Azərbaycan domları

Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında yerli əhalinin qaraçı adlandırdığı toplumlarla qarşılaşmaq mümkündür. Şəhər mərkəzi və ətraf yaşayış məntəqələrində yaşayan bu toplumlar zahiri görünüşləri, yaşam tərzləri, xarakterik cizgilərinə görə yerli əhalidən fərqlənmiş, məhz bu fərqli cəhətlərinə görə də həmişə diqqəti öz üzərlərinə çəkmişlər. Vaxtilə köçəri həyat sürmüş bu toplumları qaynar şəhər həyatı, daşdan, kərpicdən tikilmiş təmtəraqlı evlər cəlb etməmiş, onlar təbiətin qoynunda, keçədən salınmış alaçıqlarda yaşamağa üstünlük vermişlər. Azərbaycanın elə bir bölgəsi yoxdur ki, onlar orada düşərgə salmasın, alaçıqlarını qurmasınlar. Bu toplumların azad həyatı, yaşam tərzi folklorda, ədəbiyyatda yeni-yeni personajların, xarakterlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Qaraçı bu toplumlara kənardan, yeri əhali tərəfindən verilən addır, əslində onlar özlərini fərqli adlarla tanıdırlar. Balakən, Zaqatala, Qax və Qəbələ rayonlarında yaşayanlar özlərini pars, Yevlax rayonu neft kəmərləri adlanan ərazidə yaşayanlar kürd, Ağsu, Ağdaş, Ağdam, Ağcabədi, Bərdə rayonlarında və Yevlax rayonu avtovağzal ərazisində yaşayanlar isə özlərini dom adlandırırlar. Fərqlilik təkcə bu tayfaların adında deyil, onların zahiri görünüşündə, dillərində, adət-ənənələrində də özünü göstərir. Özlərini pars adlandıranlar fars, Yevlax və Bərdə rayonlarında yaşayanlar kürd, domlar isə Azərbaycan dilində danışırlar. Köçəri həyat zamanı bu tayfalar arasında müəyyən yaxınlıqlar yaranmış, bir-birilərini yaxşı tanımışlar, bununla belə özləri də ayrı-ayrı toplumlar olduqlarını iddia edirlər^[1]

Domlar Azərbaycanda indiyə qədər qaraçı adı ilə tanınmışlar. Amma müşahidələr göstərir ki, qaraçı onların əsl adı deyil, yerli əhali tərəfindən verilən addır. Qaraçı adı Azərbaycan və Qafqaz ərazisində işlənmiş, dilənçiliklə məşğul olan toplumlara şamil edilmişdir. Domlar Ağsu, Ağdaş, Yevlax, Bərdə, Ağdam, Ağcabədi rayonlarında və Dəliməmmədli şəhərində məskunlaşmışlar. Dəqiq sayları bəlli deyildir. Domlar fərqli tayfalardan, özlərinin təbiri ilə desək, təbəqələrdən təşkil olunmuşlar: əmirlilər, qaralar (onlara şirməmmədlilər də deyilir), sarılar, bədirkilər, leştanlılar, iranlılar və s. Tayfalar çox vaxt nəslə görə deyil, ya rənginə, ya da coğrafi mənsubiyyətinə görə adlandırılmışdır. Coğrafi mənsubiyyət zamanı onların hansı əraziyə aid olduqları deyil, haradan gəldikləri əsas götürülmüşdür. Hətta nəsil mənsubiyyəti məlum olan tayfalar da çox vaxt gəldikləri yerə görə tanın¬mışlar. Məsələn, Ağsu rayonunda məskun¬laşan əmirli tayfası digər domlar arasında bakılı, Bərdə rayonunda məskunlaşan temirxanlılar iranlı kimi tanınır. Əmirli tayfasının bakılı adlandırılması vaxtilə Mərdəkan, Bilgə, Buzovna tərəfdə olmaları ilə əlaqədardır. Bədirkilər Ağdam şəhərində məskunlaşmış, şəhər işğal olunduqdan sonra böyük əksəriyyəti Bakı şəhərinə köçmüşdür. Leştanlılar Ağcabədi, qaralar Ağdaş, Bərdə və Dəliməmmədlidə, sırovlular Ağdaş rayonunda məskunlaşmışlar. Azərbaycan domlarının oturaqlaşması 1956-cı ildən sonraya təsadüf edir. 1956-cı ildən başlayaraq Ağsu rayonunda dom ailələri üçün torpaq sahəsi ayrılır və orada məskunlaşdırılır. Ağdaş domlarının da məskunlaşması həmin dövrə düşür. Ağdaş domları oturaqlaşmaları haqqında qərarı Yevlax rayonu Qarxun kəndinin yaxınlığında düşərgə saldıqları zaman öyrənirlər. Yevlax domlarının dediyinə görə, qaraçıların oturaqlaşması haqqında qərar çıxandan sonra onlara köç etməyə imkan verməmişlər. Onlara Yevlax və Bərdə rayonlarında yer ayrılmış və orada məskunlaşdırılmışlar. Məskunlaşan zaman hər tayfa hansı rayonla sıx əlaqələri, dostları, tanışları varsa, o rayonu seçmişdir. Oturaqlaşan zaman dövlət onlara müəyyən imtiyazlar da vermiş, beş il müddətinə onları hərbi xidmətdən azad etmişdir.

