Azərbaycan ənənəvi evləri

Azərbaycanda geniş yayılmış yaşayış məskəni kənddir. Bura oturaq əhali evləri, təsərrüfat tikililəri, həyətyanı sahələr, dini və mədəni tikililər və s. daxildir. Burada əhali poligen (bir-biri ilə qohum olmayan, ayrı bir neçə nəsillərdən ibarət əhali) idi. Digər yaşayış məskənləri isə şenlik, oba, yurd, qışlaq, dəkkə və s.-dir. Oba maldarlara məxsus olmuş, müvəqqəti xarakter daşıyıb, tədricən daimi məskənə çevrilmişdir. Oba yaylağa və qışlağa köçlə bağlı olaraq formalaşırdı.^[17]

Şenlik və ya şennik obadan ailə sayına görə daha kiçik olmaqla, əsasən qohum ailələrdən ibarət olurdu. XIX əsrdə kənd, oba və şenlik anlayışları, ümumilikdə "yaşayış məskəni" mənasında istifadə edilmişdir. Binə isə kəndin salınmasının erkən mərhələsi hesab edilir. Burada əvvəlcə təsərrüfat tikililəri (tövlə, pəyə, yataq) tikilirdi. Binədə ailələrin sayının artması nəticəsində yeni təsərrüfat tikililəri və yaşayış evləri də yaşayış məntəqəsinə əlavə edilirdi. Binə tədricən daimi yaşayış məntəqəsinə çevrilir və onu salan ilk adamın adı ilə adlandırılırdı (Qasımbinəsi, Baxış binəsi və s.).^[18]

Qışlaq sığırxana, yataq (otlaq) və yaşayış evlərindən ibarət, müvəqqəti yaşayış məskənidir. Qışlaq "qış aylarında istifadə edilən otlaq sahəsi" mənasında istifadə edilir, maldar elatlar ildə 8–9 ay olmaqla, vaxtlarını burada keçirir, sadəcə yayda yaylağa gedirdilər. Qışlaq daimi yaşayış məntəqəsi olan kəndə keçidin son mərhələsi hesab edilir. Yaylaq isə dağlıq yerlərdə, alp çəmənliklərində qurulur. Burada elatlar dəyə və alaçıqlarda yaşayırlar.^[19]

Şəhərtipli məskənlər Azərbaycanda ənənəvi yaşayış məskənlərinə daxildir. Azərbaycan şəhərləri ərazisinin istifadə üsullarına görə "ərk" (İç qala, Narın qala), "şəhəristan" (əsilzadələrin yaşadığı hissə) və "rabat" (sənətkarlıq və ticarət hissəsi) olmaqla 3 hissədən ibarətdir.^[20]

Azərbaycan xalq yaşayış evləri əhalinin həyat tərzinə (oturaq, köçəri-elat), tikinti materialları və texnikaya (kərpic, qarğı, daş, ağac), dam örtüyünün şəklinə (pilləli, yastı, balıqbeli, çatmadam), evlərin səthə görə yerləşməsinə (batıq, yerüstü), plan quruluşuna (kəllayı, qoşa kəllayı, cərgəvi, dairəvi) görə təsnif edilir.^[1]

Qazma və ya pəyə evlər (Azərbaycanın Kiçik Qafqaz, Gəncəbasar və qərb bölgələrində adlandırdıqları kimi) dağlıq bölgələrdə son dövrlərə qədər qalmışdır. Düzbucaqlı plana malikdir və tikilməsi rahatdır. Bu evlərin arxa və yan divarları qazma nəticəsində torpaqdan ibarət olur, qabaq tərəfi ilə daş hörgü ilə bağlanır. Tavan dirəklər vasitəsilə düzəldilir.^[2] Pəyəbaşı tipli tikililər isə pəyə və qaradam evləri arasında aralıq növ təşkil edir, bir tavanın altında həm yaşayış evi, həm də mal-qara yerləşirdi.^[2]

Azərbaycanlılar və digər qafqazlılar üçün qaradam evləri xarakterikdir. Müxtəlif regionlarda "öylük", "şeşə öylük", "pəyəbaşı" (Xanlar), "qara ev", "dörddirək ev", "xaçkərənli ev", "evdamı", "qış damı", "qış evi" (Naxçıvan), "evdamı" (Kəlbəcər), "dam" (Qubadlı), "çardaxlıdam", "beşikdam", "öydamı", "dam" (Borçalı) kimi tanınır. XVIII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər qaradam evləri əsasən Kiçik Qafqaz dağlıq və dağətəyi ərazisində, qismən Dağlıq Qarabağ və Naxçıvanda mövcud idi. Naxçıvan qaradam evləri yerüstü tikilirdi.^[3]

