Azərbaycan folklor kitabı (antologiyalar)

Folklor kitabı təsadüfi proseslərdən yaranmır, məhz folklor nümunələrinin müxtəlif variantlarda meydana çıxması əsasında təşkil olunur. Folklor kitabının əhəmiyyətlilik dərəcəsi ondadır ki, əgər folklor kitabı olmazsa, bu nümunələrin böyük əksəriyyəti şifahi nitqdə itib unudula bilər. Bu barədə Azərbaycan folklor kitabının haqqında geniş tədqiqat işi işləyən A.Kəngərli yazır ki, “Türk mədəniyyətinin qeyrətkeş araşdırıcısı Mahmud Kaşqari XI yüzillikdə qələmə aldığı “Divani-lüğıtit-türk” əsərində böyük türk sərkərdəsi Alp ər Tonqa - Əfrasiyabın ölümü haqqındakı ağı-yuğlamanı kağız üzərinə köçürməsəydi, həmin folklor mətni heç şübhəsiz ki, bü günümüzə qədər gəlib çıxmayacaqdı. Çünki sonrakı dönəmlərdə həmin ağı-yuğlama unudulub getmişdir. Məhz Mahmud Kaşqarinin onu yazıya alması bu günə qədər gəlib çıxmasına səbəb olmuşdur^[1] Bu mülahizəni “Oğuz Kağan”, “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” və s. epos və dastanlar haqqında da demək olar. Elə bu barədə tədqiqatçı alim müxtəlif aspektlərdə yazır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” dastanı və digər folklor örnəkləri spesifik olaraq folklor kitabını təşkil etmiş olur^[2] Demək folklor kitabının əsas funksiyası folklorun unudulmasının qarşısını almaqdır. Bu baxımdan folklor antologiyalarının folklor kitabının təşkilində rolunu əsas etibarilə üç dövrə bölmək olar:

1. XX əsrin əvvəllərində folklor kitabının bu istiqamətdə təşkili;
2. Sovet dönəmində folklor kitabının bu istiqamətdə təşkili;
3. Müstəqillik dövründə folklor kitabının bu istiqamətdə təşkili.

Folklor kitabının meydana çıxması və kitablaşdırılması az da olsa, demək olar ki, sovet dönəmindən əvvəl və yaxud Çar Rusiyası dövrünə təsadüf edir. Ancaq bu onu göstərir ki, artıq inkişaf dövrünə qədəm qoyan bütün ölkələrdə bu kimi nəşrlər meydana çıxmağa başlanmışdır. Buna görə də biz bu dövrü “XX əsrin əvvəllərində folklor kitabının bu istiqamətdə təşkili” kimi təsnif etməyi daha münasib hesab edirik ki, elmi-nəzəri baxımdan bu kimi yanaşma daha doğrudur.

XX əsrin əvvəllərində, konkret olaraq 1914-cü ildə ilk folklor toplusu kimi tanınan kitab Mirzə Abbas Abbaszadənin tərtib etdiyi “Arvad ağısı” adlanan folklor toplusu hesab oluna bilər. Bu kitabı transliterasiya edən R.Xəlilov və A.Xürrəmqızı qeyd edirlər ki, qədim təzkirə və cünglərdə toplanmış folklor örnəkləri nəzərə alınmasa, demək olar ki, bu toplu Azərbaycan folklorunun elmi əsaslarla çap olunmuş ilk folklor antologiyasıdır ^[3] Əlbəttə, daha əvvəl SMOMPK (“Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu” – QƏXTMT) nəşri kimi geniş toplularda da folklor nümunələrinin zənginliyini unutmaq olmaz. Ancaq bu nəşrin meydana çıxmasında folklor istiqamətində gərgin zəhmət çəkən tərtibçilər nəşrin I cildində qeyd edirlər ki, bu nəşr yalnız folklor toplusu deyil, eyni zamanda diyarşünaslıq, kulturoloji materiallarının çoxşaxəliliyinə, əhatə dairəsinin genişliyinə görə digər nəşrlərdən seçilməyə başladı. Nəşr edilən materialların