Azərbaycan adlandırma mübahisəsi

"Azərbaycan" toponimi qədim fars dilindəki Ātṛpātakāna (yunan mənbələrində Atropatene kimi tanınır) sözündən gəlir. Bu ad, Ātṛpāta (Atropates) tərəfindən qurulan və müasir dövrdə İranın Azərbaycan regionuna müvafiq gələn bir krallığın adıdır

Bu gün Azərbaycan Respublikası kimi tanınan Araz çayının şimalındakı region əvvəllər qədim yunan coğrafiyaşünasları və tarixçiləri tərəfindən Qafqaz Albaniyası adlandırılan, əlaqəsiz bir ərazi idi. Məsələn, yunan coğrafiyaşünası Strabon (e.ə. 64 və ya 63 – təxminən e. 24) Qafqaz Albaniyasını Atropatenadan fərqli bir ərazi kimi təsvir edir və onu "Xəzər dənizindən Alazani çayına qədər uzanan, cənubda isə Midiya Atropatenası torpaqları ilə həmsərhəd olan bir ölkə" kimi qeyd edir.^[8]

IV–X əsrləri əhatə edən "Albaniya ölkəsinin tarixi" əsərinin müəllifi Movses Kağankatvatsi, Qafqaz Albaniyasının sərhədlərinin Araz çayını keçmədiyini təsvir etmişdir.^[9]

Yunanlardan başqa, çox sayda müsəlman coğrafiyaşünas və tarixçi də Arran və Azərbaycan regionlarının coğrafi sərhədləri haqqında məlumat vermişdir. Məsələn, X əsr coğrafiyaşünası İbn Hövqəl Azərbaycan və Arranın xəritəsini çəkmiş, bu iki regionun arasında təbii sərhəd kimi Araz çayını göstərmişdir. X əsrin digər bir coğrafiyaşünası İstəxri isə Arran və Azərbaycanı iki ayrı region kimi tanıtmışdır.^[10] XIV əsr coğrafiyaşünası və tarixçisi Yaqut əl-Həməvi "Mucəm əl-buldan" (Ölkələr lüğəti) adlı kitabında Arran və Azərbaycanın coğrafi sərhədlərini açıq şəkildə ayırmışdır.

رَّانُ بالفتح وتشديد الراء وألف ونون اسم أعجمي لولاية واسعة وبلاد كثيرة منها جنزة وهي التي تسمّيها العامّة كَنْجَة وبَرْذَعة وشَمْكُور وبَيْلَقَانُ وبين أذربيجان وأرّان نهر يقال له الرس كلّما جاوَرَهُ من ناحية المغرب والشمال فهو من أرّان وما كان من جهة المشرق فهو من أذربيجان

Arran, çoxsaylı şəhərləri olan geniş bir əraziyə aid İran mənşəli bir addır. Bu şəhərlər arasında Gəncə — yəni insanlar tərəfindən Ganja adlandırılan eyni şəhər — və Bərdə, Şəmkir, Beyləqan vardır. Azərbaycan və Arranı ayıran çaya ar-Rass deyilir. Bu çayın qərb və şimal tərəfində yerləşən hər şey Arranın, şərq (və cənub) tərəfində yerləşən hər şey isə Azərbaycanın hissəsidir.

XIV əsrdə yaşamış tarixçi [[Əbülfida] da Azərbaycan və Arranın iki ayrı region olduğunu dəqiqləşdirir. XVII əsrin yazıçısı Borhan Xəlaf-ı Təbrizi "Borhan-ı Qəti" adlı kitabında yazır ki, "Araz məşhur bir çayın adıdır" və bu çay "Arranı Azərbaycandan ayırır."^[11]

