Azərbaycan folklorunun Nizami Gəncəvi yaradıcılığına təsiri

Nizami “Sirlər xəzinəsi”ni yazarkən xalq arasında yaşayan və günümüzə qədər gəlib çatmış rəvayət, əsatir və əfsanələrdən, mifoloji mətnlərdən geniş şəkildə istifadə etmiş, şifahi xalq yaradıcılığının bir çox incilərini məharətlə yazılı ədəbiyyata gətirmişdir. Bunlara “Süleyman və əkinçi”, “Nuşirəvan və bayquşların söhbəti”, “Firidun və maralın dastanı”, “Kərpic kəsən kişinin söhbəti”, “Bülbül və qızılgül”, “Bir-biri ilə çəkişən iki həkimin dastanı” və digər hekayətləri misal göstərmək olar.^[6]

“Sirlər xəzinəsi”ndə mövcud olan bir sıra hekayələr Azərbaycan əfsanələri ilə mövzu baxımından olduqca oxşardır. S. Paşayev qeyd edir ki, “…bu hekayətlərin mövzusunu Nizami xalqdan almış, lakin onu zaman və insan haqqındakı düşüncələri üçün bir vasitəyə çevirmişdir. “Sirlər xəzinəsi”ndə bilavasitə xalq ədəbiyyatından alınmış süjet və motivlər bunlarla bitmir. “Nuşirəvan və bayquşların söhbəti”, “Sultan Səncər və qarı hekayəsi”, “Bir şahzadənin dastanı”, “Harun ər-Rəşid ilə dəlləyin dastanı”, “Ovçu, it və tülkü dastanı”, “Firudin ilə maralın dastanı”, “Bir-biri ilə çəkişən iki həkimin dastanı” və başqaları bilavasitə Azərbaycan folklorundan, xüsusilə onun ən qədim əsatir və əfsanə qaynaqlarından istifadə yolu ilə yaradılmışdır”.^[7] “Bir-biri ilə çəkişən iki həkimin dastanı” “Gül və zəhər” əfsanəsinə, “Bir şahzadənin dastanı” “Bostan əhvalatı” nağılına, “Sultan Səncər və qarı” “Şah və qarı” əfsanəsinə, “Harun ər-Rəşid ilə dəlləyin dastanı” “Xan yurdu” əfsanəsinə, “Nuşirəvan və bayquşların söhbəti” “Ədalətli Ənuşirəvan” əfsanəsinə mövzu, süjet və ideya baxımından olduqca yaxındır.^[8]

Nizami müxtəlif folklor nümunələrindən, o cümlədən əsatir və əfsanələrdən, rəvayətlərdən, xalq söyləmələrindən geniş istifadə etmiş və sənətkarlıq dühasını onlara əlavə etməklə kamil sənət nümayiş etdirmişdir.^[9] “Firudin ilə maralın dastanı” hekayəsi Gəncə ərazisində məşhur olan “Qanlı daş” adlı əfsanə ilə, demək olar ki, eynilik təşkil edir. Hər iki əfsanədə məşhur ovçunun bir qızı sevməsi, bu qıza qovuşmaq üçün məşhur bir maralı vurmalı olduğu və daşların maralı amansız ovçudan xilas etməsi, sinələrini açılan oxa sipər etməsi, cansız bir daşdan qan axması ovçunun əməlindən peşman olması göstərilir.^[9]

Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi” əsərində istifadə etdiyi və obrazların dili ilə söylədiyi xalq deyimləri və məsəllər demək olar ki, çox az fərqlə bu gün də Azərbaycan dilində işlədilir.^[10] Akademik Həmid Araslı qeyd edir ki, “Sirlər xəzinəsi”ndə hər beytdə bir aforizm canlanır.^[11] "Pişik öz balasını çox istədiyindən yeyər" məsəli hər zaman aktual və işlək olmuş məşhur bir məsəldir. ^[12] Nizami burada pişiyin irsi xüsusiyyətini nəzərə alaraq məsələni belə şərh edir: "Bir-birinə isnişib həyan olar pişiklər, Balasını istəkdən yeyən olar pişiklər"^[13] “Ağılsız dostdan ağıllı düşmən yaxşıdır”^[12] məsəli Nizami yaradıcılığında öz əksini özünəməxsus şəkildə tapır: "Fələk açsa başına nə pəstaha yaxşıdır, Nadan dostdan ağıllı düşmən daha yaxşıdır"^[14]

Nizami Gəncəvinin folklor qaynaqlarını özündə ifadə edən əsərlərindən biri də “Xosrov və Şirin” poemasıdır. Şair, “Xosrov və Şirin” poemasını yazarkən bütün dastan ənənələrini qoruyub saxlamışdır. “Xosrov və Şirin” poemasında, xalq ədəbiyyatında püxtələşmiş Məhinbanu, Fərhad və Şirin obrazları öz varlıqlarını dastan həyatlarını qoruyub saxlaya bilmiş, bu baxımdan, Nizami, Azərbaycan folklorundan məharətlə istifadə etmişdir.^[15] Fərhadla bağlı rəvayətlər bu cəhətdən xüsusi əhəmiyyət daşıyır. “Çox qədim köklərə malik rəvayət (Fərhad Şirin) “Xosrov və Şirin” mövzusunun ən qədim izlərini özündə yaşatmaqdadır. Nizami əsərindəki epizodla xalq variantı arasında tam uyğunluq olmasa da, yaxınlıq, səsləşmə inkaredilməz dərəcədədir.”^[16]