Domlar köçəri həyat sürüblər, amma bu köçərilik yazılı ədəbiyyatda vurğulandığı kimi bu xalqın azadlıq və sərbəstlik istəklərindən irəli gəlməyib. N.Q.Demeter haqlı olaraq vurğulayır ki, köçəriliyin qaraçıların azadlığa, sərbəstliyə düşkünlükləri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, sırf iqtisadi təməllərə dayanır.^[2] Məlumdur ki, qaraçılar ələk, xəlbir, şadara kimi bir çox məişət əşyalarının istehsalı ilə məğul olmuşlar. İstehsal etdikləri əşyaları sata bilmək üçün isə onlara yeni bazarlar lazım idi. Ayı oynadanların yeni məkanlara, fala baxanların yeni müştərilərə ehtiyacı var idi. Bu ehtiyac onları bir bölgədən digərinə köç etməyə, özlərinə yeni bazarlar, yeni məkanlar axtarmağa sövq etmişdir. Köçərilik təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı olduğu üçün oturaq həyata keçdikdən sonra da bu xususiyyət aradan qalxmamış, başqa bir formada yenə davam etdirilmişdir. İndiki dövrdə də domlar səyyar şəkildə kənd-bəkənd gəzərək istehsal etdikləri əmək alətlərini satmaqla məşğuldurlar. Hazırladıqları təsərrüfat əşyalarını sata bilmək üçün məskunlaşdıqları rayonun sərhədlərindən də kənara çıxırlar. Dilənçilik, falçılıqla məşğul olan qadınlar isə başqa rayonlara üz tutaraq öz məşğuliyyətlərini sürdürürlər. Bu faktlar bir daha onu göstərir ki, domların köçəriliyi sırf təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlıdır. Domların köçü yaz qabağı, mart ayında başla¬yır, payızın axırlarına qədər davam edirdi. Novruz bayramını artıq köçdə ikən çadırlarda qeyd edirdilər. Onlar dəstələr halında köç edirdilər. Hər bir dəstə ən yaxın ailə üzvlərindən təşkil olunurdu. Dəstə üzvlərinin köçü bir olur, düşərgə saldıqda da alaçıqlarını bir-birinə yaxın qururdular. Müxtəlif dəstələr halında köç etmələrinə baxmayaraq, tayfanın köç marşurutu bir idi. Kimsə ümumi köçdən ayrılıb başqa istiqamətə getmək istəyirdisə, öncə tayfa ağsaqqa-lından icazə alıb sonra köç edirdi. Dəstənin böyükləri, ağsaqqallar at üstündə köç edir, digərləri isə piyada onların arxasınca gəlirdilər. Qadınlar körpələrini kürəklərinə şəlləyir, digər uşaqları isə eşşəyin belində fərməcin üstündə oturdurdular. Ağır yüklərini eşşəyə, qatıra yükləyirdilər. Dom camaatı mal-qaranı qorumaq üçün iri itlər saxlayırdı. İtlər yerli əhaliyə narahatçılıq verməsin deyə, əsasən, çay kənarında, kənd ətrafında düşərgə salırdılar. Qaraçıların çay kənarında düşərgə salmaları “Qaraçını çay qırağında axtar” məsəlində də qalmışdır. Onların əsas düşərgə yerləri Girdiman, Türyançay, Araz çaylarının qırağı olmuşdur. Domlar bir həftə, on gün düşərgə saldıqları yerdə qalır, istehsal etdikləri əmək alətlərini – ələk, xəlbir, şadara, həmçinin digər rayonlardan aldıqları ərzaqları – düyü, şabalıd, qoz, fındıq və s. kəndlərdə, Ağsu, Ağdaş, Kürdəmir və s. rayonların bazarlarında satır, sonra yenidən köçə başlayırdılar. Hər tayfanın öz köç marşurutu vardır. Məsələn, Ağsu domları