Azərbaycan kamança ifaçılıq sənəti

Kürəşəkilli çanaqdan, dairəvi qol, "aşıq"lar adlanan kəllə hissədən və "şiş" adlanan dəmir mildən ibarətdir.Çanaq hissəsi sferik formaya malikdir, mərkəzə doğru bir az daralır. Alətin ümumi uzunluğu təxminən 700-800 mm-dir.^[3]

Çanağın açıq hissəsinin diametri 100-110 mm, çevrəsinin diametri 660 mm, dərinliyi isə 165 mm-dir. Musiqişünas Səadət Abdullayevanın fikrinə görə, gövdəsi daha dərin, lakin diametri daha kiçik olan kamançada ifa olunan musiqi daha yaxşı səslənir.^[3].

Kamançanın boynu 450 mm uzunluğa qədər düz səthə malikdir və aşağıya doğru daralır. Boyun hissəsində hec bir ciziq yoxdur. Yuxarı hissədə boyun fiqurlu (adətən sferik və ya günbəzli) qutu şəklində daxili boş başa (kəllə, baş, sandıq) çevrilir.^[6]

XVII əsrin sonlarında indiki Azərbaycan ərazisinə səyahət etmiş alman səyyahı Engelbert Kempfer kamançanı gözəl tembrli səs yaradan üçsimli, bəzən isə dördsimli alət kimi təsvir edib.^{[qeyd 1][7][8]} Kempfer qeyd edib ki, simləri at quyruğu tükündən hazırlan kamança kaman vasitəsilə çalınırdı. Alətin aşağı hissəsi az uzunluqda ustalıqla işlənmiş, yerə qoyulmuş dəmir ucluq idi. Kamançanın dairəvi gövdəsi xurma diametrində olub, dəri pərdə ilə örtülmüş, onun üzərində dəri "körpü" (yəni dayaq) qoyulmuşdu. Qızıl sap və sədəflərlə bəzədilmişdir.^[8]

XIX əsrdə kamançanın üç, dörd, hətta beş simli növləri mövcud idi.^[7]. Azərbaycan muzeylərində üç, dörd və beş simli kamançalarvardır. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin etnoqrafik kolleksiyasında saxlanılan 1881-ci ildə hazırlanmış 830 mm^[9] uzunluğunda dörd simli kamança və ya XIX əsrə aid 797 mm uzunluğunda beş simli kamançalar vardır.^[7][10] Həmin muzeydə Azərbaycan bəstəkarı Zülfüqar Hacıbəyova məxsus kamança da sərgilənir. Bu üç simli kamançanın gövdəsi və boynu təbii sədəflə bəzədilib.^[7][11] Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin 830 mm uzunluğunda, ilkin olaraq üç simli olan, sonradan dördüncü simi əlavə edilmiş kamançası saxlanılır.^[12]

Rus etnoqrafı P.Vostrikov da yazılarında Azərbaycan kamanşasını belə təsvir edib: “Tar kimi, kamançanın gövdəsi qabarıqdır, lakin burada qabarıqlıq daha böyükdür: onun gövdəsi mükəmməl qarpızı xatırladır. Kamançada üç sim çəkilir, bu tərəfdən bizim rus balalaykasına bənzəyir, amma kamança kamanla çalınır. Kamançanın hər simi, skripkada olduğu kimi, qoşa deyil, ayrıca köklənir. Kamança ifa edildiyi zaman üzərində musiqi alətinin saxlandığı qaba (çorbaya) dəmir ucu bərkidilir. Kamançanın sadə quruluşu belədir. İfa edilən zaman kamança kontrabas və ya violonçel kimi şaquli şəkildə yerə qoyulur. Kamançanın səsləri xoş və incədir. Onlar hər hansı digər musiqi alətlərinin səslərindən daha çox skripkanın səslərinə bənzəyir.

