Azərbaycan türkcəsinin qərb ləhcəsi, Gəncəbasar ləhcəsi, ya da Azərbaycan dilinin qərb dialekti (yerli ləhcədə danışdıqları dili sadəcə "musurmanca", "musurman dili" adlandırırlar) — hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının qərb (Gəncəbasar adlanan ərazi) və Gürcüstanın cənub-şərq bölgələrində işlənən danışıq dili. Azərbaycan dilinin daxilində bir ləhcədir. Qazax, Qarabağ və Qarapapaq dialektləri qərb ləhcəsinə aiddir.
| Azərbaycan dilinin qərb dialekti | |
|---|---|
 | |
| Orijinal adı | musurman dili, müsəlman dili, musurmanca, müsəlmanca |
| Ölkələr | Azərbaycan, Gürcüstan, Rusiya |
| Regionlar |
|
| Rəsmi status | yoxdur |
| Danışanların ümumi sayı | 5.000.000 |
| Təsnifatı | |
| Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
| Yazı | latın əlifbası, lakin yazma norması yoxdur |
| Dil kodları | |
| Glottolog | west2924 |
Gəncəbasar ləhcəsi Azərbaycan, Gürcüstan, Rusiya ərazisində istifadə olunur.
Bu dialektin cüzi fərqlənən 4 subdialekti var:
"Azərbaycan dialektologiyasının əsasları" kitabına görə qərb ləhcəsinin ədəbi Azərbaycan dilindən fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətləri var (subdialektə görə cuzi fərqlər ola bilər)[1]:
- Çox vaxt sözün birinci hecasında və ərəb, fars mənşəli sözlərdə ə səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi: xavar, zayıf, idara, tasdıx və s.
- Sözün birinci və sonrakı hecasında i sesinin ı səsi ilə əvəzlənməsi: ışıx, ılıx, sıçan, bıldırçın, bıldır, qıymat, qıryat və s.
- Dodaq ahənginin möhkəmliyi (-ayıb, -əyib yerinə -uyuf, üyüf): qurmuyuf (qurmoyuf), görmüyüf (görmöyüf), üydürüh (üydörüh), otduyurdu (otdordu), burduydu (burdoydu), görsöydü, göröydü və s.
- Sağır n (Göytürkcə: 𐰭, Əbcəd əlibası: ڭ (Kafi Nun), Kiril əlibası: ң, Latın əlifbası: ñ, ŋ) səsinə geniş yer verilməsi: ataŋ, maŋa, saŋa, aldıŋız və s.
- Söz ortasında və təkhecalı sözlərin axırında b sesinin v səsi ilə əvəzlənməsi: çovan, qavax, bava, qavır, qav, civ, div və s.
- Söz ortasında və təkhecalı sözlərin axırında c səsinin j səsi ilə əvəzlənməsi: bajı, baja, qoja, gejə, alajam, gedəjəm, saj, qaj, aj və s.
- Söz axırında samitlərin karlaşması: boşqap (boşqaf), kənt, papax, almax, ilih, gəlməh, ağaş və s.
- Söz axırında partlayan b səsinin zaifləşərək sürtünən f səsinə keçməsi: kitaf, alıf, gəlif, taf, saf və s.
- Söz ortasında və söz axırında v səsinin y səsi ilə əvəzlənməsi: oyçu, toyla, doyşan, yoyşan, buzoy, oxloy və s.
- Sözün əvvəlində qapalı saitdən əvvəl y və h səslərinin düşümü: üh, urd, umrux, umax, uxarı, örməh, ürməh, ışqırmax, ülkməh və s.
- Saitlə bitən isimlərin təsirlik halda -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçilərini qəbul etməsi: qapıyı, kişiyi, quzuyu, sürüyü və s.
- II şəxs təkdə mənsubiyyət şəkilçili isimlərin yiyəlik halda -yıŋ, -yiŋ, -yuŋ, -yüŋ kimi ifadəsi: atıyıŋ, burnuyuŋ, ütüyüŋ və s.
- Sifətin müqayisə dərəcəsini bildirən arxaik -rax, -rəh şəkilçilərinin işlənməsi: cındırrax, uzunrax (uzunarax), köhnərəh, gödərəh və s.
- İndiki zamanın xüsusi -er (-ēr), -or (-ōr), -ör (-ȫr) şəkilçilər ilə ifadəsi: (Bu xüsusiyyətə daha çox Ayrım-Qarapapaq subdialektində təsadüf edilir) aler (alēr), gəler (galēr), quror (qurōr), görör (görȫr) və s.
- Felin bacarıq şəklinin inkarının -amma, -əmmə şəkilçiləri ilə ifadəsi: yazammadı, görəmmədi, qaçammaz, üzəmməz və s.
