Azərbaycan dilinin Qarabağ dialekti

Qarabağ dialekti — Azərbaycan dilinin ləhcələrindən biri.

Yayıldığı ərazi

Azərbaycanın Ağdam, Şuşa, Xocalı, Xocavənd, Bərdə, Ağcabədi, Füzuli və Tərtər rayonlarında və Xankəndi şəhərində geniş yayılmışdır^[1]^[2]^[3]^[4]^[5]^[6].

Əlaqələri

Gəncə və Qazax dialektləri, həmçinin ayrım ləhçəsi ilə yanaşı Azərbaycan dilinin qərb dialekt qrupuna daxildir^[7].

İnkişaf tarixi

Qarabağ ləhcəsinin formalaşması tarixi

Qarabağ dialekti Qarabağ ərazisində yaşayan və geniş əraziyə yayılmış müxtəlif türk tayfalarının danışıq dili əsasında formalaşmışdır. Əsrlər boyu inkişaf nəticəsində tayfaların linqvistik xüsusiyyətləri bir-birinə qarışmış, bəzi oğuz və qıpçaq elementləri canlı danışıq dilində öz arxaizmini saxlamışdır.^[8]

Orta əsrlərdə Qarabağın siyasi, sosial və iqtisadi mövqeyi güclənmiş, bölgənin türk əhalisinin nitqi koyne dialekti səviyyəsinə yüksəlmiş və Azərbaycan ədəbi dilinin normalarının formalaşmasında əsas mənbəyə çevrilmişdir.^[1] Beləliklə, artıq XVIII əsrdə Azərbaycan ədəbi dili Qarabağ dialektinə söykənirdi.^[9]

Qarabağ ləhcəsinin araşdırılması tarixi

İ.M. Məmmədov, Kəngərli danışığı

Quliyev İnqilab, Ağcabədi danışıqları

P.D. Aöğayev, Ağdam danışıqları

Qarabağda Azərbaycan dilinin ləhcələri və ağızları həm fərdi, həm də monoqrafiya şəklində öyrənilmişdir. Publisist Ceyhun Hacıbəylinin 1933-cü ildə Fransada "Qarabağ ləhcəsi və folkloru (Qafqaz Azərbaycanı)" (fr. Le dialect et le folk-lore du Karabagh (Azerbaïdjan du Caucase)) adlı əsəri dərc edilib.

Publisist və folklorşünas Sürəyya Talıbxanbəylinin 1933-cü ildə Türkiyədə "Azərbaycan yurd bilgisi" toplusunda nəşr olunan silsilə məqalələrində Qarabağ və İstanbul ləhcələri müqayisə edilib.

1930-cu illərdə Ağdamın Quzanlı kəndindən olan həkim Saleh Axundovun "Azərbaycan türkcəsində yeni tam lüğət" adlı əlyazması Lüğətlər İnstitutuna təhvil verilmişdir. Lüğətin önsöz hissəsində yazılıb ki,"Tərtibçi Azərbaycan dilinin Qarabağ ləhcəsində 18000 kəlməsini xalqın şifahi deyimlərindən toplayıb yeni əlifba sırası ilə düzüb..."^[10].

"Azərbaycan dialektologiyasının əsasları" əsərini yazmaq üçün dilçi və türkoloq professor Məmmədağa Şirəliyev 1939-cu ildə Şuşa şəhəri və ətraf kəndlərinin, 1944-cü ildə isə Ağdam rayonunun ləhcələrini öyrənib^[11].

2005-ci ildə türk alimi Erdal Karaman "Qarabağın ləhcələri" mövzusunda dissertasiya müdafiə edib. Onun bu işi monoqrafiya şəklində çap olunub.

Qarabağda yayılmış Füzuli (i.Məmmədov), Ağcabədi (i. Quliyev), Ağdam (P. Ağayev), Cəbrayıl (T. Hacıyev), Zəngilan (S. Behbudov), Qubadlı (R. Abbasova) ləhcələri filologiya üzrə doktorluq dissertasiyaları səviyyəsində tədqiq edilib^[12].

