Azərbaycan dövlətçiliyi
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Azərbaycan dövlətçiliyi və ya Azərbaycan dövlətçilik ənənələri — azərbaycanlıların və Azərbaycan kimliyini qəbul edən digər xalqların dövlətçiliyi.
XI–XIII əsrlərdə Səlcuqlar və Elxanilər dövründə oğuz tayfalarının Şərqi Zaqafqaziya və İran Azərbaycanına gəlişi ilə Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlamış və bu proses XV əsrin sonlarına qədər davam etmişdir.[1][2] XVIII əsrdə Əfşar dövlətinin parçalanmasından sonra Azərbaycan xanlıqları dövrü yarıməsrlik Azərbaycan müstəqilliyi dövrü (Əfşar, Zənd və Qacarlardan asılılığın olmaması və ya qismi asılılığın olması) olmuşdur.[3] Bu xanlıqları idarə edənlər türk mənşəli sülalələr idi.[4][5]
Tiflisdə yaşayan müsəlman ziyalıları arasında 1879-cu ildən başlayaraq "Azərbaycan dili" dil adı yayılmış, onlar bu dildə danışanları azərbaycanlı adlandırmışdır. "Azərbaycanlı" adının tətbiqində birinci səbəb istifadə edilən müsəlman kimliyinin düzgün hesab edilməməsi idi. İkinci səbəb isə ziyalıların fikrinə görə, azərbaycanlıların Volqa və Krım tatarlarından və Osmanlı türklərindən fərqli bir mədəniyyət, adət-ənənə və dilə malik olması idi.[6][7]
Azərbaycanlı-türkmənlər həm İran fars dili və mədəniyyətində, həm də dil və mənşə baxımından bağlı olduqları Osmanlı türk mədəniyyətində dominant olduqları üçün iki mədəniyyət arasında elçi rolunu oynamış, xüsusilə Osmanlı ali saray mədəniyyətinin yaranmasına rəhbərlik etmişdir.[9] Osmanlı vəziri Çandarlı Əli Paşa klassik İslam qanunlarını, saray yaşayış ədəbini, bürokratiya üsullarını, qulam sistemini, maliyyə metodlarını, azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının köməyi ilə tətbiq edərək Osmanlının dövlət idarəsində və saray həyatında islahatlar həyata keçirmişdi.[10] Osmanlı hökmdarları Orta Asiya və Azərbaycanda türk və fars dillərini bilən münşi, şair və alimləri öz paytaxtına çəkmək üçün fədakarlığa hazır idi.[11] Səfəvi şahı I İsmayıl dövründə (h.i. 1501–1524) isə ölkədən qaçan Ağqoyunlu bürokratları Osmanlı dövlətinə sığınmışdı.[12] Osmanlının Səfəvilər imperiyasındakı zəfərləri nəticəsində türk və azərbaycanlı şəxsi heyət Osmanlının hərbi elitasına daxil olmuşdur.[13]
1918-ci il mayın 28-də Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin də daxil olduğu bir qrup azərbaycanlı ziyalı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarandığını elan edərək, Rusiyanın bir əsr davam edən müstəmləkəçiliyinə son qoymuşdur. Bununla da Azərbaycanın həm dövlət, həm də millət kimi başlanğıcı qoyulmuşdur (azərbaycanlıların XV əsrin sonlarında etnik qrup olaraq formalaşması ilə qarışdırılmamalıdır[14][15]).[16]
Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan dövlət dili məsələsi yenicə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin diqqət mərkəzində idi. Cümhuriyyət Hökuməti 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə o zaman türk dili adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi.[17] Həmin qərar Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə Azərbaycanın ikiyə bölünməsindən sonra ana dilinin dövlət dili kimi işlədilməsinə aid ilk sənəddir.[17] Qeyd edilməlidir ki, dövlət dili haqqında qərar Hökumətin Gəncəyə köçdükdən sonra qəbul etdiyi ilk qərarlardan biridir.[17]
- ↑ "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". 14 mart 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2015.Orijinal mətn (rus.)Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями
- ↑ Field Listing :: Ethnic groups Arxivləşdirilib 2019-01-06 at the Wayback Machine (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.
- ↑ Swietochowski, Tadeusz (2004), "Azerbaijani khanates and the conquest by Russia", Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge, UK: Cambridge University Press, ISBN 0521522455 ''Thus began a half-century-long period of Azerbaijani independence, albeit in a condition of deep political fragmentation and internal warfare''
- ↑ Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press), 1995, page 27–28
- ↑ Mostashari, 2006. səh. 13
- ↑ SHIONOZAKI, Shinya. (2015). The Transition from Tatar to Azerbaijani. Bulletin of the Society for Near Eastern Studies in Japan. 57. 41–62. 10.5356/jorient.57.2_41. page 41.
- ↑ Tahirli, Abid. "Ziya təşnəsi, yaxud 2013-dən 1879-a bir nəzər: «Ziya» qəzetində məktəb və maarif məsələləri". "Ədəbiyyat qəzeti". 31 yanvar 2014. 23 dekabr 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 dekabr 2024.
- ↑ Çağman, F. (1973). Şehname-i Selim Han ve Minyatürleri. Sanat Tarihi Yıllığı(5), 411–442.
- ↑ İnalcık, 2011. səh. 43-45
- ↑ İnalcık, 2011. səh. 121
- ↑ İnalcık, 2011. səh. 346
- ↑ İnalcık, 2011. səh. 414
- ↑ Feldman, 2024. səh. 49
- ↑ "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". 14 mart 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2015. Orijinal mətn (rus.)Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями
- ↑ Field Listing :: Ethnic groups Arxivləşdirilib 2019-01-06 at the Wayback Machine (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.
- ↑ Ahmadoghlu, 2020. səh. 549
- ↑ 1 2 3 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (PDF). Lider nəşriyyat. 2004. 440. 13 oktyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 19 fevral 2017.
- Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Feldman, Walter. Music of the Ottoman Court. Brill. 2024. səh. 554.
- Mostashari, Firouzeh, On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus, New York, 2006
- Ahmadoghlu, Ramin. "Secular nationalist revolution and the construction of the Azerbaijani identity, nation and state". Nations and Nationalism. Wiley. 27. 2020: 548–565. doi:10.1111/nana.12682.