mövzu genişliyi toplunun əsasən üç şöbədən ibarət olan daxili quruluşuna da təsir göstərdi. Belə ki, diyarşünaslıq, kulturoloji aspektlərdə yazılmış məqalələr, əsasən, onun 1-ci 4 şöbəsinin, etnoqrafik və folklor materialları isə 2-ci və 3-cü şöbələrinin mövzularını təşkil etdi ^[4] SMOMPK nəşrini tərcümə və transliterasiya edən R.Xəlilov da həm tərtibçi, həm də tərcüməçi kimi eyni mövqeni nümayiş etdirir ^[5] “Arvad ağısı” folklor toplusunun folklor kitabına çevrilməsinə toplunun tərtibi məsələləri kontekstində də yanaşmaq lazımdır. Məhz folklor kitabını bu kimi elmi-nəzəri metodologiya təşkil edir. Bu topluda bayatı, ağı, haxışta kimi folklor janrları müxtəlif məzmunda yer almışdır. Eyni zamanda tərtibçilərin göstərdiyi kimi, folklor janrına aid edilən ağı janrının xarakterindən doğan şivən nümunələri də ilk dəfə olaraq bu topluda elmi-kütləvi ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılmışdır,^[6] təbiidir ki, folklor toplularının XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycanda nəşr olunması mübahisəli deyil. Bu baxımdan “Arvad ağısı” kimi folklor toplusunun ilk toplu olaraq təqdim olunması tərtibçilərin elmi-nəzəri cəhətdən doğru mövqeyinin nümayişi olaraq qəbul oluna bilər. Təsadüfi deyil ki, V.Vəliyev də göstərir ki, XIX əsrin sonu, XX əsrin ilk illərindən başlayaraq Azərbaycan folklorunun ayrı-ayrı janrları kitabça formasında nəşr olunmağa başlayır. Bu kitablarda xalq ədəbiyyatının bir çox janrlarından nümunələr verilir. Onlardan “Atalar sözü”, “Gözəlləmə”, “Nəğmə və şikəstə”, “Arvad ağısı, bayatı, haxışta, sevgi, layla, qaynana-gəlin sözləri”, “Milli nəğmələr”, “Nağıllar məcmuəsi”, “Şagirdlərə bəxşiş (nağıllar məcmuəsi)” və sair kitabları göstərmək olar”.^[7] Əlbəttə, bu antologiyadan əvvəl C.Bəydilinin qeyd etdiyi kimi, küll halında ayrıca kitab kimi 750-ə yaxın Azərbaycan atalar sözü və məsəlləri 1899-cu ildə ilk dəfə Məhəmməd Vəli Qəmərli tərəfindən hazırlanıb nəşr edilmişdir,^[8] ancaq antologiya folklorun tərtibi məsələləri baxımından bir janrı deyil, müxtəlif janrları özündə cəmləməlidir. Buna görə də “Arvad ağısı” toplusu demək olar ki, ilk antologiya hesab olunur. Antologiya haqqında Ə.Mirəhmədov tərtib etdiyi “Ədəbiyyatşünaslıq lüğəti”ndə göstərir ki, qədim zamanlarda antik ədəbiyyatın seçilmiş əsərlərindən ibarət olan məcmuələr belə adlanırdı. İndi isə müxtəlif şairlərin seçilmiş əsərlərini və yaxud hər hansı bir xalqın ədəbiyyatından seçilmiş nümunələri əhatə edən məcmuələrə antologiya deyilir ^[9] X.Kərimova yazır ki, “Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyasından olan “Folklor çələngi” adlı topluya əsasən XVII-XIX yüzilliklərdə erməni əlifbası ilə yazıya alınmış Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının seçmə örnəkləri daxil edilmişdir. İ.Abbaslı topluda mətnləri belə qruplaşdırmışdır: “İkidilli şeirlər; Nağıl pişrovları; Atalar sözü və məsəllər; Bayatılar; Aşıqlar və el şairləri; Dastan şeirləri; Müxtəlif şeirlər və xalq nəğmələri; Dastanlar (“Xan Çoban”, “Qul Mahmud”). Müəllif göstərir ki, tarixən erməni əlifbası ilə toplanıb qorunmuş Azərbaycan folkloru örnəklərini bir toplu şəklində nəşr etdirmək ilk təşəbbüsdür.