XIII əsr alimi Yaqut əl-Həməvinin (Xavier de Planholun "dəqiq olmayan və bəzən ziddiyyətli məlumatlar" adlandırdığı) qeydlərinə görə, Azərbaycan qərbdə Ərzincana qədər uzanırdı. Lakin digər hallarda Yaqut, Arranı və Muğan düzünü Azərbaycanın bir hissəsi kimi göstərərək onun sərhədini Kür çayına qədər gətirir. Bu isə göstərir ki, təxminən həmin dövrdən başlayaraq "Azərbaycan" anlayışı şimala doğru genişlənməyə meyilli olmuş və mənası sürətlə dəyişmişdir.^[1] Səfəvi dövründə "Azərbaycan" adı həm Araz çayının cənubundakı əraziyə, həm də Qafqazın şərqindəki bütün müsəlmanlar tərəfindən idarə olunan xanlıqlara şamil edilirdi.^[12] 1826–1828-ci illərdəki Rus–Fars müharibəsindən sonra, Rusiya imperiyası Arazın şimalındakı əraziləri birləşdirdikdə, rus diplomatı Aleksandr Qriboyedov "Azərbaycanın idarə olunması haqqında Nizamnamə" və "Azərbaycan idarəçiliyinin fəaliyyətinə dair ümumi qaydalar"ı tərtib etmişdir.^[13] Sonradan Pavel Sisianov^[14] və Dmitri Osten-Sakken^[15] kimi Rusiya imperiyanın generalları "Azərbaycan" adını Arazın şimalındakı ərazilər üçün istifadə etmişdirlər.

XIX əsrdə baş vermiş Rusiya–İran müharibələrindən və 1828-ci ildə imzalanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra Araz çayı İranla Rusiya arasında sərhəd olaraq müəyyən edilmişdir. Nəticədə, bütün Qafqaz Rusiya imperiyasına birləşdirilmişdir. İranın hərbi cəhətdən zəif olmasına görə, Rusiya ilə narazı olan və İrandan müdafiə olunmaq ümidi qalmayan Qafqazın türk dilli müsəlmanları Osmanlı imperiyasına üz tutmuşdular. Müsəlman dünyasının müdafiəçisi olduğunu iddia edən Osmanlı imperiyası Qafqazdakı müsəlmanlara dəstəyini artırmışdır. Eyni zamanda, XIX əsrin sonlarında İslam birliyi və türk birliyi ideyaları Osmanlı ziyalıları arasında populyarlıq qazanmışdır. Bu, 1889-cu ildə Osmanlı imperiyasındakı bütün xalqların İslam, türklük və xilafət adlı üç əsas sütun ətrafında mühafizəsi ideyasını müdafiə edən "İttihad və Tərəqqi Komitəsi"nin yaradılması ilə nəticələnmişdir.^[16]

1911-ci ildə bir qrup müsəlman türk dilli ziyalı, müsəlmanlar və türk dilli xalqlar arasında siyasi birliyə nail olmaq məqsədilə kiçik və gizli bir yeraltı təşkilat olan Müsəlman Demokrat Müsavat Partiyasını yaratmışdır. Gənc türklərin ideyalarından təsirlənən təşkilat rəhbərləri pan-türkçülüyə rəğbət bəsləyirdilər.^[17]

1917-ci ilin oktyabr ayında Bakıda yaşayan əhali hələ də Cənubi Qafqaz regionunu "Azərbaycan" adlandırmaqda maraqlı deyildi. Yerli əhali tez-tez "Türk milləti" və "Qafqaziya müsəlman xalqı" kimi ifadələrlə xatırlanırdı. Hətta 29 aprel 1917-ci ildə Bakıda yaradılmış ilk Təsis Məclisinin adı belə "Qafqaziya Müsəlmanlarının Ümumi Məclisi" idi.^[18] 17 iyun 1917-ci ildə Müsavat, milli-demokratik sağçı təşkilatlardan biri olan Türk Federalistləri Partiyası ilə birləşərək yeni ad aldı – Türk Federalistləri Müsavat Partiyası. Bu vaxt Müsavat rəhbərlərinin əsas məqsədi Osmanlı imperiyasının himayəsi altında vahid bir müsəlman dövləti yaratmaq idi. 1917-ci ildəki Oktyabr inqilabından sonra Müsavatın rəhbərləri Qafqaz bolşevikləri ilə razılığa gələ bilmədikdən sonra, öz hökumətlərini yaratmaq və müstəqilliklərini elan etmək haqqında qərar qəbul edirlər. Beləliklə, 28 may 1918-ci ildə Müsavat rəhbərləri “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” adı altında öz müstəqilliklırini elan etmişdirlər.^[19]