Ağsu, İsmayıllı, Qəbələ istiqamətində köç edirdilər. Ağdaş ərazisində yaşayan domlar isə İrəvandan, Kəlbəcərdən, Şərurdan belə gəzmiş, Göygölün üstündə alaçıqlar qurmuş, yayı isə Şəki şəhərində keçirmişlər. Bərdə domlarının köç yeri isə Qarabağ, Xoşbulaq, Kəlbəcər, Gədəbəy olub. Domların köçü oktyabrın axırına – yağışlar başlayana qədər davam etmiş, qışı isə aran rayonlarında keçirmişlər. Ağsu rayonundakı domlar Kürdəmir rayonunun Kəngərli kəndində kirvələrinin, yaxın tanışlarının evində qışlamışlar. Dost-tanışları yazda ot biçilən zaman onların mal-qaraları üçün ayrıca taya vurmuş, qışda həmin tayanı onlara satmışdılar. Ağdaş rayonundakı domlar da Hüşün, Mürsəl, Hacılı kəndlərindəki dostlarının, tanışlarının evində qalmış, qışlamağa ev tapmadıqda isə Kür qırağında alaçıq qurub orada qışlamışlar. Qışlamaq üçün Kür qırağını seçmələrinin səbəbi orada mal-qaralarını otarmaq üçün örüş sahələrinin, yanacaq üçün odunun olması idi. Bərdə domları isə qış sərt gələndə aran rayonlarında dost-tanışın evinə sığınmış, müla¬yim keçəndə isə Bərdə rayonunun Gə¬rənə kəndinin yaxınlığın-dakı düzənlik ərazidə qışlamışlar. Qışladıqları dövrdə də boş qalmamış, dom qadınları qışladıqları rayonun bazarında digər bölgələrdən aldıqları ərzaqları satmaqla, kişilər isə bütün qışı ələk, xəlbir toxumaqla məşğul olmuşlar.

Tədqiqatçılar vurğulayırlar ki, hansı ölkədə yaşamalarından asılı olmayaraq domların məşğul olduğu sahələr, demək olar ki, hamısında eynidir: ənənəvi sənətkarlıq, ticarət, musiqi və rəqs, heyvan əhliləşdirmək, fala baxmaq və dilənçilik. Domların həyatının ayrılmaz parçası olan, onların özləri ilə asso¬sasiya olunan bu sənət sahələri həm də domları birləşdirən bir amil kimi çıxış edir^[3] Sadaladığımız sənət sahələrinin bəziləri başqa xalqlar arasında olsa da, onlar domlarla o qədər özləşmişdir ki, ələkçilik, xəlbirçilik, falçılıq dedikdə göz önünə, ilk növbədə, domlar gəlir. Hindistandan çıxdıqları dövrdən başlayaraq ta bu günə qədər bu sənət sahələri onlar arasında mövcud olmuş, müasir dövrlə ayaqlaşmayan bəzi sənət sahələri sıradan çıxdığı halda, yuxarıda qeyd olunanlar onların həyatının ayrılmaz parçasına çevilmişdir. Əkin-biçin haqqında isə, ümumiyyətlə, təsəvvürləri olmadığından oturaqlaşdıqdan sonra da bu sahəyə maraq göstərməmişlər. Domlar arasında dilənçilik, falçılıqla həyatlarını sürdürən insanlar da vardır. Dilənçiliklə domların hamısı deyil, yalnız müəyyən ailələr məşğul olmuşlar. Domlarda dilənməyə ancaq yaşlı qadınlar gedirdi. Dilənçilik əslində ehtiyacdan irəli gəlmir. Çünki domlar arasında hər cür rahatlığı olan, bununla belə dilənçiliyi tərk etməyən şəxslər də vardır. Dilənçiliyin arxasında duran təsəvvür unudulduğundan onların özləri də onun hansı inamla bağlı olduğu haqda doğru-düzgün məlumat verə bilmirlər. Tədqiqatçılar dilənçiliyi hindlilərin karma haqqında dini-fəlsəfi təsəvvürləri ilə əlaqələndirirlər^[4] Karma insanın