^[10] Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, bu örnəklər antologiya olaraq həmin illərdə deyil, 2008-ci ildə nəşr olunmuşdur^[11] Sovet dönəmində də folklor antologiyaları nəşr olunub kitablaşdırılmışdır ki, bu kitablar məhz folklor kitabının təşkilində mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan bu antologiyalar folklor kitabının araşdırılmasında da əhəmiyyətli çəkiyə malikdir. Çünki xalq yaddaşından folklorlaşdırılıb yazı yaddaşına çevrilən nümunələr məhz folklor kitabının inkişafına xidmət edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bir janrın kitablaşdırılması folklor kitabını təşkil etsə də, folklor antologiyası olaraq qəbul edilə bilməz. Ancaq M.V.Qəmərlinin 1899-cu ildə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan atalar sözü və məsəlləri”,^[12] V.Xuluflunun 1926-cı ildə nəşr olunan “Tapmacalar”ı,^[13] 1926-cı ildə A.Şaiq, Ş.Əfəndizadə və M.M.Axundzadə (Hatif) tərəfindən təqdim olunub nəşr edilən “Bayatılar və manilər”,^[14] H.Zeynallının 1928-ci ildə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan tapmacarı”,^[15] 1930-cu illərdə B.Behcət (Bəhcət) tərəfindən yazılmış əlyazmalardan çıxarılıb 2006-cı ildə transliterasiya edilmiş “Sarı Aşığın bayatıları”^[16] və s. bu kimi kitablar folklor toplusu hesab oluna bilər. Çünki bu kitablarda da bir janr əhatəsində müxtəlif folklor örnəkləri elmi-kütləvi oxucuya təqdim olunur. Bu baxımdan bu kitablar da kiçik folklor topluları hesab oluna bilər.

Sovet dönəmində antologiya hesab oluna biləcək kitablardan biri də təbiidir ki, V.Xuluflunun 1927-ci ildə tərtib etdiyi “El aşıqları” kitabıdır. Çünki bu kitabda müxtəlif aşıqların müxtəlif janrlı əsərləri yer almışdır. R.Xəlilov yazır ki, V.Xuluflunun tərtib etdiyi “El aşıqları” toplusu Azərbaycan aşıq sənətinin tədqiqinin və tərtibinin ilkin qaynağı kimi çox dəyərli kitabdır ^[17] Bu kimi antoloji miraslardan biri də təbiidir ki, eyni xarakterdə 1929-1930-cu illərdə H.Əlizadənin nəşr etdirdiyi iki cildlik “Azərbaycan aşıqları” toplusudur H.Əlizadənin 1929-cu ildə nəşr etdirdiyi Aşıq ədəbiyyatı antologiyasının I-II cildində Azərbaycan aşıqları geniş şəkildə elmi ictimaiyyətə təqdim olunmuş və onların əsərlərindən nümunələr diqqətə çatdırılmışdır. Təbiidir ki, bu da folklor kitabının təşkilində ilk antoloji kitabların rolunu aydın göstərir^[18]

A.Kəngərli sovet dönəmində yaranan elmi-kütləvi antologiyalarının ilk nümunələrini isə artıq XX əsrin 60-cı illərindən götürür. O, bu barədə qeyd edir ki, altmışıncı illərdə get-gedə sürətlənən folklor kitabı işinin “Azərbaycan nağılları” və “Azərbaycan dastanları” beşcildliklərindən sonra ən çox diqqət çəkən hadisə “Azərbaycan folkloru antologiyası”dır^[19] Əlbəttə, bu da ondan irəli gəlir ki, A.Kəngərli Azərbaycan folklorunun demək olar ki, janr müxtəlifliyini öz içinə alan toplunun antologiya olaraq qəbul olunması müddəasını nəzərdə