- Sual cümlələrinin əsasən sual şəkilçiləri (-mı4) ilə ifadəsi: oxudunmu? getdinmi? və s.
- Bu qrup dialekt və şivələr üçün səciyyəvi olan sözlərdən nümunə olaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar: arğalı (maral, vəhşi qoç), gap eləməh (danışmaq), təyəlğa, ləvədə (ləqəb), yazı pişiyi (vəhşi pişik), şennih (kənd), muroul (taya), malaza (xirtdək), toy (dümbək), qəlbi (hündür), sōrux (döşəkağı), qorava (üzüm şirəsindən hazırlanan mürəbbə), badağon (pilləkən), tuş (yuxu) və s.
Qara: C — bacı, gecə, qoca, bic, ac
Qırmızı: J — bajı, gejə, qoja, bij, aj (Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası, 1990)
| Azərbaycanca | Türkcə | Gəncəbasarca |
|---|---|---|
| biş- | piş- | piş- |
| ye- | yi- | yi- |
| çeynə- | çiğne- | çiynə- |
| öskür- | öksür- | öhsür- |
| asqır- | aksır- | axsır- |
| çünki | çünkü | çünkü |
| ümid | umut | umut (umud, ümüd) |
| radio | radyo | radyo |
| iyirmi | yirmi | yirmi |
| yəhudi | yahudi, cuhut | yahudi, cuhut |
| teatr | tiyatro | tiyatr |
| qış | kış | kış |
| quş | kuş | kuş |
| Ədəbi Azərbaycanca | Gəncəbasar ləhcəsi | Qumuqca | Qırğızca | Qazaxıstan Türkcəsi | Qaraçay-Balqarca | Noğayca |
|---|---|---|---|---|---|---|
| xəbər | xavar, xəvər | хабар (xabar) | кабар (kabar) | хабар (xabar) | хапар (xapar) | хабар (xabar) |
| zəif | zayıf, zəif | зайып (zayıp) | зайып (zayıp) | зайып (zayıp) | зайып (zayıp) | зайып (zayıp) |
| xəmir | xamır | хамур (xamur) | камыр (kamır) | қамыр (kamır) | - | камыр (kamır) |
| təsdiq | tasdıx, təstih | тасдыкъ (tasdık) | тастык (tastık) | растық (rastık) | тасдыкъ (tasdık) | тастык (tastık) |
| Ədəbi Azərbaycanca | Gəncəbasarca | Türkcə (Türkiyə) | Türkməncə | Krımtatarca | Qaqavuzca |
|---|---|---|---|---|---|
| işıq | ışıx | ışık | yşyk | ışıq | ışık |
| siçan | sıçan | sıçan | syçan | sıçan | sıçan |
| sifət | sıfat | sıfat | sypat | sıfat | sıfat |
| qismət | kısmət, kısmat | kısmet | kysmat | qısmet | kısmet |
| Azərbaycanca | Gəncəbasarca | Göytürkcə | Tatarca | Başqurdca | Qazaxca | Türkməncə |
|---|---|---|---|---|---|---|
| tanrı | taŋrı | 𐱅𐰭𐰼𐰃 (teŋri) | тәңре (təñre) | тəңре (təñre) | тәңірі (təñiri) | taňry |
| dəniz | dəŋiz | teŋiz[2] | диңгез (diñgez) | диңгеҙ (diñgeð) | теңіз (teñiz) | deňiz |
| sənin | səniŋ | 𐰾𐰤𐰃𐰮 (seniŋ)[3] | синең (sineñ) | Һинең (hineñ) | сенің (seniñ) | seniň |
| yeni | yeŋi | 𐰖𐰮𐰃 (yaŋa/yaŋı)[4] | яңа (yaña) | яңы (yañı) | жаңа (jaña) | yaňy |
| donuz | doŋuz | 𐱃𐰆𐰮𐰔 (toŋuz)[5] | дуңгыз (duñğız) | дуңғыҙ (duñğıð) | доңыз (doñız) | doňuz |
Ayrıca qeyd etmək olar ki, /ŋ/ səsini daşıyan bir hərf bütün türk dillərində işlənilir. İstisna yalnız 4 dildir:
- Ədəbi Azərbaycan türkcəsi: 1938-ci ildən /ŋ/ səsini daşıyan Ŋ ŋ hərfi işlənmir.
- Türkiyə türkcəsi: Osmanlı əlifbasından latın əlifbasına çevirmə nəticəsində 1 yanvar 1929-cu ildən /ŋ/ səsini daşıyan hərf yoxdur, osmanlı əlifbasında ڭ (ñef) kimi yazılırdı.
- Qaqavuzca: kirill əlifbası ilə yazılan 1895-ci ildə qaqavuzca ilk mətndə bu səs işlənməyib, ondan əvvəl yazı dili olmayıb.