Aran kəndlərində tikilməsi rahat başa gələn yerüstü evlər geniş yayılmışdır. XIX əsr–XX əsrin əvvəllərində yüngül çubuqla (qarğı, qamış) tikilən, belə evlərin bölgələrdə müxtəlif adları var idi: "çovustan" (Naxçıvan, Qarabağ və İran Azərbaycanı), "çubuq ev", "darbənd" (Quba-Xaçmaz), "qom ev", "hörmə ev" (Muğan), "çubuq hörmə", "çəpərə ev", "çitəmə" (Şəki-Zaqatala), "qarğı ev", "qamış ev", "tapan ev" (Şirvan), "durma" (qərb regionu və Gəncəbasar).^[21]

XIX əsr–XX əsrin əvvəllərində möhrə tipli evlər də geniş yayılmışdır. Belə evlər çay daşından tikilmiş istinadın üzərində və ya torpaqdan başlayaraq inşa edilirdi. Möhrənin qatları kürsü adlanır və hər kürsünün üzərinə seysmik məqsədlər üçün ağac qurşaq (qələmə) verilirdi.^[4] Dağlıq və düzənlik ərazilərdə isə çaydaşı və ya qayadaşından istifadə edilərək tikilən, yastı damlı, alçaq "daxal" evlər üstünlük təşkil edirdi.^[5]

Azərbaycanın düzən rayonlarında salyani evlər geniş yayılmışdır. Şirvan düzündə, qismən də Qobustan kəndlərində bu evlərə rast gəlinir. Salyani evlərin damının yamacları çox dik formada olur. Evlərin kəllə divarları çardaqdan etibarən üçbucaq şəklində inşa edilir. Şirvan və Gəncəbasarda yayılmış şirvani evlərinin isə yüksəkliyi az olur, dam örtüyünün forması balıqbelidir.^[5] Ağacdan inşa edilmiş evlərə isə kərtmə və cımğa evlər misal göstərilə bilər.^[22][23] Ağacdan tikilən evlər arasında dirəklər üzərində qurulan və qülləyəbənzər nümunəsi olan "ləm" vacib yer tutur. Yay istirahəti üçün istifadə edilən bu ev forması rütubətli, soyuq bölgələrdə, xüsusilə Lənkəran bölgəsində yayılmışdır.^[24]

XVIII–XIX əsrlərdə təkotaqlı eyvanlı evlər azərbaycanlılar arasında yaşayış evi kimi vacib yer tutmuşdur, müasir dövrdə də məşhurdur. Çoxotaqlı və çoxmərtəbəli kompozisiyaların (malikanə, imarət, mülk, yarımsaray tipli evlər) ilkin forması məhz təkotaqlı eyvanlı evlər olmuşdur.^[25] XIX əsrin sonlarından etibarən baş verən proseslər nəticəsində (texniki və iqtisadi imkanların artması, inşaat ənənələrinin inkişafı və s.) daha mürəkkəb ev tipləri ortaya çıxmışdır. Belə evlər "işıqlı ev", "ağ otaq", "tənəbi ev", "aynabəndli ev", "imarət", "malikanə", "mülk", "qəsr" kimi adlarla bilinir, varlılar tərəfindən tikilirdi.^[6]

•  
  Mehmandarovların evi. Şuşa
•  
  Bülbülün ev-muzeyi. Şuşa
•  
  Azərbaycanlının evi. Bakı
•  
  Tiflisdə azərbaycanlıların məhəlləsi və bazarı
•  
  Daş ev. Bakı ətrafı

Azərbaycanda yaylaq vaxtı istifadə edilən evlər alaçıq, coma, dəyə, muxuru, qarakeçə, dünnüklü ev, kolux, mağardəyə və s.-dir. Bunlar arasında dəyə (Şirvanda "qarakeçə" adlanır) və alaçıq daha çox istifadə edilmişdir. İkisinin arasında ölçü və möhkəmlik fərqi var. Yaylaq evləri müvəqqəti olduğu üçün, onların əsas xüsusiyyəti rahat sökülüb-yığılması idi. Belə evlər dairəvi, uzunsov formada olur, müxtəlif materiallardan (çubuq, qarğı, qamış, keçə (qəlib), ip, ağac) tikilirdi.^[7]

Şəki-Zaqatala və Qarabağ bölgələrində dəyə torpaqda qazılan kalafa kimi tikilir, ya da sal daşları istifadə olunurdu. Dəyə çobanlar tərəfindən istifadə edilir, dam çardağı və ya çubuqlardan düzəldilən, qövsvari keçə örtüklə tamamlanırdı.^[26] Dəyənin ölçüsündən asılı olaraq, onun quraşdırılmasında 30–50 çubuğa, 4–6 keçəyə (qəlib) ehtiyac duyulur. Keçə "həllac" adlı bacarıqlı ustalar tərəfindən düzəldilir. Dəyənin qapısı bir qayda olaraq, gündoğan istiqamətdə olurdu, nadir hallarda, xüsusilə şimalda yerləşən obalarda isə dəyənin baxar səmti günbatan istiqamətə tərəf olurdu.^[27]