Bəzi alimlər hesab edirlər ki, Aran adı əvəzinə Azərbaycan adının seçilməsinin səbəbi türklərin (Müsavat rəhbərlərinə dərin təsir göstərmiş osmanlıların) tələbləri idi. Aranın Azərbaycan adlandırılması, Cənubi Qafqaz və İranın şimal-qərbində yaşayan türk dilli xalqların Azərbaycan adı altında siyasi birliyinə kifayət qədər əsas yarada bilərdi. Bu isə Azərbaycanın Osmanlı imperiyasına (sonradan Türkiyəyə) birləşdirilməsi prosesini asanlaşdıra bilərdi.^[20]

Azərbaycanlı siyasətçi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qeyd edirdi ki, “Azərbaycan” region üçün yeni bir termindir və yalnız Rusiya inqilabından sonra istifadə olunmağa başlanmışdır. 1924-cü ilin noyabr və dekabr aylarında Bakı Dövlət Universitetində keçirilən bir sıra seminarlarında görkəmli sovet şərqşünası Vasili Bartold bu adlandırmanın məqsədi haqqında danışaraq bildirmişdi ki, ““Azərbaycan” termini ona görə seçilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası yaradılarkən, fars (İran) Azərbaycanı ilə bu Azərbaycan əhalisinin tərkibində böyük oxşarlıq olduğundan, onların bir vahid təşkil edəcəyi güman edilirdi.”^[21]

Cənubi Qafqazın sovetləşdirilməsindən əvvəl onun türk dilli müsəlman əhalisi rus mənbələrində “tatarlar” kimi qeyd olunurdu. İran mənbələri isə Arazın şimalındakı əhalini yerləşdikləri regiona görə, məsələn, İrəvanlılar (İrəvandan), Gəncəlilər (Gəncədən) və s. adlandırırdılar.^[22] Sovetlər, İranın və İslamın təsirini azaltmaq və əraziyə əsaslanan milli dövlət anlayışı üzərində Azərbaycan milli tarixi və kimliyi yaratmaq məqsədilə, ərəb-fars əlifbasını əvəz edəcək “azəri” əlifbasının yaradılmasını azəri millətçilərinə təşviq edirdilər. 1930-cu illərdə sovet hökuməti, rus şərqşünası İlya Pavloviç Petruşevski də daxil olmaqla, bir sıra sovet tarixçilərinə, keçmiş xanlıqların — İrəvan istisna olmaqla (çünki o, sovet Ermənistanının tərkibinə qatılmışdı) — ərazilərinin guya Azərbaycan millətinə aid olması kimi tamamilə təsdiqlənməmiş bir fikri qəbul etməyi tapşırmışdır. Nəticədə, Azərbaycan və azərbaycanlılar anlayışları Petruşevskinin XVI əsrdən XIX əsrə qədərki dövrü əhatə edən Cənubi Qafqaz haqqında iki mühüm tədqiqatında istifadə edilmişdir.^[23]

Aranın Azərbaycan adlandırılması İranda, xüsusilə İran azərbaycanlıları ziyalıları arasında təəccüb, çaşqınlıq və qəzəb doğurmuşdur. İran azərisi siyasi fəalı Məhəmməd Xiyabani və bəzi digər İran azərisi ziyalıları, ad dəyişikliyinə etiraz olaraq, İran Azərbaycanın adının Azadistan (Azadlıq Yurdu) olaraq dəyişdirilməsini təklif etmişdirlər.^[24] İran azərisi tarixçi olan Əhməd Kəsrəvi də ad dəyişikliyi haqqında eşidəndə təəccüblənmişdi, lakin, görünür o, Azərbaycan adının seçilməsinin arxasındakı motivlərdən xəbərsiz idi. O, Unudulmuş hökmdarlar adlı kitabında yazırdı:

Təəccüblüdür ki, indi Aran Azərbaycana çevrilib. Azərbaycan və ya Azərbayqan həmişə qonşusu Arandan daha böyük və daha məşhur olan bir ərazinin adı olmuşdur və bu iki ərazi həmişə bir-birindən fərqli olmuşdur. Bu günə qədər biz başa düşə bilməmişik ki, öz ölkələri üçün azad idarə forması naminə çalışan Arandakı qardaşlarımız nə üçün ölkələrinin qədim və tarixi adını kənara qoyub Azərbaycan adına meyil ediblər?^[25]

Azərbaycan adının istifadəsi İranda etirazlara səbəb olmuşdur. Həmid Əhmədinin qeyd etdiyi kimi:^[26]

Zəif İran dövləti keçid dövründə olub, xarici hökmranlıqla mübarizə aparırdı, lakin Tehran və İran Azərbaycanının paytaxtı Təbrizdəki siyasi və intellektual elitalar tezliklə belə adlandırmaya etiraz etdilər. Təxminən bir il ərzində, Tehranda, Təbrizdə və digər böyük İran şəhərlərində nəşr olunan mətbuat bir tərəfdən və yeni müstəqil Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakıdakı mətbuat digər tərəfdən, belə adlandırmanın səhv və ya doğru olduğunu sübut etmək üçün arqumentlərini təqdim etmişdirlər. İranlılar ümumilikdə Bakının bu seçiminə şübhə ilə yanaşır, İranın şimal-qərb əyalətinin tarixi adının əlindən alınmasını Osmanlı Gənc türklərinin, o zaman Bakıda aktiv olan, Mərkəzi Asiyadan Avropaya qədər pan-türk (Turan) birliyi qurmaq məqsədilə planlaşdırdığı bir komplos kimi qiymətləndirirdilər. İranın əsl tarixi Azərbaycanını "Cənubi Azərbaycan" adlandırmaqla, pan-türkçülər gələcək "Turan"larında Azərbaycan Respublikası ilə "Cənubi Azərbaycan"ın birləşdirilməsinin zəruriliyini iddia edə bilərdilər. Belə təhdidlərdən qorxaraq, İran Azərbaycanının siyasi elitasının məşhur üzvü və Demokrat Partiyasının (Firqə-ye Demokrât) rəhbəri Şeyx Məhəmməd Xiyabani əyalətin adını Azadistan (azadlıq yurdu) olaraq dəyişdirmişdir. O dövrdə Xiyabaninin müavini olan Əhməd Kəsrəvi qeyd edir ki, bu dəyişiklikdə əsas səbəb pan-türkçü Osmanlıların adların oxşarlığı əsasında İran Azərbaycanına gələcək iddialarının qarşısını almaq idi.

Tadeuş Svetoxovskiyə görə:^[27]

Proklamasiya Araz çayının şimalındakı ərazi ilə məhdudlaşsa da, Azərbaycan adının istifadəsi tezliklə İrandan etirazlara səbəb olmuşdur. Tehran şəhərində şübhələr yarandı ki, Azərbaycan Respublikası Osmanlıların Təbriz əyalətini İrandan ayırmaq üçün istifadə etdiyi bir vasitədir. Eyni zamanda, Gilandakı milli inqilabi Cəngəli hərəkatı, hər müsəlman torpağının müstəqilliyini "sevinclə qarşılayan" halda, qəzetində Azərbaycan adının seçilməsinin yeni respublikanın İrana birləşmək istəyini ifadə edib-etmədiyini soruşdu. Əgər belədirsə, bunu açıq şəkildə bildirmək lazım idi, əks halda iranlılar həmin respublikanın Azərbaycan adlandırılmasına qarşı çıxacaqdılar. Nəticədə, iranlıların narahatlığını azaltmaq üçün, Azərbaycan hökuməti xaricdə yayım üçün sənədlərində "Qafqaz Azərbaycanı" terminindən istifadə etmişdir.