- Çuvaşca: kirill əlifbası ilə yazılan 1768-ci ildə çuvaşca ilk mətndə bu səs işlənməyib, ondan əvvəl yazı dili olmayıb.
| Azərbaycanca | Gəncəbasarca | Uyğurca | Özbəkcə |
|---|---|---|---|
| sabun | savın | sovun | sovun |
| xəbər | xəvər, xavar | xəvər | xabar, xavar |
| baba | bava | bova | buva |
| qabırğa | qavırğa | qovurğa | qovurg'a |
| çibin | çivin | çivin | chivin |
| Makedoniya Türkcəsi | bajanak, geje, olajak, gidejek, durajak, okunajak[6] |
| Gəncəbasar ləhcəsi | bajanax, gejə, olajax, gedəjəh, durajax, oxunajax |
| Ədəbi Azərbaycanca | bacanaq, gecə, olacaq, gedəcək, duracaq, oxunacaq |
Həmçinin qeyd etmək olar ki bir sıra türk dillərdində (qazax, tatar, başqurd, sibir, qumuq, noğay, qaraqalpaq və s.) C səsi əvəzinə daha çox J səsi işlənilir və ya ümumiyyətlə C səsi yoxdur.
| Türkiyə Türkcəsi | kapıyı kapa, ölüyü diriltmek, o ayakkabıyı al |
| Ayrım-Qarapapaq şivəsi | qapıyı qayır, ölüyü diritməh, o əkkavıyı al |
| Ədəbi Azərbaycanca | qapını bağla, ölünü diriltmək, o ayaqqabını al |
| Tatarca | yaxşıraq, ozınraq, iŋleräk |
| Gəncəbasar ləhcəsi | yaxşırax, uzunrax, eŋnirəh |
| Ədəbi Azərbaycanca | daha yaxşı, daha uzun, daha enli |
| Qaqavuzca | o yazêr, o verer[7]; Allaha inanêêrım, popaza inanmêêrım |
| Ayrım-Qarapapaq | o yazēr, o verēr; Allaha inanēram, rahivə inanmēram |
| Azərbaycanca | o yazır, o verir; Allaha inanıram, rahibə inanmıram |
| Gəncəbasar Türkcəsi | bajarammadı, yazammadı, görəmmədim, üzəmmədin |
| Türkiyə Türkcəsi | beceremedi, yazamadı, göremedim, yüzemedin |
| Ədəbi Azərbaycanca | bacara bilmədi, yaza bilmədi, görə bilmədim, üzə bilmədin |
| Azərbaycanca | Gəncəbasarca | Tatarca | Türkməncə | Qumuqca | Noğayca |
|---|---|---|---|---|---|
| mişar | pışkı | pıçkı | byçgy | bıçğı | pışkı |
| payız | güz | köz | güýz | güz | küz |
| Rusiya | Ərəsey, Ursyet | Rəsəy | Orsýet | Aresey (Əresey) | Resey |
| sahib | yiyə | iyə | eýe | yes (ye) | iye |
| şərab | çaxır | şərab | çakyr, şerap | çağır | şağır |
| əqrəb | çayan | çayan | açýan | çayan | şayan |
| xətt | sızıx/cızıx | sızık | çyzyk | sızık | sızık |
| çirk | kir | ker | kir | kir | kir |
| ev | öy | öy | öý | üy | üy |
Ümumdünya İnsan hüquqları Bəyannaməsi I maddəsinin yazısı Azərbaycan dilinin ədəbi normasında və Gəncəbasar ləhcəsində:
| Ədəbi Azərbaycanca | Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad və bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar. |
| Gəncəbasar ləhcəsi | Pütün insannar ləyəğətnən hüquklarıŋa görə azat həm də baravar doğulullar. Olarıŋ (onnarıŋ) şuurrarınnan vijdannarı var, bir-birrərinə də munasibəttə qardaştıx ruhunda davrammalıdılar. |
Məna sürüşməsi (bir sözün fərqli mənası) Gəncəbasarcada bir neçə sözdə görünür:
| Gəncəbasar ləhcəsində söz
(Mötərizədə lazımsa ədəbi variantı yazılır) |
Sözün Gəncəbasar ləhcəsində mənası | Ədəbi dildə işlənən mənası |
|---|---|---|
| ayna | pəncərə | güzgü |
| gəvə (gəbə) | xalça (bütün xalça növləri) | böyük xalça |
| məhrəva (məhrəba) | qətfə | dəsmal |
| tel | alının üstünə düşən saçlar | tük, saç dənəsi |
| sərgi | paltar qurutma asılqanı | eksponatların nümayiş edilən yeri |
| intası (intəhası) | lakin | axırı, qurtaranı, nəhayət, xülasə |
Gəncəbasar lüğətində ədəbi dildə olmayan, olsa da başqa məna daşıyan bir sıra işlənən xüsusi sözlər var:
| bılıx | inəyin yeni doğulmuş balası |
| boyl | 1) sonra 2) deməli, deyəsən |
| bozdamaş | doğramac |
| cələ | boğaz xəstəliyi |
| cələf | arıq, zəif |