Alaçıq isə dəyə ilə müqayisədə daha böyük həcmə malik olurdu və tikilməsi daha mürəkkəb idi. Alaçıqın mərkəzində sunaça basdırılır, bu alaçığın qəlibinin ağırlığını daşıyır, daha böyük həcmdə yurd salınmasına imkan verirdi. Varlılara məxsus alaçıqlarda sunaçanın üstü oyma üsulu ilə naxışlarla bəzənir, çıxıntılara paltar, silah, ov avadanlığı, xəncər və s. qoyulurdu. Muxur tipli yurd isə alaçıqdan texnikasına görə yox, həcminə görə fərqlənirdi. Alaçığın içində "nəmi" və ya "bucaq" adlandırılan yerdə ərzaq və heyvandarlıq məhsulları olurdu, ev əşyaları isə daş ayaqaltı üzərinə qoyulmuş taxtanın üstünə yığılırdı.^[28]

Maldar elatların tikdiyi böyük həmcli evlər "mağardəyəsi" və ya "mağar" adlandırılırdı. Bu evlər böyük patriarxal ailələrin müvəqqəti olaraq qalması üçün, uzunsov şəkildə tikilirdi. Mağarın hər tərəfində 10 ədəd çubuq qarşı-qarşıya olmaq şərti ilə basdırılır, qövsvari şəkil alan çubuqlar 9 ədəd bel çubuğu vasitəsilə birləşdirilir, arxası 5 çubuqla örtülürdü. Badaq çubuqları dəyənin möhkəmliyini artırmaq üçün yan çubuqların düz ortasında yerləşdirilirdi. Belə mağarlarda hətta yaylaq dövrü ərzində toy etmək də mümkün idi. Lənkəran-Astara bölgəsində tikilən "çodı kümə" (çadır ev) mağarla bənzərlik təşkil etsə də, material və texnika cəhətdən fərqlənirdi. Yan tərəflər daha sıx hörülür, elastik çubuqlardan istifadə edilirdi.^[29]

Daha çox Naxçıvan üçün xarakterik olan kolux tipli alaçıqlar maldar elatlar tərəfindən istifadə edilirdi. İki ağac dirəyi 3–4 metr aralıda torpağa basdırılır, haçasına köndələn ağac qoyulurdu. Üst hissə avarla və cecimlə (palazla) örtülür, ucları torpağa bərkidilmiş mıxlara bağlanırdı.^[29]

Azərbaycan evləri kəllayı (kəlləzal), qoşa kəllayı və cərgəvi (düzdəmə) adlı planlara görə tikilirdi. XIX əsr—XX əsrin əvvəllərində xalqın istifadə etdiyi evlər kvadrat və düzbucaqlı şəklində, birmərtəbəli olurdu. XIX əsrin ortalarından etibarən baş verən inkişaf nəticəsində yeni ev planları istifadə edilmişdir. Bunlardan biri cərgəvi (düzdəmə), yəni otaqların bir cərgə şəklində tikilməsi idi. Otaqlararası eyvan və ya dəhliz (qavxana) evin müxtəlif otaqlarına keçid üçün tikilirdi. Belə otaqlardan biri mətbəx üçün nəzərdə tutulur, o birisilər yataq və qonaq evi (qış evi və yay evi) kimi istifadə edilirdi.^[30]

Kəllayı evlər isə aran və dağətəyi kəndlərdə, xüsusilə Abşeronda tikilirdi. Belə evlərdə bir otaq tikilmiş digər bir və ya iki otağın kəlləsində tikilir, T şəkilli forma yaranırdı. Belə evlərin qapıları eyni eyvana açılırdı. Naxçıvan və Lənkəran bölgələrində "tənəbi" adlandırılan kəllayı evlər daha yığcam tikilir, evin hissələri arasında daha rahat əlaqə qurulurdu.^[30] Qoşa kəllayı evlərdə isə otaqların hər ikisinin başında köndələn otaq tikilir və II şəkli ortaya çıxırdı. Bütün otaqlar eyni eyvana açılır, eyvanın qabağı şüşəbəndlə tamamlanırdı.^[31]

XIX əsrin sonu—XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndlərində ikimərtəbəli evlər də tikilirdi. Alt mərtəbədə dükan, emalatxana, tövlə, anbar və s. olur, bura təsərrüfat-məişət bölməsini təşkil edir, yuxarı mərtəbədə isə qonaq və yataq otağı yerləşirdi.^[31]

Naxçıvan bölgəsində, Şuşa şəhərində, bəzən də Şirvanda tikilən, iki və ya daha çox otağa malik evlərdə "qəfəxana" və ya "qavxana" adlandırılan daxili dəhliz eyvan funksiyasını yerinə yetirirdi. "Qavxana"nın mənşəcə qabxananın təhrif edilmiş şəkli olması düşünülür. Burada mətbəx əşyaları saxlanılır, yer təndiri də qurulurdu. Qışda təndirin üstünə kürsü və yorğanı salınır, yatacaq burada edilirdi. Dəhlizin 4, 6 və ya 8 bucağı olur, otaqlara keçid və həyətdən evə keçid buradan keçirdi. Yayda ailə gününü qavxanada keçirirdi.^[6]