Mənbə

İstinadlar

↑ ¹ ² Məmmədov, 2021. səh. 243
↑ Şirəliyev Məmmədağa, Təkrar buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifi, // Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti (az.) (2-ci). Bakı: «Marif», Təkrar nəşr. «Şərq-Qərb». 1967 və 2008 (Təkrar). səhifə 19 (ilk nəşr), səhifələr 416 və 425 (Təkrar nəşr). ISBN 9789952341836.
↑ Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, с. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство «Наука», 1970, 192 с.
↑ Gerhard Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish" (ingilis). 17 iyul 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2022.
↑ Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. — М.: Высшая школа, 1969. — С. 266. — 383 с.
↑ Azerbaijanian — L. Johanson (Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany, 2006.), pp. 112—113. // Concise Encyclopedia of Languages of the World. Coordinating editor — Keith Brown (University of Cambridge), co-editor — Sarah Ogilvie (University of Oxford). First edition. Amsterdam: Elsevier Ltd., 2009, XXXVI+1283 pages. ISBN 9780080877747
↑ Меликли Т. Д. Азербайджанский язык // Большая российская энциклопедия.
↑ Məmmədov, 2021. səh. 242
↑ Məmmədli, 2019. səh. 7
↑ Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин., М. И. Исаев. Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, с. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР (rus). Академия наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство «Наука». 1970. стр. 192.
↑ Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2008-ci il. səhifə 416. ISBN 978-9952-34-183-6.
↑ Məmmədli M., Elmi redaktor: Məmmədəli Qıpçaq. Azərbaycan dialektologiyası (az.). Bakı: Zərdabi Nəşr. 2019-cu il. səhifə 352.

Ədəbiyyat

Azərbaycan dilində

Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Şərq-Qərb. 2008.
Azərbaycan dialektologiyası. Zərdabi Nəşr. 2019.
Azərbaycan dilinin Qarabağ dialektində arxaik sözlər. 2021.
Məmmədli M. Azərbaycan dialektologiyası (азерб.) / Elmi redaktor: Məmmədəli Qıpçaq. — Б.: Zərdabi Nəşr, 2019. — 352 с.
Məmmədov M. Azərbaycan dilinin Qarabağ dialektində arxaik sözlər (азерб.) // Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi. — Турция, 2021. — C. V, no 2. — S. 241-250.

Rus dilində

Агаев П. Дж. Карабахский диалект азербайджанского языка (говоры Агдамского района). Канд. дисс.. — М., 1951.

[FOOTNOTEMəmmədov2021243-1] ¹ ² Məmmədov, 2021. səh. 243

[2] Şirəliyev Məmmədağa, Təkrar buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifi, // Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti (az.) (2-ci). Bakı: «Marif», Təkrar nəşr. «Şərq-Qərb». 1967 və 2008 (Təkrar). səhifə 19 (ilk nəşr), səhifələr 416 və 425 (Təkrar nəşr). ISBN 9789952341836.

[3] Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, с. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство «Наука», 1970, 192 с.

[4] Gerhard Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish" (ingilis). 17 iyul 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2022.

[5] Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. — М.: Высшая школа, 1969. — С. 266. — 383 с.

[6] Azerbaijanian — L. Johanson (Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany, 2006.), pp. 112—113. // Concise Encyclopedia of Languages of the World. Coordinating editor — Keith Brown (University of Cambridge), co-editor — Sarah Ogilvie (University of Oxford). First edition. Amsterdam: Elsevier Ltd., 2009, XXXVI+1283 pages. ISBN 9780080877747

[7] Меликли Т. Д. Азербайджанский язык // Большая российская энциклопедия.

[FOOTNOTEMəmmədov2021242-8] Məmmədov, 2021. səh. 242

[FOOTNOTEMəmmədli20197-9] Məmmədli, 2019. səh. 7

[10] Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин., М. И. Исаев. Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, с. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР (rus). Академия наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство «Наука». 1970. стр. 192.

[11] Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2008-ci il. səhifə 416. ISBN 978-9952-34-183-6.

[12] Məmmədli M., Elmi redaktor: Məmmədəli Qıpçaq. Azərbaycan dialektologiyası (az.). Bakı: Zərdabi Nəşr. 2019-cu il. səhifə 352.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]