bu dünyada tutduğu əməllərinin məcmusunu ifadə edir. Karma konsepsiyasına görə, insanın gördüyü işlər, tutduğu əməllər onun gələcək taleyini müəyyən edir. İnsanın yaxşı əməlləri çox olarsa, öldükdən sonra onun ruhu¬nun daha yüksək zümrəyə sahib insanların bədənində dünyaya gələcəyinə, karması pis olan insanların ruhunun isə daha aşağı zümrəyə sahib, hətta heyvanların bədənində dünyaya gələcəyinə inanılır. Eyni təsəvvürə Azərbaycanın Zəngilan rayonunda yaşayan şamlılardan qeydə alınmış ruh qurbanı haqqında etnoqrafik məlumatda da rast gəlinir. Ruhun təkrar dünyaya gəlməsi inancının olduğu şamlılarda insan öldükdən sonra ruhunun pis, murdar bir heyvanın bədəninə keçməməsi üçün ruh qurbanı kəsilir.^[5] Ruh qurbanının burada oynadığı rolu karma konsepsiyasında dilənçilik yerinə yetirir. Kasta sistemində dilənməyə karmanı yaxşılaşdıran vasitə kimi baxılmış, ondan imtina isə cəza kimi qavranılmışdır. Buna görə də dilənçilik Hindistanda vacib və zəruri məşğuliyyət kimi qəbul olunmuşdur. Güclü musiqi duyumlarının nəticəsidir ki, domlar hansı ölkədə olmalarından asılı olmayaraq musiqi və rəqslə məşğul olmuşlar. Onlar arasında vaxtilə gözəl kamança, saz ifaçıları olmuşdur. Firudin Şuşinskinin “Azərbaycan xalq musiqiçiləri” kitabında XIX əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəllərində yaşamış məşhur kamança ifaçıları arasında Qaraçı Hacıbəyin, xanəndələr arasında isə Qaraçı Əsədin adı çəkilir ^[6] Bu sənətlə məşğul olan insanların böyük əksə¬riy¬yəti artıq dünyasını dəyişsə də, cavanlar arasında musiqiyə maraq hələ də qalmaqdadır. Domların musiqi duyumu o qədər güclü inkişaf etmişdir ki, ustad yanına getmədən, müəllim görmədən, kamançanın, sazın simlərini tərpətməklə həmin alətlərdə ifa etməyi öyrənmişlər. Bərdə domlarının ağsaqqalı Hətəm kişi gözəl saz ifaçısı idi, Aşıq Ədalətlə bir yerdə saz ifa etmişdi. Bərdə domları arasında Aşıq Qənbər, Aşıq İbrahim, Ağdaş domlarından Hüseynqulu kişi, qaralar tayfasına mənsub olan və bu gün də Dəliməmmədlidə yaşayan Aşıq Paşa gözəl saz ifaçıları olublar. Qaraçıların məxsus olduqları ölkənin folklorunun ən gözəl ifaçıları olduğu tədqiqatçılar tərəfindən də vurğulanmışdır^[7] Azərbaycan domları gözəl ifaçılıqları ilə seçilsələr də, onların yeni bir nümunə yaratmaları, Azərbaycan folklorunu yeni örnəklərlə zənginləşdirmələrinə dair əlimizdə fakt yoxdur. Domlar arasında kəndbəkənd gəzərək ayı oynadan, qaval çalıb söz qoşan şəxslər olub. Maraqlıdır ki, bu şəxslər müxtəlif tayfalara məxsus olsa da, hamısı Lotu Kərim adlandırılıb. Lotu Kərim əslində bədirki tayfasında ayı oynatması, qaval çalması ilə tanınan məşhur şəxs olub. Bu insanın ünü, şöhrəti o qədər yayılıb ki, sonralar bu işlə məşğul olan digər şəxslər də domlar arasında Lotu Kərim adı ilə tanınıb. Lotu Kərimin oğlu, qaval çalıb söz qoşması ilə tanınan Umud, Ağsu domlarında ayı oynadan Həsənağa da xalq arasında Lotu Kərim kimi tanınıb.