Ənənəvi olaraq, Azərbaycan mətbəxində ocaq və ya təndir yerləşir, bəzi kənd evlərində soba da olur. Ancaq bunlar daha çox mətbəxdən ayrı, hətta evdən ayrı qurulur. Zirzəmidə (evin anbarında) isə qışlıq üçün yeməklər və mətbəxdə hələ istifadəsinə ehtiyac olmayan qidalar saxlanılır. Hər evdə mətbəx anbarla əlaqəli olmalıdır. Hətta Azərbaycan evlərində yalnız ətlərin və yağların saxlandığı bir "soyuqluq" yeri vardır. Ancaq daha çox anbar və soyuqluq eyni yer olur və ət, yağ, taxıl, quru tərəvəzlər burada saxlanılır. Anbarda qidalar "tərək" adlandırılan rəflərdə, sandıqlarda, çuvallarda, divarlara asılan torbalarda saxlanılır və ya ipə düzülərək asılır.^[32]

XIX əsrdə Azərbaycanda fərdi təsərrüfat tikililəri müxtəlif formalarda mövcud olmuşdur. Bunlardan bəziləri evin həyətində, bəziləri isə kənarda yerləşirdi. Dağətəyi və dağ kəndlərində ikimərtəbəli evin alt mərtəbəsi təsərrüfat tikilisi olaraq istifadə edilirdi. Belə tikililər 3 növə bölünür: məişətlə bağlı olanlar (təndirxana, odunluq, yağmurluq, taxıl quyusu, əldamı, çardaq (talvar), anbar, buzxana, tərəcə, zirzəmi və s.), heyvandarlıqla bağlı olanlar (tövlə, pəyə, sığırxana, ağıl, küz, baharbənd və s.), istehsal binaları (dəmirçixana, dabbağxana, dəyirman, emalatxana və s.).^[33]

Təndirxana təndirdən və xörək hazırlamaq üçün düzəldilmiş qarımdan ibarət idi, üstü çardaqla örtülürdü. Burada xörək də pişirilir, yanları açıq saxlanır, təndirxana həyətin dal tərəfində yerləşirdi. Əldamı isə lazım olan məişət əşyalarını və təsərrüfat alətlərini saxlamaq üçün işlədilirdi. Əldamı evin yan tərəfindən bitişik və ya evlə üzbəüz yerləşirdi. Taxıl quyusu həyətdə, ya da əldamının və ya anbarın içərisində qazılırdı. Ona suvaq çəkilir və ya qıraqları küləşi elastik çubuqlarla bərkidilirdi.^[33] Yoxsullar isə un və taxıl saxlamaq üçün kəndi və saqandan istifadə edirdi. Kəndilər çubuq və gildən, saqan isə ağacdan hazırlanırdı. Yağmurluq və ya quraqlıq isə kənd təsərrüfatı (xış, araba, balta, yəhər-qoşqu vasitəsi və s.) alətlərini saxlamaq üçün istifadə edilirdi. "Buzxana" adlanan tikili torpaqdan qazılır, Naxçıvan bölgəsində isə kəhrizlərin içərisində qazılmış yer buzxana və ya qırxayaq olaraq işlədilirdi.^[34]

Çəltik saxlamaq üçün istifadə edilən anbarlar həyətdə, alt evlərdə, eyvanlarda, yardımçı binalarda saxlanılırdı.^[35] Taxıl saxlamaq üçün istifadə edilən taxta anbar qurğuları evin birinci mərtəbəsində və ya təsərrüfat binaların iç hissəsində qoyulurdu.^[36] Çəltik dənlərinin qurudulması isə yaşayış evlərinin döşəmələrinə sərərək, həmçinin çardaqlardan istifadə edərək həyata keçirilirdi.^[37] İpəkqurdlarının barama sarıyana qədər saxlanması üçün kümxana, talvar və çardaqlar, hətta bəzən tövlələr istifadə olunurdu. Kümxanalar ipəkçiliyin geniş yayıldığı bölgələrdə inşa edilmişdir.^[38]

At, dəvə və qaramal pəyə, tövlə, baharbənd, at xalaxalı, sığırxana, basdaray kimi yerlərdə, qoyunlar isə kaya, yataq, banıstan, paçal, kərəskə kimi yerlərdə saxlanırdı. Kasıb ailələr bütün heyvanları pəyədə saxlayırdılar. Maldarlıq peşəsi ilə məşğul olan ailələrin mərəyə, yəni samanlığa ehtiyacı olurdu. Bu tikili daha çox qışlaqlarda, bəzən də xırman yaxınlığında yerləşirdi.^[34]

•  
  Azərbaycanda orta əsrlər evi. Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksi
•  
  Azərbaycanda orta əsrlər mətbəxi. Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksi
•  
  Təndirxana. Böyük Bəhmənli
•  
  Mehmandarovlar saray kompleksində ailə məscidinin interyeri. Şuşa
•  
  Nərd şəklində qapı. İçərişəhər