tutaraq bu kimi yanaşma sərgiləmişdir. Biz bu problem haqqında yuxarıda da bəhs etmişik ki, folklor janrlarının müxtəlif nümunələrinin bir kitaba cəmlənməsi antoloji material olaraq üzə çıxır. Ancaq kiçik folklor toplularını, antologiya sayılacaq aşıq ədəbiyyatı nümayəndələrini bu kontekstdə nəzərdən keçirməyin mümkünlüyünü də daha münasib hesab edərək bu kitabların sovet dönəminin ilk illərində meydana çıxan nəşrlərinə də nəzər yetirdik. Eyni zamanda qeyd etmək istəyirik ki, A.Kəngərli də yuxarıda göstərdiyimiz kitabların bir qismini nəzərdə tutaraq bu kimi nəşrləri “antoloji səciyyəli” adlandırmaqla eyni müddanı inkar da etmir, ancaq kamil antologiya baxımından ilk folklor antologiyası olaraq ilk dəfə 1968-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan folklor antologiyasını əsas götürür^[20] Təbiidir ki, tədqiqatçı bu müddəanı irəli sürərkən istinad edərək göstərir ki, “Azərbaycan folkloru antologiyası” ilk dəfədir ki, nəşr olunur^[21] A.Kəngərli eyni zamanda “Azərbaycan folklor antologiyası”nının tərtibi problemlərinə və janr spesifikasına toxunaraq folklor kitabının formalaşmasında bu kimi cəhətlərin də vacibliyini qeyd etmişdir^[22] Sovet dönəmində Azərbaycan folklor antologiyalarından biri kimi 80-ci illərdə nəşr olunan “Xalq ədəbiyyatı” antologiyasını da qeyd etmək vacibdir. Bu antologiyanı T.Fərzəliyev və İ.Abbasov tərtib etmişdir. Kitab konkret olaraq antologiya adlanmasa da, tərtibi etibarilə antologiya olduğu folklorun ən müxtəlif janrlarının bu kitabda yer aldığından aydın görünür. Bu janrlardan inam və etiqadlar, ovsunlar, alqışlar və qarğışlar, andlar, miflər-əsatirlər əfsanələr, rəvayətlər, əmək, mövsüm, mərasim nəğmələri, tapmacalar, atalar sözü və məsəllər, nağıllar, təmsillər, xalq tamaşaları, qaravəllilər, bayatılar, xoryatlar, gəraylılar, qoşmalar, qəhrəmanlıq nəğmələri, dastanlar, lətifələr, xalq mahnıları, beşik nəğmələri-laylalar, nazlamalar, uşaq oyun nəğmələri- düzgülər, sanamalar, yanıltmaclar kimi folklorik janr spesifikası bu kitabın dəyərli folklor antologiyası olduğunu diqqətə çatdırır^[23] Eyni zamanda bu kitabda əvvəlki folklor örnəklərinin yer almasıyla bərabər, yeni toplanan nümunələrin də təqdim olunması folklor kitabının təşkilində bu kitabın da əhəmiyyətini göstərir. Folklor mətnlərinin söyləyicilərinin bu kitabda pasportlaşdırılması da məhz bu antologiyanın folklor kitabına çevrilməsini aydın göstərir^[24] Müstəqillik illərində Azərbaycan folklor antologiyalarının nəşri çox geniş vüsət almışdır. Xüsusilə, folklor irsimizin nəzəri-təcrübi istiqamətdə araşdırılmasında və geniş fəaliyyət sahəsinə çevrilməsində mühüm rol oynayan AMEA Folklor İnstitutunun kollektiv olaraq meydana qoyduğu çoxcildli antologiyalar, eyni zamanda müasir texnoloji-kommunikativ imkanların genişlənməsi istiqamətində folklor irsinin toplanmasında yaranan sürətli imkanlar, ölkəmizdən xaricdə toplanan folklor örnəklərinin zəngin materialı, tədqiqi və nəşri çox əhəmiyyətli faktor olaraq folklor kitabının meydana çıxmasını şərtləndirmişdir.

