Azərbaycan mədəniyyətində Min bir gecə

Azərbaycan nağıllarında "Min bir gecə" mənşəli kontaminasiyalara (bir ədəbi əsərdə təsvir olunan hadisə və süjetlərin başqa əsərə daxil edilməsi) rast gəlinir. "Cəvahirsatan Səlim", "Qızıl dağ", "Ər itmiş arvadını axtarır", "Qızın saçları arasındakı ləl", "Ayrı düşmüş qardaşlar", "Məhər" və "Caməs" Azərbaycan nağılları Min bir gecədən alınmış nağıllar vasitəsilə Azərbaycan mühitinə keçmişdir.^[1]

"Min bir gecə" və "Kəlilə və Dimnə" kimi yazılı mənbələr Azərbaycan nağıllarının formalaşmasında iştirak etmişdir. Yazılı mənbədən ("Min bir gecə" və "Kəlilə və Dimnə") şifahiyə (Azərbaycan nağılları) qayıdış zamanı nağılın variantlaşmasına rast gəlinir, motivlərini itirir və təzə motivlər qazanır. Məsələn, "Məhərin nağılı" "Min bir gecə"nin VIII cildindəki "Pinəçi Mərufun nağılı"nın variantlaşmış versiyasıdır. Nağıl şifahi Azərbaycan versiyasında nisbətən kiçilmişdir, təfsilatlılığını və genişliyini itirmişdir. Buna baxmayaraq, nağıl qəhrəmanlarının adları dəyişməmişdir: Fatma – Fatimə, Əli – Xacə Əli.^[2]

Alınma nağıl süjetləri bir söyləyicinin repertuarında qalır və ya dar bir ərazidə yayılır. Bunu "Min bir gecə" mənşəli süjetlərdə görmək mümkündür. Bu ədəbi abidədən Azərbaycan mühitinə keçmiş 19 süjetdən 13-ünün 1 və ya 2 variantı vardır. Sadəcə olaraq, "Qızıl dağ" (936) süjetinin 12 variantı qeydə alınmışdır və bunun yeddisində orijinala uyğun olaraq "Cəvahirsatan Səlim" (485A) və "Ər itmiş arvadını axtarır" süjetləri ilə kontaminasiya müşahidə edilmişdir.^[3]

Bəsrəli Həsən ərəb nağılı ilə oxşar süjet xəttinə malik Cahanşah nağılında Çində yaşayan bir padşahın oğlunun yeddi dostu ilə okeanları keçməsi, bir adada meymunlarla birlikdə yarı-insanlara qarşı döyüşməsi təsvir edilir.^[4][5]

Fədai Təbrizinin Bəxtiyarnaməsi isə mənşə baxımından Min bir gecə ilə əlaqələndirilir. Ancaq, əsərin daha qədim Sindibadnamə ilə əlaqəli olması mümkündür. Bəxtiyarnamə süjet baxımından Sindibadnamədən törəmişdir. Ancaq buna baxmayaraq, Bəxtiyarnamə Min bir gecənin süjet və motivləri ilə qaynayıb-qarışmışdır. Bəxtiyarnamə kompozisiyaya görə süjetlər içində əlavə süjetlər prinsipinə əsaslanır.^[6] Əsər qəhrəmanı Bəxtiyar ölümünü təxirə salmaq üçün şaha hikmətli əhvalatlar danışır, Min bir gecədə Şəhrizadın oynadığı rolla bu eynidir.^[7]

XVIII əsr şairi Hamidinin Seyfəlmüluk poeması mövzusunu Min bir gecə nağıllarından götürür, silsilənin nağıl-fraqmentlərindən biridir. Seyfəlmüluk poemasının süjeti farslar, türklər və daha sonra azərbaycanlılar arasında yazılmış və məşhurlaşmışdır. Seyfəlmüluk xalq tərəfindən oxunduqca dəyişikliklərə məruz qalmış, bəzi hissələr kəsilmiş, bəzi hissələr isə əlavə edilmişdir. Beləliklə, variantlaşma prosesi getmişdir. Ehtimal edilir ki, Hamidi bu əsəri yaradarkən elə Azərbaycan variantından istifadə etmişdir. Çünki onun süjeti Min bir gecə nağılından daha çox Azərbaycan variantına uyğun gəlir.^[8]