Aynabənd bağda güzgülər asılmış şüşə qalereyadır. Alaqapı isə zəfər tağı formasında düzəldilmiş, bağ ərazisinin girişidir.^[39] Yay bağında balkon və ya veranda "artırma" adlanır.^[40] Barı daş və ya kərpicdən hazırlanan bağ hasarıdır.^[41] Bağın içərisində və ya qarşısında yol — dalan çəkilir, tərəvəz yetişdirilən hissə olan dirrik üçün yer ayrılır.^[42] Park hovuzundakı mərkəzi quru yer "ada" və ya "adacıq" adlandırılır.^[39] Azərbaycanda panaroma, gözəl mənzərə "axar-baxar" adlanır.^[40] Aypara isə bağçalarda istifadə edilən şərq simvolikası elementidir.^[39]

Tarixən, bağ mövsümündə Quba qəzasının Nügədi, Rustov, Çiçi, Səbətlər kimi, meyvəçiliyin böyük rol oynadığı kəndlərinin əhalisi müvəqqəti olaraq bağa köçmək üçün qazma evlər tikərdilər.^[43] Arıçılar isə təknə pətəkləri evlərin ətrafında, həyətyanı bağda yerləşdirirlər.^[44]

Şəki bağlarının bir tərəfində daş və ya kərpic vasitəsilə sıx tikilmiş, bağ ərazisinə təxminən bir az yuxarıdan baxan bir platforma inşa edilir. Şəki bağlarının bu elementi Abşerondakı "səki"ni və Orta Asiya bağlarındakı "sufu"nu xatırladır. Ev və bağ arasında əlaqə yaradan belə bir terras XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərinə aid Azərbaycan şəhər həyətyanı memarlığının xarakterik xüsusiyyətidir.^[45]

Şəki bağlarının sahəsi ön və təsərrüfat hissələrinə bölünürdü. Ön hissədə adətən üzgüçülük hovuzu və güllər yerləşirdi. Bağ sahəsinin bölünməsinin əsas elementlərindən biri yaşıllıq və ağaclar idi. Bundan əlavə, bağ sahəsini daş və ya kərpiclə örtülmüş kiçik yollar kəsirdi. Yollar bağın ərazisini ayrı-ayrı yaşıllıq sahələrinə ayırır və yaşayış sahəsini giriş qapısı və digər malikanə binaları ilə birləşdirirdi. İsti yay günlərində dincəlməyin rahat olması üçün künclərin təyin edilməsi məsələsi ağac növlərinin seçilməsində rol oynayır.^[45]

XIX əsr–XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda evlərin daxili sahmanı Şərq xüsusiyyətlərinə malik idi. Qazma və qaradam tipli evlərdə daxili sahmana o qədər də fikir verilmirdi. Ancaq yerüstü evlərdə vəziyyət fərqli idi. Yemək, istirahət, məişət işləri yerdə edildiyi üçün döşəmənin təmiz saxlanması lazımlı idi. Döşəmənin üzərinə kilim, xalça, keçə, gəbə və s. örtülürdü. Bunların üstündə isə qoyun dərisindən düzəldilmiş ayaqaltılar, mütəkkə, döşəkçələr və balış qoyulurdu. Kasıb evlərində divara həsir, varlı evlərində isə xalçalar asılırdı. Varlılar xalçaların üzərinə bədii tikmələr, silah, saz, əcdadlarının portretləri və qətələr (zərli xətlə yazılmış Quran ayələri) asırdılar. Evin "dör başı" adlanan xüsusi yerində evin başçısı və ya qonaq üçün nazbalış qoyulur, Naxçıvan bölgəsində bu yer "şahnişin" adlanırdı.^[11]

Əşyaların saxlanması üçün yük yeri (camaxatan) istifadə olunurdu.^[12] Divar açırımları (taxça, rəf, divar şkafı, yük yeri, dolab, buxarı və s.) da bunun üçün idi.^[11] Yük yerinin üstünün örtülməsi üçün ipək və pambıq parçalardan düzəldilmiş pərdələr, varlı evlərində isə tikmə naxışlı "zərəndaz" pərdələr işlədilirdi.^[12] Bəzənməmiş divar səthləri tağlı pəncərələr ya da qablar və gündəlik əşyalar qoyulması məqsədilə istifadə edilən taxçalar üçün oyulurdu.^[8] Taxçalar buxarı yerləşən divarın sağında və ya solunda oyulurdu. Taxçaların qabağı isə naxışlı pərdələrlə örtülürdü. XIX əsrin axırlarında isə taxçalara qapı qoyulur, "qarğaburnu" ("qarğadili, "qulax") adlandırılan cəftə ilə bağlanırdı.^[12] Bəzi qab-qacaqlar və kiçik əşyalar divarın yuxarı hissəsindəki rəflərdə və ya divara söykənən digər mebellərdə saxlanılırdı.^[8]

