosa”, “Dörd Abdulla”, “Qız xanı necə aldatdı” və s. kimi sosial-məişət nağılları mövcuddur. Azərbaycan xalq nağıllarında qadın obrazlarının feminizmlə bağlılığını tədqiq etməyə çalışdıqda bu nağıllarda patriarxal ənənələr dövründə qadın surətlərinin cəmiyyətdə yeri, sosial statusu, gender bərabərliyi və başqa bu kimi məsələlərə nəzər salmaq zərurəti yaranır. Ənənəvi cəmiyyət şəraitində yaranmış Azərbaycan xalq nağıllarında qadın obrazları əsasən iki kateqoriyadan ibarət olur: müsbət qəhrəmanlar (xeyirxah qadınlar, gözəl qızlar, fədakar xanımlar) və mənfi qəhrəmanlar (cadugərlər, hiyləgər arvadlar, paxıl, ögey analar). Qadınlar əksər hallarda ev işləri və fədakarlıq kimi mühüm rollar yerinə yetirirlər. Bu, patriarxal cəmiyyətin qadına verdiyi gözləntiləri əks etdirməkdədir. Məsələn, “Nar qız” nağılında qadın öz gözəlliyi və zərifliyi ilə diqqət çəkib, zahiri görünüşü önəmli olsa da, o, hələ də öz hüquqlarını müdafiə etmək iqtidarında deyildir^[2] “Pəri xanımın nağılı” nağılında isə Pəri fövqəladə güc sahibi olsa da, taleyi onu yenə də kişi qəhrəmanla birləşməklə yekunlaşır. Bu məqam isə qadınların həmin dövrdə öz talelərini müəyyən etmək gücündən kənardadırlar. “Hacının Qızı” və “Bacı-qardaş ilə div” kimi nağıllarda isə qadınlar ağılları və bacarıqları sayəsində qarşıya çıxan çətinliklərin öhdəsindən gəldiklərini göstərməklə, bu qadınların fəal, həm də öz hüquqlarına yiyələnmə istəklərini özündə əks etdirməkdədir ^[3] “Üç bacı” nağılında isə bacılar öz seçimləri ilə diqqət çəksələr də, təəssüf ki, onların davranışı hələ də xeyli dərəcədə itaətkarlıqları ilə göz önünə gəlir. Feminist baxış bucağından yanaşdıqda bu qadınlara qarşı tətbiq edilən gender bərabərsizliyi görünməkdədir. “Dünya gözəli” nağılında qadının gözəlliyi onun şəxsiyyətindən daha çox zahiri xüsusiyyətlərinin ön plana çəkildiyinə eyham vurur və o, hələ də hüquqları uğrunda mübarizdən kənarda qalır. “Nar Qız”, “Zərnigar” və “Xoşqədəm” kimi nağıllarda qadınlar yalnız bioloji funksiyalar yerinə yetirsələr də, onlar hələ də cəmiyyətdəki rolunun diskriminasiyaya uğraması ilə bağlı mübarizə üçün görülməmişlər. Yuxarıda bəhs etdiyimiz Azərbaycan nağıllarından başqa qadın qəhrəmanların aparıcı personajlarının adlarını çəkə bilərik ki, onların sırasında cəsur bir qadın macəralarını təsvir edən “Tıq-Tıq xanım”, pəri qızın ağıl və fədakarlığını nümayiş etdirən “Pəri Cadu”, qızların sınaqlarla dolu həyat hekayəsini əks etdirən “Zərnigar” və Xoşqədəm”, ağıllı və mərhəmətli qadın obrazını özündə cəmləşdirən “Şahzadə və Pəri” və digərləri vardır. Bu nağıllarda qadınların cəmiyyətdəki rolu bu və ya digər şəkildə ön plana çıxarılır. Qaraqalpaq nağıllarına gəldikdə isə onların əksəriyyətinin öz hüquqları uğrunda necə mübarizə apardığının və bir sıra hallarda hətta kişilərdən üstün mövqedə dayandığının şahidi oluruq ^[4] Çünki dünyaya gələndən qadınlara qarşı nə qədər şiddət, yaxud diskriminasiyaedici hallar olsa da, onlar kişilərlə bərabər hüquqları daim bölüşməyə can atmışlar. Hüquqlar uğrunda mübarizədə qaraqalpaqların “Yetim qız”, “Ağıllı qadın”, “Ziba və Zeynəb”, “Qız xanı necə aldatdı” və başqa bu kimi nağıllardakı epizodlarda yer almış qızların mübarizliyinin və hüquqlarına qovuşmasının şahidi oluruq ^[5] Qaralqalpaqların ənənəvi mədəniyyəti mürəkkəb sosial sistem olaraq daim qadınlara verilən yüksək rolu ilə seçilməkdədir. Folklor materiallarına gəldikdə isə bunlar tarixdə yer almış bu və ya digər fərdi və kollektiv sosial-hüquqi münasibətləri qadına verilən öncül yeri göstərməklə daha çox demokratikliyi ilə seçilir. Qaraqalpaq nağıllarında elə qadın obrazları vardır ki, onların müstəqilliyi, qərarlar qəbul etməsi, mənəvi və fiziki yenilməzliyi sözün həqiqi mənasında insanı yaxşı mənada təəccübləndirməkdədir. Bu da qaraqalpaq nağıllarında feminist motivlərin ön plana çıxdığını sübut etməkdədir. Beləliklə, biz Azərbaycan və qaraqalpaq nağıllarının materialları əsasında feminizm probleminə nəzər saldıqda görürük ki, bu nağıllarda qadınlar hələ də birbaşa mənada özlərinin sosial statusu, yetkin mədəni-mənəvi təfəkkürü yetərincə formalaşmasa da, onların bu və ya digər proseslərə baxışında müəyyən dinamika nəzərə çarpmaqdadır.