"Min bir çərək saat. Tatar nağılları" Min bir gecə nağılları təsiri altında yaradılmışdır. Bu əsərdə XVIII əsr Şirvan vilayəti, Bakı şəhəri, həm də Bakı nefti haqqında məlumatlar verilir.^[9] Əsərin IV cildində hadisələrdən biri Bakıda baş verir. Burada Bakı belə təsvir edilir: "Bakı İranın Şirvan vilayətinin paytaxtıdır. O, Xəzər dənizinin sahilində yerləşir. Olduqca maraqlı bir məsələ diqqəti cəlb edir. Bu şəhərdə daim qara likör xaric edən bir fəvvarə var və bütün İranda ondan neft əvəzinə istifadə edilir".^[10]

Əsərdə Bakının dar küçələrindən də bəhs edilir. Bakıda baş verən hadisələri danışan qoca dərviş (Qoca dərvişin əhvalatı) gediş-gəlişi çətinləşdirən ensiz küçələrdə yeraltı tunel qazdırdığını söyləyir.^[10] Adı çəkilən digər yerlər Bakıdakı Atəşgah və Gəncədir.^[11] Bakıdakı Atəşgah deyiləndə yəqin ki Suraxanı Atəşgahı nəzərdə tutulur. Nağılda Hanif adlı oğlan Atəşgahdakı dərvişlərdən biri tərəfindən götürülüb saxlanılır. 19 yaşına çatanda bu dərvişin elə öz atası olduğunu öyrənir. Daha sonra başqa bir dərvişin qızı ilə eşq yaşayır və onunla evlənir. Ancaq 13 illik ailə həyatı ərzində hər iki dərvişin və axırda onun arvadının ölməsi nəticəsində Hənif tənhalıqdan bezir, dərviş paltarı geyərək Bakını tərk edir.^[12]

"Min bir çərək saat. Tatar nağılları" 1765-ci ildə fransız dilindən ruscaya tərcümə edilmiş və nəşr edilmişdir. 4 cilddən ibarət olan həmin nüsxələrdən biri AMEA Milli Kitabxanasında qorunur. Əsərin nə zaman Azərbaycana gətirilməsi bilinmir. Ancaq əsərin Azərbaycan ərazisinin rus hakimiyyəti dövründə olduğu dövrdə bura gəlməsi ehtimal edilə bilər. "Min bir çərək saat. Tatar nağılları"nda Azərbaycandan bəhs edilməsi ola bilər ki, hər hansı bir Azərbaycan ziyalısının diqqətini çəkmiş və o, əsəri bura gətirmişdir.^[10]

Azərbaycan şairi Əliabbas Müznib Min bir gecəni Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş, əsərin şeir hissələrində öz şeirlərindən müəyyən qədər istifadə etmişdir. Müznib bəzən mətnə dəxli olmayan və öz müasirini tənqid edən şeir parçalarını mətnə əlavə etmiş, bu da tərcümənin dəyərini azaltmışdır. Müznif əsəri "Əlifleyla" ("1000 gecə") adlandırmışdır. 1910-cu ildə bu tərcümə həm xırda risalələr, həm də bütöv şəkildə çapdan çıxmış və oxucuların hörmətini qazanmışdır.^[13] Əliabbas Müznib Stalin represiyasının qurbanı olmuşdur.^[14]

1940-cı il, 1949-cu il və 1957-ci illərdə Min bir gecənin bəzi nağılları seçilərək Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Bunlar "Əlibaba və qırx quldur", "Sinbadın macəraları" və "Ələddin və sehrli lampa" nağıllarıdır. Xüsusilə bu nağılların seçilməsinin mümkün bir səbəbi o idi ki, bu nağıllarda cinsi məzmun yox idi.^[15]

Min bir gecənin Azərbaycan dilinə tam tərcüməsi isə yeddi görkəmli Azərbaycan tərcüməçisi tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu kitabların redaktoru Azərbaycan şərqşünası Ziya Bünyadov idi.^[15] Bu iş ərzində Min bir gecənin "Hambal və Bağdadın üç xanımı" nağılı tərcümə edilərkən kişi və qadın cinsiyyət orqanlarının adları orijinal versiyada, ərəb dilində saxlanılmışdır.^[16] Burada tərcüməçi orijinal versiyanın saxlanılması ilə sovet senzurasından yaxa qurtarmağa çalışmış ola bilər. Bu tərcümə strategiyası mətni zaman və məkan məhdudiyyətlərindən kənara çıxarır və beləliklə, onun "orijinal" kontekstlərinin deşifrə edilməsində fəal iştirak edən oxucular üçün alternativ şərhedici mühit yaradır.^[16]