İstifadə edilən yemək, qab, çay və xörək dəstgahını dolabda (dulada) saxlayırdılar. Dolab taxçadan kiçik olur, burada yəhər-qoşqu ləvazimatı, gecə təsərrüfata baxmağa getmək üçün istifadə edilən əl çıraqları da saxlanırdı. Bura gündəlik əşyalar yığıldığı üçün onun üstü tünd pərdə ilə örtülürdü. Rəf (zeh, ləmə) isə mətbəx avadanlığının yığılması üçün istifadə edilirdi, ev sahibinin maddi vəziyyətinin göstəririci idi. Zehin daha gözəl görünməsi üçün rəngbərəng parçalardan "qabaqlıq" (zehqabağı) tikilirdi. Gərdək adlı pərdə isə təkotaqlı evə gəlin gətirəndə istifadə edilir, yuxarı hissəsinə "gərdəkbaşı" bağlanırdı. Gərdəkbaşı zehqabağından daha zəngin olmağı ilə, qəşəng bəzəkləri ilə fərqlənirdi.^[12][13]

Azərbaycan bölgələrində (Naxçıvan, Şirvan, Abşeron və s.) qızınmaq üçün kürsüdən istifadə edilirdi. Onun üstü "kürsü yorğanı" ilə örtülür, bəzən alt hissəsində çala yox, gil kürə və çuqun manqaldan istifadə edilirdi. Buxarı da evin qızdırılması üçün vacib ünsür olmuşdur. Tüstünün çıxarılması məqsədilə, buxarı evin dam örtüyündən 80–90 santimetr yuxarı olan başlıq ilə tamamlanırdı. Şirvanın "bağdadı" tipli evlərində bu vəzifəni səbətbaca icra edirdi. Lənkəran-Astara bölgəsində iki quplu tava ilə istilik idarə edilirdi. Əvvəlcə tava fırladılaraq tüstünün evdən çıxması təmin edilirdi. Köz düşdükdə isə, tava əksinə fırladılır və bacanın yolu bağlanırdı ki, istilik evdə qalsın. Şəki-Zaqatala bölgəsində isə qarpızı və asma buxarılar geniş şəkildə tətbiq edilirdi. Varlı evlərindəki buxarılar sənət əsərinə bənzəyir və quruluşca mürəkkəb olurdu. Bu buxarıların tərtibatı bəzəkli paltara bənzəyir, bir qismi yuxarıdan bir-biri ilə tağlarla əlaqələndirilən sütunlarla, bir qismi isə yuxarıdan və yanlardan kiçik taxçalarla əhatələnirdi. Azərbaycan yaşayış evlərində sandıq, iynədan, çıraqban anbar vəzifəsini yerinə yetirirdi.^[13]

XIX əsrdə evlərin işıqlandırılmasında gecə vaxtı ocaq, ucu alovlu kösəv, gündüz vaxtı isə qapı və pəncərə açırımları, baca, sonralar isə müxtəlif bitkilər (tozağacı, palıd, gərməşov və s.) istifadə edilirdi.^[13] Qərb bölgəsində ağac çubuğundan "döymə" çıraq hazırlanırdı, qarağac və şam ağacı bunun üçün istifadə edilir, bu ağacların çubuqları döyülərək yumşaldılır, yağa basılır və sonra isə yandırılırdı. İşıq üçün digər vasitə isə piydən şam düzəldilməsi idi. Heyvan piyindən şam hazırlamaq üçün isə əvvəlcə piy əridilir, qarğı düdüyündə dondurulub bərkidilir, daha sonra düdük sındırılaraq hazır olan şam istifadə edilirdi. Dövrün tələbi ilə əvvəlcə qara neft və mazutla işləyən çıraqlar (XIX əsrin II yarısı), daha sonra şüşə lampalar, fənərlər (XX əsrin əvvəlləri) istifadə edilmişdir.^[14]

•  
  XVIII əsrin II yarısına aid, zərxara tikməli parçadan hazırlanmış dekorativ yastıq və yataq örtüyü
•  
  Təkəlduz naxışlı mərmər mütəkkə və döşək. XIX əsrin I yarısı.
•  
  XIX əsrin I yarısında Şəkidə hazırlanmış divar örtüyü
•  
  XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda hazırlanmış minalı mücrü. Azərbaycan Xalça Muzeyinin kolleksiyası.
•  
  Xurcun. Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksi
•  
  Mirzə Fətəli Axundzadə adına Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyində eksponatlar

Ənənəvi Azərbaycan evinin interyeri qonaq və istirahət otaqlarına bölünür, həmişə sadə, yer baxımından açıq olurdu. Qonaq və istirahət otaqlarında az sayda arakəsmələr və hündür olmayan mebel var idi. İnsanlar adətən yerdə otururdular. Xalça və kilimlər evin əsas elementləri idi. Evin ümumi interyerindən bəhs etmək üçün istifadə edilən "bəsat" ("xalça") sözü də bunun sübutudur.^[8] XIX əsr–XX əsrin əvvəllərində qışda isti saxlayan və yayda sərinlik verən keçələr evlərin bəzədilməsi və döşənməsi üçün istifadə edilirdi.^[9] Evlərin bəzədilməsində işlədilən naxışlı keçə "nəmənd" adlanır.^[46]