Yeni səslər axtarışında olan Azərbaycan bəstəkarı Asəf Zeynallı xalq çalğı alətləri, xüsusilə tar və kamança ilə də maraqlanmışdır.^[13]

Müasir kamançanın dörd polad simi var ki, onlardan aşağıda olan üçüncü və dördüncüsü mis və tunc məftillə bükülmüşdür. Yumşaq səs üçün ikinci polad sim, bəzən mis sim ilə də əvəz olunur.^[6]

Alətin gövdə (çanaq) hissəsi üçün diametri 250 mm olan ərik, tut və ya qoz ağacından barel seçilir. Kopus hissəsi üçün balqabaq və ya kokos ağacından istifadə etmək nadirəndir. Balığın^[14] (böyük balığın) və ya öküz dərisinin^[14] sinə hissəsinin dərisi bədənin açıq hissəsinin (uz, pərdə) üzərinə çəkilir. Stend (hərək) və tuning dirəkləri qoz ağacından hazırlanır. Boyun buynuz lövhədən seçilir. Boyun gövdəyə bərkidilməsi üçün boyun aşağı ucuna vurulan metal çubuq poladdan və ya tuncdan seçilir (uzunluğu kamançanın ümumi uzunluğunun yarısına bərabərdir).^[6]

Kamança çalmaq üçün istifadə edilən kaman zoğal ağacı və at tükündən hazırlanır.^[15] Çox vaxt gövdə (xüsusilə onun yuxarı hissəsi), boyun və baş hissələri mirvari, mis məftil və qızıl sapla bəzədilirdi.^[6]

Azərbaycan kamançasının simləri ənənəvi olaraq heyvan vətərlərindən hazırlanırdı. Daha sonra onlar metal simlərlə əvəz olundu.^[16]

Azərbaycan sənətkarları 4 növdə: konsert (böyük), orkestr (orta), tələbə və suvenir kamançalar istehsal edirlər.^[11]

Kamançanın çanağının daxili və xarici tərəfləri ənənəvi olaraq bir barmaq qalınlığında kürə şəklində oyulur. Bundan sonra, üstü otla örtülərək, 10-15 il kölgədə qurudulur. Sonra çanağın divarı 5 mm qalınlığında planlanır və xarici tərəfi hamarlaşdırılır, daha sonra isə çanaq torna dəzgahında itilənir. Bəzi kamançaların çanaq hissəsi ayrı-ayrı taxta seqmentlərdən hazırlanır.^[11]

Kamançanın gövdəsi çanağın mərkəzinə bərkidilir, tellər yuxarıdan aşağıya doğru uzadılır. Onun sağ ucu çanağın mərkəzinə, sol ucu isə gövdənin mərkəzinə yaxındır. Gövdə uzunluğu 50-60 mm və hündürlüyü 10-14 mm olan tağlı formaya malikdir. Gövdənin bu mövqeyi həm yüksək, həm də aşağı registrlərdə daha güclü və dolğun səs əldə etməyə imkan verir. Boyun (baş) tədricən aşağıya doğru daralır. Boyundakı başın yan tərəflərində sferik və ya piramidal dirəklərin qoyulduğu deliklər edilir. Bədən çox vaxt həndəsi formalar, nəbati naxışlar və milli naxışlarla bəzədilmişdir.^[11].

Kamançanın telləri bir ucundan mıxlara, digər ucu isə ilmələrə bükülərək metal dayağın qarmaqlarına yivlənir, o da öz növbəsində dayağın yuxarı tərəfinə bərkidilir. Aşağı tellər başın aşağı tərəfində yerləşən tuning dirəklərinə sarılır. Bu halda, birinci tel qoza ən yaxın olan tənzimləmə dirəyinə sarılır. Üst tellər başın əks tərəfinə daxil edilən tənzimləyici dirəklərə sarılır. Dördüncü tel ən yaxın dirəyə sarılır.^[11].

Tanınmış kamança ustaları ağdamlı İmran Ablaxanov, qubalı Qabil Dadaşov, Abşeron rayonunun Qobu kəndindən Qasım Qasımov, bakılı İlham Ağayev və Pənah Qurbanov, zaqatalalı Tələt Qabulovdur.^[11].

Kəmança bütün Azərbaycanda geniş istifadə olunan çalğı alətidir.^[17] Ən qədim kamançalar tək simli olub. Orta əsrlərdə indiki Azərbaycan ərazisində məşhur kamança ifaçıları olub, hətta gözəl ifa etdikləri alətin adını da özlərinə təxəllüsü kimi seçiblər.^[11]

XVII əsrdə üç simli kamança geniş yayılmışdı.^[17] XIX əsrin əvvəllərində kamança Azərbaycan musiqiçisi Mirzə Sadığın Şuşada təşkil etdiyi genişləndirilmiş ansamblın tərkibinə daxil edilmişdi. Ansamblın tərkibində kamançadan başqa tar, zurna, balaban, ney və qoşanağara da var idi. Ansamblı iki rəqqas müşayiət edib.^[18]