AMEA Folklor İnstitutunda folklor antologiyaları silsilə və parelel olaraq həyata keçirilir. Bu antologiyalardan çoxcildli Azərbaycan Folklor Antologiyası, Azərbaycan Folklor Külliyyatı, Güney Azərbaycan folkloru, Qərbi Azərbaycan folkloru, Qarabağ folkloru kimi antologiyalar folklor kitabının təşkilində mühüm rol oynayır. Eyni zamanda Azərbaycan Folklor Antologiyası başlığı altında İraq-Türkman folkloru, Göyçə folkloru, Ağbaba folkloru, İrəvan Çuxuru folkloru, Zəngəzur folkloru, Dərbənd folkloru, Dərələyəz folkloru, Borçalı-Qarapapaq folkloru, Borçalı folklorunun örnəkləri ( III cilddə), bir sözlə Bütöv Azərbaycanın tarixi torpaqlarında mövcud olan folklor irsi müstəqillik dövründə yazıya alınıb antologiyalara çevrilmişdir^[25] Konkret olaraq, müstəqillik illərində toplanılıb nəşr olunan bu antologiyalarda yer alan folklorumuz lokal və regional səviyyədə toplanmaqla folklor itkisinin qarşısını almış və nəticə etibarilə Vahid Azərbaycan xəritəsini ədəbi-mədəni arealda təşkil etmişdir. Bu antologiyalar İraq-Türkman folkloru, Göyçə folkloru, Şəki folkloru, Qarabağ folkloru, Qaraqoyunlu folkloru, Ağbaba folkloru, Gəncəbasar folkloru, İrəvan Çuxuru folkloru, Şirvan folkloru, Zəngəzur folkloru, Şəki, Qəbələ, Oğuz, Qax, Zaqatala, Balakən folkloru, Dərbənd folkloru, Dərələyəz folkloru, Ağdaş folkloru, Muğan folkloru, Loru-Pənbək folkloru, Qazax folkloru, Borçalı folkloru, Borçalı-Qarapapaq folkloru, Naxçıvan folkloru, Masallı folkloru, Göyçay folkloru, Azsaylı xalqların folkloru (IV cilddə), Bakı folkloru, Gədəbəy folkloru, Tovuz folkloru, Yardımlı folkloru və s.dir^[26] AMEA Folklor İnstitutu Azərbaycan Folklor külliyyatı seriyası ilə nağıl və dastanları da 30-cilddən artıq kitabda cəmləyib folklor kitabının yaranmasında əhəmiyyətli vəzifə həyata keçirmişdir^[27] İnstitutda ardıcıl olaraq aparılan işlər sayəsində Güney Azərbaycan folkloru başlığı altında çoxcildli antologiyalar nəşr olunub elmi-kütləvi əhatədə yayımlanmışdır^[28] İnstitutda Qərbi Azərbaycan folklorunun da çoxcildli antologiyaları nəşr olunmuş və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan Folkloru Antologiyası seriyası ilə nəşr olunmuş və nəşr olunmaqda davam edir^[29] İnstitutda “Qarabağ: Folklor da bir tarixdir” başlığı altında X cilddən yuxarı kitab nəşr olunmuş və formatına görə bu kitablar da antologiya olaraq elmi-kütləvi auditoriyanın diqqətinə çatdırılmışdır^[30] Təqdim etdiyimiz kitablar bununla yekunlaşmır, çünki AMEA Folklor İnstitutunda bu kimi layihələr davam edir və hər il yeni folklor antologiyaları işıq üzü görür. Bu kitabların strukturuna və tərtibi məsələlərinə toxunmaq çox genişhəcmli tədqiqatların mövzusudur. Bu kontekstdə bəhs etdiyimiz antologiyalar haqqında X.Kərimovanın “Folklor mətnlərinin tərtibi məsələləri” tədqiqatında da geniş bəhs olunmuşdur^[31] Yalnız onu qeyd etmək istəyirik ki, bu antologiyalar folklor kitabını meydana çıxaran möhtəşəm qaynaqlardır. Eyni zamanda yuxarıda göstərdiyimiz və antologiya strukturuna malik olan “Azərbaycan Folklorunun ilkin nəşrləri” seriyası ilə kitablar da AMEA Folklor İnstitutunda transliterasiya olunub nəşr olunmuşdur^[32] və s.