Domlarda vaxtilə hər tayfanın öz ağsaqqalı var idi və tayfa həmin ağsaqqal tərəfindən idarə olunurdu. Şirməmmədli tayfasının ağsaqqalı Hüseynqulu kişi, sarıların ağsaqqalı Allahqulu kişi, əmirlinin ağsaqqalı Məşədi Əşrəf, Bərdə domlarının ağsaqqalı Hətəm kişi, Yevlax domlarının ağsaqqalı Eyvaz kişi, bədirkilərin ağsaqqalı isə Qnyaz kişi idi. Yerli əhali domlara rəhbərlik etmiş şəxsləri şah, xan kimi səciyyələndirərək onları qeyri-adi səlahiyyətlərə malik, avtoritar şəxs kimi qələmə verir. Əslində isə tayfa ağsaqqalının səlahiyyəti şahın, xanın səlahiyyətləri ilə qətiyyən müqayisəyə gəlməz, onlara sadəcə mənsub olduğu tayfanın mənəvi böyüyü kimi baxmaq lazımdır. Ağsaqqal müəyyən söz sahibi olsa da, təkbaşına qərar vermirdi, digər ağsaqqallar da yığılır, bir yerdə məsləhətləşərək qərar qəbul edirdilər. Ağsaqqallıq seçki ilə müəyyən olunmur, insanlar özlərinin müəyyən müsbət keyfiyyətləri ilə bu adı qazanırdılar. Domlarda belə bir söz var: ağsaqqal olmaq üçün öncə gərək alçalasan ki, camaat da səni ucalda. Yuxarıda adını sadaladığımız şəxslər də ağsaqqallığı məhz bu keyfiyyətləri ilə qazanmışlar. Dom camaatından biri xəstəxanaya düşdükdə əlində bir işi olsa belə, onu kənara qoyub mütləq həmin adama baş çəkmişlər. Yas düşdükdə ölünün qırxı çıxana qədər həmin məclislərdə iştirak edib, ev yiyəsi ilə birlikdə yasa gələnlərin başsağlığını qəbul etmişlər. Məhz bu cür müsbət tərəflərinə görə camaat onu ucaltmış, onu ağsaqqal saymışdır. Bəzi domlarda ağsaqqallıq nəsildən-nəslə ötürülmüşdür. Məsələn, bədirkilərin ağsaqqalı Qnyaz kişi, Bərdə domlarının ağsaqqalı Hətəm kişi məhz atalarından sonra tayfaya ağsaqqallıq etmişlər. Hüseynqulu kişinin oğul varisi olmadığından ondan sonra Ağdaş domlarına ağsaqqallığı sarıların böyüyü Allahqulu kişi etmişdir. Ağsaqqallığın nəsildən nəslə ötürülməsi mütləq qanun deyil. Çünki kimin ağsaqqal olmasına şəxsin özü deyil, camaat qərar verir, təklifi ona ca¬maat edir. Ona görə də yuxarıda adı sadalanan şəxslər ağsaqqal olmaq üçün lazımi tələblərə cavab verdiklərinə görə camaat bu təklifi onlara etmişdir.

