|
Bu məqalə İran Azərbaycanındakı Milli Məclis haqqındadır. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi üçün Milli Məclis (Azərbaycan) səhifəsinə baxın. |
Azərbaycan Milli Məclisi (آذربایجان میللی مجلیسی) və ya Azərbaycan Xalq Konqresinin Milli Məclisi — İran Azərbaycanında milli azadlıq və demokratik hərəkatın qələbəsi nəticəsində yaradılmış, Azərbaycan Milli Hökumətinin ali qanunverici orqanı.
| Azərbaycan Milli Məclisi | |
|---|---|
| آذربایجان میللی مجلیسی | |
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Növü | təkpalatalı parlament |
| Təsis tarixi | 20 noyabr 1945 |
| Ləğv olunma tarixi | 14 iyun 1946 |
| Sonrakı orqan | Azərbaycan Əyalət Əncüməni |
| İdarə heyəti | |
| sədr | Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri, Azərbaycan Demokrat Firqəsi |
Azərbaycan Milli Məclisi 20 noyabr 1945-ci ildə təsis edilmişdir. O, Təbriz Ərk teatrının binasında fəaliyyətə başlamışdır. Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri onun sədri seçilmişdir.[1][2]
1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirildi.[3][4][5]Seçkilər nəticəsində Azərbaycan Milli Məclisinə 101 nəfər nümayəndə seçilib.[6][7][8] İlk iclasda 75 nəfər iştirak edib.[8]
Məclis ilk dəfə 12 dekabr 1945-ci ildə elə həmin binada çağırılmışdır. Bura seçilən nümayəndələrdən 26 nəfəri cəbhədə olduqları üçün məclisin ilk iclasında iştirak edə bilməmişdir.[9] Burada Məclisin çıxartdığı qanun və qərarların icrasını həyata keçirəcək Mirzə Əli Şəbüstərinin sədrliyi ilə 9 nəfərlik rəyasət heyəti seçilmişdir.[10][11] Azərbaycan Milli Məclisinin I sessiyasında Azərbaycan Milli Hökumətinin tərkibini təsdiq etmiş, Ali məhkəmənin sədri, Baş prokuroru təyin etmişdir. Azərbaycan Milli Məclisi siyasi, ictimai və mədəni həyatı demokratik əsaslarla qurmaq və iqtisadiyyatı yüksəltmək məqsədilə 100-ə yaxın qanun və qanun qüvvəli qərar qəbul etmişdir. Bunlara xalq qoşunlarının yaradılması, dövlət torpaqlarının və milli azadlıq hərəkatına qarşı çıxan şəxslərin torpaqlarının kəndlilərə pulsuz paylanması, Azərbaycan dilinin fars dili ilə yanaşı rəsmi dövlət dili elan edilməsi, onun bütün idarə, müəssisə və məktəblərdə işlədilməsi, əncümənlərin yaradılması, Azərbaycanın şəhər və kəndlərinin qədim adlarının bərpa olunması, qadınlara seçki hüququ verilməsi, 8 saatlıq iş günü, təbii sərvətlərin xalq mülkiyyəti elan edilməsi, seçki qanunu və s. var.[12]
Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisi 20 dekabr 1945-ci idə "Qızılbaş" xalq qoşunlarının yaradılması haqqında qanun qəbul etmişdir.[13][14] Milli Hökumət yeni yaranmış qoşunlarına Şah İsmayıl Xətainin öz ordusuna verdiyi adı, "Qızılbaş" adını vermişdir. "Qızılbaş" Xalq Qoşunlarının baş hərbi qərargahı yaradılmışdır.[13] Bu qərargaha Cəfər Kavian, Əbdülqasım Əzimi, Qulam Yəhya, Seyid Cəfər Pişəvəri, Mirzə Rəbi Kəbiri, Mahmud Pənahiyan, Nəvai, Möhsün Milaniyan, Əbdülrza Azər seçilmişdilər.[13][14] 1946-cı ilin yanvar ayında Hacı Əli Şəbüstəri Rza Pəhləvinin heykəlinin Gülüstan bağından götürülməsi ilə bağlı qərarı imzalamışdır.[15] Bu qərara görə bağda Səttarxanın heykəli qoyuldu və bağa "Sərdar bağı" adı verilmişdir. Ərk qalsının yanında isə Bağırxana heykəl qoyulmuşdur.[16][17]
Azərbaycan Milli Hökuməti ilə İran hökuməti arasında 13 iyun 1946-cı ildə bağlanan müqaviləyə görə, Azərbaycan Milli Məclisi Azərbaycan Əyalət Əncüməninə çevrilmişdir. 14 iyun 1946-cı ildə rəsmi olaraq, ləğv edilmişdir.[12]
- ↑ "افتتاح مجلس ملی آذربایجان". adfmk.com. 2024-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 70
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 114
- ↑ Şəmidə, 1961. səh. 139
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 139
- ↑ Şəmidə, 1961. səh. 140
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 140
- ↑ 1 2 Atabaki, 2000. səh. 129
- ↑ Miyanalı, Əlirza; Ərdəbili, Lütfəli. "İnqilabi hərəkatımızın silahlı qüvvələri" (PDF). achiq.info. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 65
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 72
- ↑ 1 2 Азәрбајҹан Милли Мәҹлиси // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 161–162.
- ↑ 1 2 3 Qasımlı, 2012. səh. 49
- ↑ 1 2 "Azərbaycan Demokrat Firqəsinin xalqa müraciətində nə deyilirdi?". Aznews.az (az.). 2024-09-05. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ Həsənli, 2024. səh. 51
- ↑ Bayramzadə, 2016. səh. 104
- ↑ Həsənli, 2023. səh. 467
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 2024-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-12.
- Bayramzadə, Səməd. Южный Азербайджан: от "21 Азер"а до "белой революции" в Иране (az.). Bakı: Tərəqqi nəşriyyatı. 2016. səh. 334. ISBN 978-9952-8299-7-6. 2024-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan: Tarixin yol ayrıcında (1939–1945) (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2023. səh. 496. ISBN 9789952385717.
- Həsənli, Cəmil. Təbriz - 1946-cı il: Milli Hökumətin zəfər və faciəsi (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2024. səh. 600.
- Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2023-05-02. İstifadə tarixi: 2024-12-25.