Şifahi xalq yaradıcılığında özünəməxsus yer tutan Leyli və Məcnun obrazlarından həmişə istifadə olunaraq, bədii ədəbiyyatda maraqlı əsərlər yaradılmışdır.^[17] Nizami Gəncəvinin öz əsərlərini yazarkən yararlandığı bir sıra əfsanə, rəvayət, əsatir, dastan və s. o dövrdə Azərbaycan ərazisində yayılan və digər Şərq xalqlarına məxsus folklor nümunələri idi. Buna ən bariz nümunə “Leyli və Məcnun” əfsanəsidir.^[18]

Nizami irsini tədqiq edən alimlərin böyük əksəriyyəti Nizaminin məhəbbət poeması üçün mövzunu qədim ərəb əfsanəsindən götürdüyünü təsdiq edirlər. M. Ələkbərov yazır ki, “Məlum olduğu üzrə “Leyli və Məcnun” macərasına aid ərəb məxəzlərində Nizamidən xeyli əvvəl bir çox rəvayətlər varmış. “Leyli və Məcnun”un tədqiqi göstərir ki, Nizami bütün məxəzlərdən xəbərdarmış. Lakin böyük şairin yalnız və ancaq ərəb məxəzlərinə istinad etdiyini qəbul etmək doğru sayıla bilməz. Çünki “Leyli və Məcnun” mövzusu ətrafındakı rəvayətlər Nizami dövründə yaxın Şərqdə o qədər geniş yayılmışdır ki, bu rəvayətlər həmin mövzu əsasında ilk dəfə yaradılan dastana təsir etməyə bilməzdi”.^[19]

Prof. S. Paşayev isə qeyd edir ki, “Şirvan hökmdarı Əxstanın “Leyli və Məcnun” əfsanəsini qələmə almağı Nizamidən xahiş etməsi təsadüfi deyildir. Bu əfsanə XII əsrdə Azərbaycanda, eyni zamanda Qafqazda geniş surətdə yayılmışdır. Leyli gözəllik, Məcnun nakam aşiq obrazı kimi dillərdə dastan olmuşdu. Hər iki ad poetik obraza çevrilmişdir”. ^[20]

“Pərvanə gölü”, “Qanlı göl” əfsanələrində olduğu kimi, Nizaminin “Leyli və Məcnun” poemasında da gənclərin dünyadan nakam köçməsinə, faciəli ölmələrinə səbəb mühit və bu mühitin yetişdirdiyi valideynlərdir.^[17]

Bəzi folklorşünas alimlərin fikrincə, Nizami şifahi xalq ədəbiyyatından bir qaynaq kimi ən çox “Yeddi gözəl” poemasında istifadə etmişdir. S. Paşayev yazır ki, “Bu mürəkkəb quruluşlu əsərin motivləri Midiya əfsanələrindən, “Dədə Qorqud dastanları”ndan tutmuş bir sıra Yaxın Şərq xalqlarında yayılmış rəvayətlərlə yanaşı, bir sıra Azərbaycan əfsanələri ilə də səsləşməkdədir”.^[21] Bu poemada təsvir edilən döyüş və qəhrəmanlıq səhnələri “Kitabi-Dədə Qorqud” boyları ilə, Fitnə haqqında əhvalat “Çiçəyin hünəri” əfsanəsi ilə yaxın bağlılıq təşkil edir. Memar Simnarın günahsız şəkildə öldürülməsi motivi Azərbaycan folklorunda geniş yayılmışdır. Buna misal olaraq “Ağ körpü”, “Ustanın qarğışı”, “Şindar qalası”, “Xan sarayı” və s. kimi çoxsaylı rəvayət və əfsanələri misal göstərmək olar.^[22]

Nizami, İskəndərlə bağlı həm Azərbaycan, həm də başqa xalqların folklorunda bir çox nümunələrdən istifadə etməklə mürəkkəb struktura malik “İskəndərnamə” poemasını yarada bilmişdir.^[23] Nizaminin İskəndəri Azərbaycana gətirməsi və burada baş verən hadisələrin bir çoxu da məhz şifahi xalq ədəbiyyatından qaynaqlanır. Azərbaycan folklorunda olan “Soltanbud”, “Baba dağı”, “Acınohur”, “Niqablı qız” və s. əfsanələrin süjet və motivləri “İskəndərnamə” poemasında təsvir olunan bir çox hadisələrlə eynilik təşkil edir. XII əsrdə bu cür folklor nümunələri Azərbaycan ərazisində geniş yayılmışdır.^[23]

“İsgəndərnamə”də Azərbaycan nağıllarının bəzi motivləri əks olunur, Azərbaycan ərazisindəki toponimlər haqqında məlumatlara da rast gəlinir. “İsgəndərnamə”də əsasən xalq nağıllarından, onun motivlərindən, janr xüsusiyyətlərindən istifadə olunduğuna görədir ki, onun el variantları da təzə nağıllara çevrilmişdir. Burada Gəlin qayalarına, onların mənşəyinə işarələr də maraqlı faktdır.^[24] “Nizami Gəncəvi Məhinbanu obrazı ilə bağladığı ənənəni davam etdirərək “İsgəndərnamə”də Nüşabə surətini yaratmışdır. Nüşabə, bir növ, Şamama-Nigarların, Şummuramatların, Şəmiraların yeni poetik təcəssümü olmaqla bərabər, Azərbaycan xalqına məxsus gələnəklərlə bağlı ideal qadın obrazıdır”.^[25]