Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Fars dilli poeziyasının klassiki Nizami Gəncəvi yaradıcılığının müxtəlif dövrlərində və müxtəlif əsərlərinin yaradılması zamanı təsirləndiyi mənbələr arasında Azərbaycan folkloru əhəmiyyətli yerə malikdir.
Folklorşünas professor Ramazan Qafarlı “Nizaminin məhəbbət idealı: mif, əfsanə, yoxsa gerçəklik?” adlı məqaləsində yazır: “Nizami poemasının mənbələrindən danışanda iki qaynaq diqqət mərkəzinə çəkilir: Birincisi, folklor, xüsusilə şifahi şəkildə ağızlarda gəzib dolaşan əfsanə və rəvayətlər; İkincisi, yazılı ədəbiyyat – ərəb və fars dillərində yazılan kitablar”.[1]
Tədqiqatçı O. İsayev isə “Şifahi xalq ədəbiyyatı Nizami yaradıcılığının qaynağı kimi” adlı məqaləsində həm şifahi xalq ədəbiyyatı, həm də yazılı mənbələrin Nizami əsərlərinin mövzusu üçün qaynaq rolunu oynadığını qeyd edir.[2]
Prof. Tağı Xalisbəyli “Nizami Gəncəvi və Azərbaycan qaynaqları” adlı kitabında qeyd edir ki, “Nizami Gəncəvi folklordan istifadə etdiyi zaman həmin incilərin haradan gəldiyinə də işarə etmişdir. .... Onun “deyirlər”, “eşitmişəm”, “pirani belə söylədi”, “qocanın dediyinə görə”, “ixtiyar qoca belə deyir” və s. ifadə və işarələri bu fikri təsdiq edir. Bəzən də müəyyən bir nümunədən bəhs açarkən yazır ki, “belə oxumuşam”, “belə yazılır” və s. Buradan da aydın olur ki, şair özündən əvvəl qeyd edilmiş hər hansı bir yazılı qaynaqlardan bəhrələnmişdir”.[3]
Nizami Gəncəvi haqqında verilən məlumatlardan aydın olur ki, o, bütün ömrünü Gəncədə keçirmiş və daim saraylardan uzaq olmağa çalışmışdır. Xalqın içində yaşaması onun folklora, şifahi xalq ədəbiyyatına daha dərindən bələd olmasına şərait yaratmışdır. “Əsərlərinə yazdığı müqəddimələrdən çıxan məlumata görə, Nizami qədim dillərdən pəhləvi, nəsturi, yəhudi dillərini də bilirmiş. O, öz poemaları üçün topladığı materialları adi və geniş yayılmış sadə qaynaqlardan deyil, qeyd edilmiş qədim dillərdəki məxəzlərdən dəqiq araşdırmalar vasitəsilə əldə etdiyini bizə anlatmışdır”[4]
Zəngin bilik və dünyagörüşünə malik olması Nizamiyə təkcə qədim və nadir yazılı mənbələrə deyil, həm də dünya xalqlarının folkloruna, onların əfsanə, rəvayət, dastan və s. kimi janrlara da müraciət etməsinə imkan verirdi. Akademik Y. Bertels bu haqda yazır: “Əgər Nizami bəlli olmayan başqa yazılı mənbələrdən istifadə etməmişsə (bir sıra səbəbə görə bunu təsdiq etmək çətindir), o zaman Azərbaycanda çox geniş yayılmış olan şifahi rəvayətlər onun üçün material olmuşdur”.[5]
Nizami “Sirlər xəzinəsi”ni yazarkən xalq arasında yaşayan və günümüzə qədər gəlib çatmış rəvayət, əsatir və əfsanələrdən, mifoloji mətnlərdən geniş şəkildə istifadə etmiş, şifahi xalq yaradıcılığının bir çox incilərini məharətlə yazılı ədəbiyyata gətirmişdir. Bunlara “Süleyman və əkinçi”, “Nuşirəvan və bayquşların söhbəti”, “Firidun və maralın dastanı”, “Kərpic kəsən kişinin söhbəti”, “Bülbül və qızılgül”, “Bir-biri ilə çəkişən iki həkimin dastanı” və digər hekayətləri misal göstərmək olar.[6]
“Sirlər xəzinəsi”ndə mövcud olan bir sıra hekayələr Azərbaycan əfsanələri ilə mövzu baxımından olduqca oxşardır. S. Paşayev qeyd edir ki, “…bu hekayətlərin mövzusunu Nizami xalqdan almış, lakin onu zaman və insan haqqındakı düşüncələri üçün bir vasitəyə çevirmişdir. “Sirlər xəzinəsi”ndə bilavasitə xalq ədəbiyyatından alınmış süjet və motivlər bunlarla bitmir. “Nuşirəvan və bayquşların söhbəti”, “Sultan Səncər və qarı hekayəsi”, “Bir şahzadənin dastanı”, “Harun ər-Rəşid ilə dəlləyin dastanı”, “Ovçu, it və tülkü dastanı”, “Firudin ilə maralın dastanı”, “Bir-biri ilə çəkişən iki həkimin dastanı” və başqaları bilavasitə Azərbaycan folklorundan, xüsusilə onun ən qədim əsatir və əfsanə qaynaqlarından istifadə yolu ilə yaradılmışdır”.[7] “Bir-biri ilə çəkişən iki həkimin dastanı” “Gül və zəhər” əfsanəsinə, “Bir şahzadənin dastanı” “Bostan əhvalatı” nağılına, “Sultan Səncər və qarı” “Şah və qarı” əfsanəsinə, “Harun ər-Rəşid ilə dəlləyin dastanı” “Xan yurdu” əfsanəsinə, “Nuşirəvan və bayquşların söhbəti” “Ədalətli Ənuşirəvan” əfsanəsinə mövzu, süjet və ideya baxımından olduqca yaxındır.[8]
- ↑ Nizami Gəncəvi və folklor (PDF) (Redaktor: Muxtar Kazımoğlu, Tərtib edən: Seyfəddin Rzasoy). Bakı: Nurlan. 2013. səh. 46. İstifadə tarixi: 18 may 2025.
- ↑ İsayev, Orxan. Şifahi xalq ədəbiyyatı Nizami yaradıcılığının qaynağı kimi (Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı jurnalı). Bakı: AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu. 2021. (#accessdate_missing_url)
- ↑ Xalisbəyli, Tağı. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan qaynaqları. Bakı: Azərnəşr. 1991. səh. 40. (#accessdate_missing_url)
- ↑ Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin. Azərbaycan şairi Nizami. Bakı: Azərnəşr. 1991. səh. 37. (#accessdate_missing_url)
- ↑ Bertels, Yevgeni. Böyük Azərbaycan şairi Nizami. Bakı: AzFan. 1940. səh. 62-63. (#accessdate_missing_url)
- ↑ Əskər, Nailə. "Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" poemasında deyimlər və məsəllər". Nizami və Folklor. Bakı, Nurlan nəşriyyatı, AMEA Folklor İnstitutu. 2013: 73. (#accessdate_missing_url)
- ↑ Paşayev, Sədnik. Nizami və xalq əfsanələri. Bakı: Gənclik. 1983. səh. 32. (#accessdate_missing_url)
- ↑ İsayev, Orxan. Şifahi xalq ədəbiyyatı Nizami yaradıcılığının qaynağı kimi (AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu). Bakı: Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı jurnalı. 2021. səh. 146. (#accessdate_missing_url)