Yaşadıqları ölkənin dilini, dinini, adət-ənənəsini qəbul etməsi bir xalqın assimilyasiya olunması üçün kifayət qədər tutarlı amillərdir. Amma maraqlıdır ki, bu xüsusiyyətlərin hamısı domlarda olduğu halda onlar assimilyasiya olunmamış, əksinə, öz kimliklərini qoruyub saxlamışlar. Domlar yerli əhali ilə nə qədər eyni dili, adət-ənənəni daşısalar da, heç vaxt özünü yerli əhalidən saymamışlar. Özlərindən olmayanlara tayı deməklə özlərini onlardan fərqləndirmişlər. Tayı dedikdə hansısa bir qövmü deyil, irq, milliyyət ayrıseçkiliyi qoymadan dom olmayan hər kəsi nəzərdə tutmuşlar. Bu cür yanaşma təkcə Azərbaycan üçün deyil, digər ölkələrdə yaşayan siqanlar üçün də xarakterikdir. Məsələn, Avropa ərazisində yaşayan və domlarla eyni mənşəli olan romlar da özlərindən olmayanları qaco adlandırmışlar. Dom dilində sünni-şiə məzhəbinə mənsub şəxsləri ifadə edən sözlərin olması onu göstərir ki, domlar həm də dini mənsubiyyətinə görə özlərini digərlərindən fərqləndirmiş, sünni məzhəbinə mənsub insanları pincilə, şiə məzhəbinə mənsub olanları isə pancım (özüm) adlandırmışlar. Dünyanın dom – tayı, pancım – pincilə kimi qütblərə ayrılması qaraçı kimliyinin qorunub saxlanılmasının, itməməsinin əsas səbəblərindən biridir. Domlar həddən artıq çılğınlığı, davakarlıqları ilə seçilir. Dilimizdə bir deyim kimi işlənən “qaraçı davası” heç də boş yerdən yaranmamış, özünün müəyyən əsası vardır. Qaraçılar dava edərkən, özlərinin dedi¬yinə görə, gözləri o qədər dönür ki, daş demir, ağac demir, əllərinə nə keçir, bir-birinin üstünə yağdırırlar. Ona görə də qaraçı məhəlləsində dava düşəndə heç bir polis cəsarət edib o məhəlləyə gedə bilmir. Qaraçılar arasında ən güclü davalardan biri keçən əsrin səksəninci illərində Ağdaş rayonunda şirməmmədlilərlə sarılar tayfası arasında düşmüşdü. O qədər güclü dava olmuşdu ki, tərəfləri yanğınsöndürən maşından təzyiqli su sıxmaqla bir-birindən ayırmaq mümkün olmuşdu. Yaşlı sakinlərin dediyinə görə, həmin davada ən azı 18-20 nəfərin başı yarılmışdı. Davaya qarışan tərəflər arasında düşmənçilik müəyyən müddət davam etmiş, sonralar hər iki tayfa ağsaqqallarının Hüseynqulu kişinin evində yığışaraq bir-birinin əlini sıxması ilə düşmənçilik aradan qaldırılmış, barışıq əldə olunmuşdur. Domlar arasında təhsil, savadlılıq olduqca aşağı səviyyədədir. Qız uşaqlarını çox erkən yaşlarında ad eləyirlər, ad elədikdən sonra onları məktəbə buraxmırlar. Oğlan uşaqlarını da, adətən, doqquzuncu sinifə qədər oxudurlar. Domların təhsilə maraq göstərməmələri əslində onların məşğul olduqları sənət sahələri ilə bağlıdır. Ənənəvi sənətkarlıq, ticarət, falçılıq, dilənçiliklə məşğul olan bu camaat üçün oxumaq, məktəb qurtarmaq lazım deyil. Azdan-çoxdan hərfləri tanımaq, müəyyən qədər hesabdan anlayışı olmaq da kifayət edir. Digər tərəfdən, təhsil alan, xüsu¬sən də, ali məktəb bitirən domlar ənənəvi məşğuliyyət sahələrindən uzaqlaşır, domlar üçün xarakterik olmayan müəllimlik, sürücülük, tamadalıq kimi peşələrlə məşğul olurlar.