| coyğa | tayfa, nəsil |
| çalası | provokator |
| çayan | əqrəb |
| çəkuzandı | sapand, quşatan |
| çığnamax | tapdalamaq, ayaqlamaq |
| elti | (qardaşların həyat yoldaşları bir birinə "elti" olur) |
| əpbəh | çörək |
| fəşmi | əsas, qanun |
| hənd | divar |
| qulax | istiqamət |
| mığı | ağcaqanad |
| şeytan | ilbiz |
Hal-hazırda Gəncəbasar ləhcəsini və bu ləhcədə danışan kəsləri qoruyan qanun yoxdur. 2003-cü ilə kimi, Orfoepiya lüğətinin çıxmasına qədər el içində dil iki yerə ayrılırdı: loru dili və kitab dili, lakin orfoepiya lüğəti çıxandan sonra loru dili ədəbi Azərbaycan dilinə zidd oldu. Televiziyada ləhcələrə qarşı propaqanda başladı, Kinematoqrafda satira kimi çox vaxtı ağıllı olmayan qəhrəmanlar Gəncəbasar dilində danışır və nəticədə ələsalmadan qaçaraq təzyiq altında Azərbaycan əhalisi bu ləhcədən az işlədir, lakin Rusiyada bu ləhcədə danışan adamlar Azərbaycan televiziyasına baxmadığına görə bu propaqandaya uğramırlar. Başqa dövlətlər təcrübəsində ləhcə diskriminasiyası əşkarlanması var, beynəlxalq hüquqda buna "linguisticism" deyirlər və bir sıra ölkələrdə, misal üçün ABŞ-də, ləhcə diskriminasiyasına görə cinayətkarlar 5 ilə kimi azadlıqdan məhrum edilirlər.
- 2012-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Folklor İnstitutu Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələrini yerli dillərlə yazılaraq çap etdi[8]
- 10 dekabr 2018-ci ildə Pavel Durovun Telegram mesajlaşma uyğulamasında (messenger) özəl dillər (custom languages) funksiyası təqdim olundu[9], və bir sıra uydurulmuş dillər (Kliqon, Yuxarı Valerian və s.), ləhcələr, həmçinin, Gəncəbasar Türkcəsində ("gencebasarca" kodu ilə[10]) də tərcümə başlandı. Hal-hazırda Telegram'ı Gəncəbasar ləhcəsində işlətməsi mümkündür[11]
- ↑ Məmmədağa Şirəliyev, Azərbaycan dialektologiyasının əsasları, 2008
- ↑ http://altaica.ru/LIBRARY/turks/dts.pdf Arxivləşdirilib 2021-05-10 at the Wayback Machine Древнетюркский словарь, 1969, s.552
- ↑ http://bitig.org/index.php?lang=k&mod=1&tid=3&oid=72&m=0 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine Талас VIII бітіктасы, Börtil esiz seniŋ (e) Özüge q…
- ↑ http://bitig.org/index.php?l=J&wi=818&lang=k&mod=3 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine Новый 𐰖𐰮𐰃
- ↑ http://bitig.org/index.php?l=T&wi=162&lang=r&mod=3 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine toŋuz — кабан, свин
- ↑ Ünal ŞENEL, III. ULUSLARARASI BALKANLARDA TÜRK VARLIĞI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ, I. CİLT, 2012
- ↑ http://knowledge.su/g/gagauzskiy-yazyk Arxivləşdirilib 2019-07-17 at the Wayback Machine По закону гармонии гласных (смотри Сингармонизм), аллофон ê является коррелятом гласного е в глагольном аффиксе настоящего времени -êr/-er: yazêr ‘пишет’, verer ‘даёт’
- ↑ Azərbaycan Folkloru Antologiyası, Bakı – "Nurlan" – 2012
- ↑ https://telegram.org/blog/translations-iv2 Arxivləşdirilib 2020-12-09 at the Wayback Machine Custom Languages, Instant View 2.0 and More
- ↑ https://translations.telegram.org/gencebasarca/ Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine Anyone can switch their Telegram interface to Turkish (Ganjabasar) by following this link
- ↑ https://t.me/setlanguage/gencebasarca Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine Change Language: Turkish (Ganjabasar) Opening this link will translate the interface of Telegram to a different language. You can change the language back in Settings.