Azərbaycan evlərində bəzəkli tağbəndlər, rəngarəng şüşələrlə örtülmüş vitraj, zərif bir şəkildə işlənmiş şəbəkələr, bəzəkli eyvanlar xüsusilə fərqlənirdi.^[10] Ornamental stükko interyerin bədii bəzəyində istifadə edilmiş, taxça, karniz və müqarnaları əhatə etmişdir. Varlı evlərində və xan saraylarında divarlar suvaq və kətan üzərində rəsmlər və ya ov və ziyafət səhnələri olan dekorativ lövhələrlə bəzənmişdir. Pape-maşedən hazırlanmış memarlıq detallarında da dekorativ rəsmdən istifadə edilmişdir. Verandalı və böyük pəncərələri olan evlərdə taxta çərçivədə möhkəmləndirilmiş rəngli şüşə mozaikadan arakəsmələr düzəldilirdi. Taxta sütunlar, dayaqlar, damlar və qapıların hər biri oyma ilə bəzədilirdi. Şəki xanlarının saraylarının (XIX–XX əsrlər) interyerlərində tarixi və ədəbi mövzularda çəkilmiş, güzgü şüşəli müqarnalar və frizlər də daxil olmaqla geniş çeşidli texnikalardan istifadə olunurdu.^[8]

Azərbaycanın qolsuz eyvanlı evlərində eyvanların sütunlarının arasında kəsmə naxışları olan sürahı işlənirdi. Sütunların baş tərəfində "künyə" adlandırılan taxta vurulurdu. Künyənin üzərində oyma və nəbati naxışlardan bəzəklər işlənirdi. Tavandakı eyvan millərinə "qaş" adlanan taxta vurulurdu. Bu taxtanın aşağı hissəsində kəsmə naxışlar olurdu.^[25]

Azərbaycanda bütün dülgərlər üçün evlərin taxtadan daxili sütunlarını, tirlərini və kölgəliklərini oymaq standart bir təcrübə idi. Ağac üzərində oyma ilə məşğul olan mütəxəssislər həm də qapıların, stolların, stulların, kitab tutacaqlarının və taxta qabların bəzədilməsi üzərində işləyirdi. Azərbaycanda 1917-ci ildən başlayaraq, 1930-cu illərə qədər ağac sənətkarlığında tənəzzül baş vermişdir. 1930-cu illərdə ağac üzərində oyulmuş milli motivlər sayı getdikcə artan iri ictimai binaların bəzədilməsi prosesinə daxil edildi. Əbdülhüseyn Babayev bu dövrün ən istedadlı oyma ustalarından biri idi və müxtəlif texnikalara bələd idi. Onun kitab tutacağı (1937) bir, iki və ya üç kitab üçün kürsü yaratmaq məqsədilə açılan tək ağac parçasından hazırlanmış bir müasir "dizayn möcüzəsi" idi.^[8]

1920-ci ildən sonra daxili dekorasiyanın ənənəvi prinsipləri ictimai binaların dizaynında da tətbiq olundu. 1937-ci ildə Moskvada keçirilən Ümum-Rusiya Kənd Təsərrüfatı Sərgisində Azərbaycan SSR pavilyonunda memar Sadıq Dadaşov və Mikayıl Useynov və rəssam Lətif Kərimov kompleks bəzəkli zal ərsəyə gətirdilər. Gips friz və lövhələrə həkk olunmuş motivlərə beşguşəli ulduzlar, oraqlar və çəkiclər, çiçəklər, meyvələr, üzümlər və pambıq qozaları daxil idi. 1960-cı illərdən etibarən stükkonun istifadəsi əsasən dekorativ rəsm, mozaika və metaloplastika üsulları ilə əvəz olundu. Ənənəvi şüşə işi ilə birlikdə, şüşə hazırlamaq üçün başqa formalar təqdim edildi.^[8]

•  
  Usta Qənbər tərəfindən Şəki xan sarayının ikinci mərtəbəsinin şərqdəki kiçik zalında çəkilmiş "Həyat ağacı" təsviri. Reproduksiya. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi
•  
  Naxçıvan xan sarayının Güzgülü zalı
•  
  Mehmandarovların evinin zalı. Şuşa
•  
  Səfi bəyin evinin divar bəzəyi. Şuşa
•  
  İskəndər Rüstəmovun evində otaqlar arası divarda rəsm. Şuşa
•  
  Moskvada Azərbaycan pavilyonunun bəzək elementləri
•  
  "Arşın mal alan" operettası səhnə dekoru. Moskva