"Cənubi Azərbaycan" sovetlərin uydurduğu bir ifadədir,^[28] ilkin olaraq Sovet İttifaqının İranda tarixi Azərbaycan ərazisi üzərində ərazi iddiasını əsaslandırmaq üçün milli təbliğat kampaniyasının tərkib hissəsi kimi istifadə olunmuşdur.^[29][30] Sənədlər göstərir ki, bu təbliğat işinin arxasında Moskva dayanırdı, lakin Sovet daxilində bu siyasətə qarşı narazılıq da mövcud idi; Sergey Kavtaradze Vyaçeslav Molotova xəbərdarlıq etmişdi ki, "İran Azərbaycanın adının Cənubi Azərbaycan olaraq dəyişdirilməsi məsləhət görülmür və arzuolunmaz nəticələrə səbəb ola bilər".^[30] Sovetlər, Cəfər Pişəvəri və onun kukla dövləti olan Azərbaycan Milli Hökumətinin süqutundan sonra belə, bu ifadəni təbliğ etməyə davam etmişdir.^[30]

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra "cənubi" mövzusu yenidən canlandırılmışdır.^[30] Bu termin hazırkı Azərbaycan Respublikası və onun hökuməti tərəfindən milli dövlət quruculuğu cəhdlərinin ayrılmaz hissəsi kimi istifadə olunur.^[30][31] Məktəblərdə və universitetlərdə rəsmi tarix dərslərində Rusiya-İran müharibələrinin XIX əsrin əvvəllərində baş verməsi zamanı xalqın parçalanması ideyası yenidən təbliğ edilir və hadisələrə "azərbaycanlıların birlik uğrunda davamlı mübarizəsi" kimi təkrarçı izah verilir.^[31] Nəticədə, İran Azərbaycanı termini Azərbaycan Respublikasını İranla avtomatik olaraq əlaqələndirir və onun müstəqilliyinin əsaslandırılmasını zəiflədir.^[31] Bakıdakı bəzi siyasi dairələr "Cənubi Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı"nı dəstəkləyirlər.^[31]

Azərbaycan Respublikasından bir sıra siyasətçilər isə ölkənin adını "Şimali Azərbaycan Respublikası" olaraq dəyişdirməyi təklif etmişdirlər.^[32][33]

• Ahmadi, Hamid. The Clash of Nationalisms: Iranian response to Baku's irredentism // Kamrava, Mehran (redaktor). The Great Game in West Asia: Iran, Turkey and the South Caucasus. Oxford University Press. 2017. səh. 108. ISBN 978-0190869663.
• Astourian, Stephan H. Origins, Main Themes and Underlying Psychological Disposition of Azerbaijani Nationalism // Dorfmann-Lazarev, Igor; Khatchadourian, Haroutioun (redaktorlar ). Monuments and Identities in the Caucasus Karabagh, Nakhichevan and Azerbaijan in Contemporary Geopolitical Conflict. Brill. 2023. 206–236. ISBN 978-90-04-67738-8.
• Atabaki, Touraj. Recasting Oneself, Rejecting the Other: Pan-Turkism and Iranian Nationalism // van Schendel, Willem; Zürcher, Erik J. (redaktorlar ). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century. I.B. Tauris. 2001. 65–84. ISBN 978-1860642616.
• Bournoutian, George. The 1820 Russian Survey of the Khanate of Shirvan: A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to its Annexation by Russia. Gibb Memorial Trust. 2016. ISBN 978-1909724808.
• Bournoutian, George. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900-1914. Routledge. 2018. səh. xiv.
• Bournoutian, George. From the Kur to the Aras: A Military History of Russia's Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813. Brill. 2021. ISBN 978-9004445154.
• Hunter, Shireen T. Azerbaijan: searching for new neighbors // New States, New Politics: Building the Post-Soviet Nations. 1996.
• Parvīn, N. ĀZĀDĪSTĀN // Encyclopædia Iranica. III, Fasc. 2. 2011 [1987].
• Swietochowski, Tadeusz. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. New York: Columbia University Press. 1995.

• Lornejad, Siavash; Doostzadeh, Ali. Arakelova, Victoria; Asatrian, Garnik (redaktorlar ). On the modern politicization of the Persian poet Nezami Ganjavi (PDF). Caucasian Centre for Iranian Studies. 2012.
• Morozova, Irina. "Contemporary Azerbaijani Historiography on the Problem of "Southern Azerbaijan" after World War II". Iran and the Caucasus. 9 (1). 2005: 85–120. doi:10.1163/1573384054068114.