Domların mənşəyi ilə bağlı müxtəlif fikirlər söylənilib. Onlar ilk dəfə XV əsrdə Qara dəniz sahillərindən keçməklə Avropaya qədəm basmışlar. Onlar haqqında yazılan ilk tədqiqatlarda bu xalqın mənşəyi Misirlə əlaqələndirilmişdir. Sonralar domların dilinə dair nümunələrin toplanması, hind dili ilə müqayisə edilməsi onların dilinin qədim sanskrit dilinə yaxınlığını üzə çıxarmışdır. Bundan sonra domların Hindistan mənşəli olmaları haqqında fikir daha ağırlıq qazanmışdır. Domların Hindistanı tərk etdikləri tarix haqqında müxtəlif fikirlər söylənilir. Ümumi qəbul olunmuş fikir belədir ki, onlar ən azı min il bundan əvvəl Hindistanı tərk etmək məcburiyyətində qalmışlar. İran, İraq və Suriya ərazisinə gələnlər özlərinin dom, Avropaya üz tutanlar rom, Ermənistan, Türkiyə ərasizində yaşayanlar isə özlərini lom adlandırmışlar. Dom/rom/lom sözlərindəki birinci səsin dəyişməsi dialekt fərqliliyindən qaynaqlandığı ehtimal olunur. Ç.Leland, F.Brokqauz, K.Patkanova və digər tədqiqatçılar bu xalqların etnik mədəniyyətləri arasındakı bənzərliyə, dillərindəki oxşar sözlərə dayanaraq onların eyni mənşəli olduğunu söyləmişlər ^[8] Domlar özləri ilə bağlı heç bir folklor örnəklərini saxlamamışlar, ona görə də folklordan, adət-ənənədən çıxış edərək onların mənşəyi haqqında fikir söyləmək mümkün deyil^[9] Amma etnik mədəniyyətin özündə onların Hindistan mənşəli olduğunu göstərən kifayət qədər əsaslar vardır. Bunların içərisində ən mühümü domların Hindistandakı kasta sistemindən irəli gələn bir çox xüsusiyyətləri bu gün də qoruyub saxlamalarıdır. Endoqam nikahlar, tayfalar arasında əmək bölgüsü, yad adamlarla ünsiyyətdən qaçmaları və s. məhz kasta sistemindən irəli gələn təsəvvürlərdir. Bu kimi xüsusiyyətlər göstərir ki, bu tayfaların Hindistanı tərk etmələrindən əsrlər keçməsinə, bu müddət ərzində dilini, dinini itirmələri, adət-ənənələrini unutmalarına baxmayaraq, Hindistana bağlılıq, vurğunluq bu və ya digər şəkildə yenə özünü büruzə verir.

1. Azerbaijan doms: geography, economy and daily life // Azerbaijanism and multiculturalizm in folklore, Baku: “Elm və təhsil”, 2022, p.78-116. https://arxiv.folklor.az/arasdirmalar/1-04.06.2022%20Multikulturalizm.pdf
2. Azərbaycan domları: yayıldığı coğrafiya, təsərrüfatı və məişəti // “Gücümüz birliyimizdədir” mövzusunda Elmi Konfransın materialları. Bakı: “Elm və təhsil”, 2017 , s.55-99.
3. İlkin Rüstəmzadə. Azərbaycan domları: inancları, adət-ənənələri. https://www.anl.az/down/meqale/dede-qorqud/2019/04/748639(meqale).pdf
4. İlkin Rüstəmzadə. Azərbaycan domları: yayıldığı coğrafiya, təsərrüfatı və məişəti. https://www.researchgate.net/publication/370938810_Azrbaycan_domlari_yayildigi_cografiya_tsrrufati_v_misti#fullTextFileContent
5. Kalafat Y. Karaçı halk inançları // “Motif Akademi” Halkbilimi Dergisi. Volume: 1, Issue: 1, 2008, s.106-121. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/441058
6. Qarabağ: folklor da bir tarixdir, X kitab (Zəngilan və Şuşa rayonla¬rından toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, “Elm və təhsil”, 2018, s. 57
7. Özkan Ali Rafet. Çingene hayat tarzı ve inancı // “Akademik Araştırmalar” Sosial Bilimler Dergisi, sayı 4, 1997, s. 80-86
8. Şuşinski Firidun. Azərbaycan xalq musiqiçiləri. Bakı, “Yazıçı”, 1985, s.34
9. Деметер Н.Г., Бессонов Н.В., Кутенков В.К. История цыган: новый взгляд. Москва: ИПФ “Воронеж”, 2000.
10. Папазьян В.М. Армянские боша (цыгане). Этнографический очерк // Этнографическое обозрение. М., 1901. Т. XLIX, № 2. с. 93-158.
11. Патканова К.П. Цыганы. Несколько слов о наречиях закавказских цыган: Боша и Карачи. СПб., 1887, c.110