Mirzə Sadıq tarı yenidən qurduqdan sonra bu alət tez-tez xanəndə, tarzən və kamança ifaçısından ibarət ansamblın tərkibində ifa olunmağa başlandı. Belə ansamblın formalaşdırılmasında kamançanın texniki imkanlarının genişləndirilməsi, kamança və tarın tembr və diapazonlarının ardıcıllığı da kömək etdi.^[19] Belə ki, XX əsrin əvvəllərində muğam triosunun tərkibində çıxış edən kamança ifaçısı Saşa Oqanezaşvili ənənəvi kamançaya dördüncü simi əlavə edərək, onun imkanlarını genişləndirmiş, tam səslənməsinə nail olmuş və səs diapazonunu genişləndirmişdir.^[16].

Rus etnoqrafı P.Vostrikov 1912-ci ildə "Qafqazın məhəllələrinin və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu"nda dərc olunmuş "Azərbaycan tatarları arasında musiqi və mahnı" adlı məqaləsində "milli tatar alətləri" sırasında kamançanın adını çəkmişdir.^[20][21] Vostrikovun sözlərinə görə, bu alət Şuşa və Yelizavetpol qəzalarının aşıqları (xanəndələri) arasında xüsusilə geniş yayılmış, üç simli bu alət "Aderbeidjan tatarları"^{[qeyd 2]} arasında skripkanı əvəz etmişdir.^[21]

Kamança ifaçılıq sənəti ən çox instrumental muğamların solo ifasında özünü göstərir. Onun səsinin ansamblda xanəndənin vokal xəttinə yaxınlığı xüsusilə hiss olunur. Çox vaxt ifa zamanı tar funksiyasını da öz üzərinə götürür və ya tarzəndən bir qədər gec melodiyanın ifasına başlayır. Çox vaxt aparıcı alətdə ifaçı kimi tar funksiyasını öz üzərinə götürür və ya tarzəndən bir qədər gec melodiyanın ifasına başlayır.^[22] XIX əsrin II yarısı – XX əsrin I yarısı muğam sənətinin ən böyük nümayəndələrindən Əli Əsgər Qarabaği, Saşa Oqanezaşvili, Qılman Salahov kimi kamança ifaçıları olub.^[23] Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətinin "Qızıl Fondu"nda kitabxanalarında xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun kamança müşayiəti ilə ifa etdiyi muğamların lent yazıları saxlanılır.^[22]

Kamança repertuarında muğamlarla yanaşı, xalq mahnılarının, rəqslərin və tamaşaların instrumental variantları da böyük yer tutur.^[11]

Keçmişin tanınmış kamança ifaçıları sırasında Qaraçı Hacıbəy, Qulu Əliyev, İsfəndiyar Kəngərli, Mirzə Səttar, Rasim Şirinov, Böyükkişi Əliyev, İsmayıl Talışinski, Hafiz Mirzəliyev, Elman Bədəlov, Məryəm Nəcəfzadə, Tərlan Əlizadə, Tələt Dadaşov, Rüxsarə xanım Paşalı olub. Sonrakı ustadlardan Habil Əliyevin, Tələt Bakıxanovun, Şəfiqə Eyvazovanın, Arif Əsədullayevin, Fəxrəddin Dadaşovun, Ədalət Vəzirovun və başqalarının adını çəkə bilərik.^[22]

Kamança xalq çalğı alətləri orkestr və ansambllarında aparıcı solo alət və müşayiət aləti kimi istifadə edilməyə başlandı.^[24] Kamança ifaçısı Habil Əliyevin solo ifası zamanı onu balaban və qavalda ifa edən musiqiçilər müşayiət ediblər.^[25]

Azərbaycan bəstəkarı Süleyman Ələsgərov kamançanın bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq orkestr üçün bir sıra əsərlərində kamança üçün partiyalar da yazmışdır.^[24] Məsələn, Ələsgərov kamança və xalq orkestri üçün "Şerzo2 və "Tarantella"nı yazmışdır. Bu parçalar piccicato, qoşa notlar və geniş notlar yaratmaqla alətin güclü tərəflərini nümayiş etdirir.