"Qəmər əz-Zaman və Budur"un nağılında isə Qəmər qadın olduğu halda kişi hökmdar olur və əri Budura əmr edir ki, seksual penetrasiya etməsi üçün bədənini təslim etsin. Budur hökmdarın sözü ilə utanaraq razılaşır, ancaq Qəmər qadın olduğunu və Budurun arvadı olduğunu ona etiraf edir. Bu hissənin Azərbaycan dilinə tərcüməsi bir daha göstərir ki, eynicinslilərə aid ifadələr mətn senzura edilmədən və ya məzmunu yumşaldılmadan açıq bir şəkildə tərcümə olunmuşdur. Hekayədə eynicinsli münasibətlərin hərəkətləri və qəbul edilməsi məsələsini gücləndirməkdə mühüm rol oynayan homoerotik poeziya sətirləri də xüsusilə əhəmiyyətli idi, Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir:^[16]

"Hiyləgər Dəlila və onun qızı artist Zeynəbin dələduzluqları", "Əlaəddin Əbu Şamatın nağılı" və "Qəmər əz-Zaman və Zərgərin arvadının nağılı" kimi Min bir gecə nağıllarında da Azərbaycan tərcüməsi homoseksuallığı və ya oğlanbazlığı senzura etməyə çalışmamışdır.^[17]

Yazıçı Allahverdi Eminovun "Payıza qədər. Seks haqqında söhbət" əsəri 1990-cı ildə işıq üzü görmüş və səs-küyə səbəb olmuşdur. Bu əsər Azərbaycan dilində erotik mövzuda yazılan ilk nümunə hesab edilir. Cəlil Cavanşir həmin dövrü "Min bir gecə" nağıllarının əldən-ələ gəzdiyi, "Dekameron"un tapılmadığı, sevgi romanlarında sentimental-kədərli sevgi səhnələrinin göz yaşartdığı bir dövr olaraq təsvir edir, Azərbaycanda erotik mövzuda bir aclığın bu dövrdə olduğunu qeyd edir. Beləliklə, Eminovun "Payıza qədər. Seks haqqında söhbət" əsəri həmin bu böyük boşluğu doldurmuşdur.^[18]

"Min bir gecə" baletinin librettosunun müəllifləri olan Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyovlar nağılın əsas qayəsini götürərək, əsasən fəlsəfi məğzini açmağa nail olmuşdular.^[19] Buna görə də burada qırmızı xətlə keçən mövzu xeyirlə şərin mübarizəsi və mərhəmətin təntənəsidir. Orijinal nağıllar toplusu ilə müqayisədə baletdə nağıllar və personajların sayı ixtisar edilmişdir. Əsas etibarilə nağıldan başlanğıc ekspozisiya, zavyazka, final, həm də müstəqil surətdə mövzud olan üç nağıldan istifadə olunmuşdur. İstifadə edilmiş nağıllar "Sindibad və sehrli zümrüd quşu", "Ələddin və gözəl Budur", "Əlibaba və qırx quldur" nağıllarıdır.^[19]

Balet üzərində işə başlamazdan əvvəl bəstəkar Fikrət Əmirov İran, İraq, Türkiyə, Misir, Suriya, Mərakeş və Hindistana səyahət etmiş, ümumşərq mədəniyyəti ilə sıx təmasda olmuşdur.^[20] Bu ölkələrə səfərləri zamanı, Əmirov şifahi ənənəli peşəkar musiqidə bir sıra ortaq cəhətləri hiss etmişdir. Əmirovun xüsusən ərəb musiqisi ilə daimi təması Azərbaycan xal musiqisi və şərq xalqlarının musiqisi arasında oxşarlıqları dərk edə bilməsinə təkan vermişdir.^[21]

Fikrət Əmirov tərəfindən balet mövzusu olaraq "Min bir gecə" nağıllarının seçilməsi bir sıra amillərlə şərtlənir ki, onlar arasında da ilk növbədə bəstəkarın özünün şərq nağıllarına məhəbbəti və ərəb ölkələrinin musiqisindən toplanan materiallar əsas şərtlərdəndir. Bəstəkar bu mövzuya müraciət etməsinin səbəbini belə açıqlayır:

• Brilliant Dadaşova. "Səninləyəm" (az.). YouTube. İstifadə tarixi: 14 noyabr 2025.