Müstəqillik illərində Azərbaycan Folklor Antologiyaları ölkəmizdə müxtəlif tədqiqatçılar və folklorsevərlər tərəfindən də nəşr olunub yayımlanmışdır. Əlbəttə, bu da təbiidir. Çünki folklor xalq yaddaşı, xalq məişəti, xalq dünyagörüşü, bir sözlə milli kimliyin ifadəsidir. Bu nəşrlərdən elmi təsnifat prinsiplərinə uyğun aparılanları təbiidir ki, daha effektiv nəticə olaraq meydana çıxmışdır. Bu nəşrlərin mühüm bir qismi təkrar nəşrə hazırlanıb, elmi-kütləvi ictimaiyyətə təqdim olunan antologiyalardır. Bu antologiyalar əsasən sovet dönəmində nəşr olunan kitabların təkrar olaraq nəşr olunub itkiyə məruz qalmasının qarşısının alınması məqsədlərindən irəli gəlmişdir. Bununla belə müstəqillik illərində nəşr olunub və təkrar nəşrə hazırlanan kitablar da vardır. Bunlardan 2001-ci ildə nəşr olunan antologiyanın 2005-ci ildə təkrar nəşrini nümunə olaraq diqqətə çatdırmaq olar ^[33] Bu da ondan irəli gəlir ki, latın əlifbasına tam keçid dövründə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə bir çox kitablar yenidən nəşr olunmuş və bu istiqamətdə əvvəlki antologiyaların da təkrar nəşri baş tutmuşdur^[34] Beləliklə, Azərbaycan folklor antologiyalarının folklor kitabının təşkilində mühüm rolu meydana çıxır və şifahi yaddaşın yazılı yaddaşa çevrilməsi proseduru folklor kitabının əsasını təşkil edir. Bu antologiyaların strukturu, xarakterik xüsusiyyətləri və tərtibi məsələləri də folklor kitabının təşkilində əhəmiyyət kəsb edir. Ancaq əsas etibarilə folklor kitabını təşkil edən məhz xalq yaddaşının itkiyə məruz qalmadan kitablaşdırılması əsas prioritet olaraq qüvvədə qalır. Yəni folklor kitabının meydana gəlməsi yazılı yaddaşın bərpasından keçir, digər məsələlər isə bu nümunələrin yazıya alınmada xüsusi cəhətlərini müxtəlif aspektlərdən tədqiq və təhlil etməyə imkan verir. Məhz Azərbaycan folklor arealının kitablaşdırılması istiqamətində folklor toplularının və antologiyaların rolu göründüyü kimi, müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Bu tədqiqat işinin yazılmasında qarşıya qoyduğumuz məqsədə demək olar ki, çata bilmişik. Birincisi, Azərbaycan folklor kitablarının təşkilində folklor antologiyalarının rolu araşdırılmış, ikincisi bu kimi fəaliyyət sahəsi müxtəlif dövrlərə bölünüb təqim olunmuşdur. Ümid edirik ki, elmi ictimaiyyətə təqdim etdiyimiz bu işin orijinalığı, yeni elmi nəticələri elmi mühitdə diqqətlə qarşılanacaq və bu işdən istifadə olunacaqdır. Növbəti tədqiqatlarda bu mövzunu daha geniş əhatədə tədqiq etməyi qarşımıza mühüm vəzifə olaraq qoymuşuq. Bu tədqiqat işindən elmi müəssisələrdə, İnstitut və digər tədris mərkəzlərində nəzəri-praktiki iş kimi istifadə etmək məqsədəmüvafiqdir.

1. Əliyeva (Kəngərli)A. Azərbaycan folkloru və kitab mədəniyyəti / A.(Kəngərli) Əliyeva. – Bakı: Elm, – 2008, – 423 s.
2. Kərimova X.D. Folklor mətnlərinin tərtibi məsələləri / X.D.Kərimova. – Bakı: Elm və təhsil, – 2019, – 192 s.
3. Əliyev K. Folklor kitabı. (Əsərləri 10 cilddə, VI cild) / K.Əliyev. – Bakı: Elm və təhsil, – 2019, – 432 s.
4. Bayat F. Folklor dərsləri / F.Bayat. – Bakı: Elm və Təhsil, – 2012, – 424 s.
5. Azərbaycan folklor antologiyaları / https://folklor.az/az/library/cat/1
6. Səfiyeva V. Azərbaycan folklor kitabının təşkilində folklor antologiyalarının rolu // “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər”. – Bakı: Elm və təhsil, –2024, – № 2 (62), – s.82-91.