Digər Azərbaycan bəstəkarları Zakir Bağırov və Hacı Xanməmmədov kamançanın texniki imkanlarını nəzərə alaraq simfonik orkestrlə kamança üçün "Konsertlər" yazıblar. Kamança və fortepiano üçün Səid Rüstəmov "Azərbaycan", Hacı Xanməmmədov isə "Kolxoz süitası" və "Konsert" süitalarını yazıb.^[25]

2017-ci ilin dekabr ayının 7-də Koreya Respublikasının Jeju adasında keçirilən UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 12-ci sessiyasında Azərbaycan Respublikasının və İran İslam Respublikasının birgə təqdim etdiyi "Kamança simli musiqi alətinin hazırlanması və ifaçılıq sənəti" UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilib^[1]

İfa zamanı kamança şaquli şəkildə tutulur, ayaq hissəsi diz üstündəki kiçik yastığa söykədilir. Sağ əlin baş və şəhadət barmağı ilə musiqiçi kaman şaftının aşağı hissəsini yüngülcə sıxır. İfaçı, orta və üzük barmaqları ilə kəmərə basıb, şaft və teli arasına daxil edərək teli tənzimləyir.^[26]

Yay, boyun aşağı ucu ilə körpü arasındakı məsafənin ortasına uyğun gələn bir nöqtədə simlər üzərində hərəkət edir. Yayı simlərin üzərindən boyuna yaxınlaşdırmaqla çox yumşaq səslər yaranır. Skripkadan fərqli olaraq, kamançada ifaçı yayını hərəkətə gətirir, eyni zamanda aləti sol əli ilə hərəkət müstəvisinə doğru hərəkət etdirir.^[11]

Çox vaxt musiqiçilər bir simdə ifa edirlər. Tipik olaraq, ifaçılar bir simdən digərinə keçirlər, lakin iki bitişik simdən eyni vaxtda səslər çıxarmaq mümkündür. Amma üç və ya dörd notlu akkord yaratmaq üçün kamança çevrilməlidir. Muğamları ifa edərkən çox vaxt iki simlə ifa edirlər, onlardan biri orqan nöqtəsini saxlayır. Paralel harmoniaların belə ifası daha mürəkkəb ifa üsuludur.^[11]

Tipik olaraq, performans zamanı gövdə və körpünün altındakı iplər arasında sıx şəkildə yuvarlanan bir kağız parçası, parça və ya rezin bant qoyulur. Bu, simlərin səsini yumşaltmaq üçün edilir.^[11] Kamança ifa edərkən baş barmaqdan başqa sol əlin dörd barmağından istifadə edilir. Musiqiçi barmaqlarını yarımdairə şəklində bükür və yastıqların orta hissəsi ilə simlərin üzərinə qoyur.^[11]

Çox vaxt kamançada ifa edərkən musiqiçi yay və barmaq zərbələrinin müxtəlif kombinasiyalarından istifadə edir ki, onların növbələşməsi və qarşılıqlı əlaqəsi əsərin emosional quruluşundan və məzmunundan asılıdır.^[11]

• Poçt marka və əsginaslarında kamança
•  
  Azərbaycanın poçt markası, 2004
•  
  Azərbaycanın poçt markası, 2014
•  
  Azərbaycanın 1 manatlıq əsginasındakı kamança

• Востриков П. Музыка и песня у адербейджанских татар // СМОМПК (42-й). Тф. 1912.
• Беляев, Виктор Михайлович. Народные музыкальные инструменты // Искусство азербайджанского народа. М.-Л. 1938.
• Гасанова Дж. Школа игры на кеманче. Б. 1948.
• Вызго-Иванова И. М. Кеманча // Музыкальная энциклопедия. 2. М.: Советская энциклопедия, Советский композитор. под ред. Келдыш, Юрий Всеволодович. 1974.
• Рахматов, Авяз Мамедали оглы(кандидат искусствоведения). Азербайджанские народные инструменты и их место в оркестре (3000 nüs.). Б.: Ишыг. Под ред. Бабека Курбанова. 1980. 51. (az.)
• Абдуллаева, Саадет Абуталыб кызы. Народный музыкальный инструментарий Азербайджана. Б.: Элм. 2000. 486.
• Stephen Blum. Kamānča // Encyclopædia Iranica . XV, Fasc. 4 (ingilis). — 2010. — 15 dekabr. — 434—437.