Qonaqpərvərlik azərbaycanlılar üçün vacib xüsusiyyətdir. Tarixən Azərbaycanda varlıların torpağında sırf qonaqların qalması üçün ayrıca ev tikilirdi. Belə evlər karvansaraların olmadığı, dağlıq bölgələrdə və kəndlərdə tikilirdi. Qonaq evləri və ya otaqları yataq ləvazimatları, xalça dəstləri və hətta musiqi alətləri ilə təchiz edilirdi.^[47] Fransız səyyahı Aleksandr Düma Azərbaycan qonaqpərvərliyini belə qeyd edirdi:

Ev sahibindən məsuliyyət, qonaqdan isə ədəb qaydalarına, gəldiyi yerin adətinə əməl etmək gözlənilirdi. Bir-birini başa düşmək, səmimilik qonağın davranış şəklində özünü göstərirdi. Qonaq yersiz müdaxilələr etməməli, ailənin daxili işlərinə qarışmamalıdır. Ev sahibi və qonağın hərəkətləri bir-birini tamamlamalıdır.^[47] Çalğı olan məclisdə mütləq musiqiyə qulaq asılmalıdır.^[49] Qonaq qəbul edildikdən sonra müəyyən müddət tək buraxılmalıdır ki, özünə gəlsin və mühitə alışsın. Ancaq bu müddətin çox olması ev sahibinin laqeydliyini göstərər.^[50] Hüseyn Cavidin "Ana" pyesinde qonaqpərvərliyin nə qədər vacib olması ananın onun evinə sığınan, oğlunun qatilini aman istədiyi üçün "qonaq qardaş" adlandırması və qoruması ilə göstərilir.^[51]

Azərbaycanda ev tikilməzdən əvvəl, bənna evin xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirər, evin sahibinə "Xoşbəxt yaşasınlar!", "Uğurlu olsun!" kimi xoş diləklər söyləyər və bünövrənin küncünə ilk "işarə çiv"ini çalardı. El ağsaqqalı bünövrəyə ilk beli vurardı. Naxçıvan adətinə görə, ustaya çərəz və meyvə dolu qab (tabaq), xələt verilərdi. Usta hədiyyələri qəbul edib, işə başlayardı. Tabaq-xonça gətirilməsi adəti bünövrə qazılanda, tir başı bağlanarkən və sərmöhrə vurulanda edilərdi.^[52] Naxçıvan bölgəsindəki "Yallah" adlı adətə görə, usta palçıqlı malanı yuxarı qaldırar, evin yiyəsi və qohumlar onun üstünə pul qoyardı. Usta pulları palçığa sürtüb cibinə qoyar, "arxası gəlsin!"-deyərdi.^[15]

Şəki-Zaqatala bölgəsindəki adətə görə, evin bünövrəsi günəşli günlərdə, səhər tezdən qoyulardı. Evin tikiləcəyi yerə gələnlər paltarlıq parçalar, çərəz və şirni olan xonça gətirərdi. Bölgənin digər bir adətinə görə isə, qohum xələt almaq üçün ev tikiləcək əraziyə bir uzunqulaq yükü daş gətirərdi. Heyvan kəsib qanının bünövrəyə axıdılması, boy tiri qaldırarkən tirə kəlayağı və ya yelvəngi bağlanması da bilinən adətlər arasında idi. Quba-Xaçmaz bölgəsində həyata keçirilən "tikinti qurbanı" dini-magik xarakterə malik idi. Bünövrəyə künc daşı qoyulandan sonra ağsaqqal qurban (qoyun) kəsir, torpaq sahibi ilə birlikdə heyvanın qanınını dolçaya doldurub, üç küncə tökürdü. Qubanın Amsar kəndində isə evin divarı 1 metr yüksələndən sonra bu adət icra edilərdi.^[15]

Tikiləcək evin bərəkətli olması üçün bünövrəyə buğda, duz, çörək, metal pullar qoyular, xoş diləklər deyilərdi. Tikinti sahəsinə ilk dəfə gələndə gözaydınlığı verərək, pul və ya başqa bir hədiyyə tikintinin üzərinə qoyulardı. Ev tikilərkən qarşılıqlı yardım forması olan hoy, mədəd, əvrəz icra edilərdi. Hoya (iməcilik) gələnlər özləri ilə araba, iş alətləri gətirərdi. Kərpicin kəsilməsi, bünövrə qoyulması, tirin qaldırılması, dərasərin qoyulması yardımlaşma ilə edilərdi. Evin sahibi isə kömək edənlərə qoyun kəsib, yemək hazırlatdırardı. Ev tikilib qurtarandan sonra imam ehsanı verilər, bu, "mövlud duası" və ya "evgörmə mövludu" adlandırılardı. Ata evindən ayrılıb təzə evə keçən oğul ata ocağından bu yeni evə od aparardı. Bu dədə-baba ocağının davam etdirilməsi kimi izah edilirdi.^[15] Evi tikdirənin anası sağdırsa, bünövrəyə pul və ya bolluq rəmzlərini o qoyur, bağda yetişən ilk meyvəni də ana və ya ev sahibinin qadını dərirdi. Bu, qadının müqəddəsliyi, bar gətirən ağaca bənzəməsi, ağac bar gətirən kimi onun da uşaq dünyaya gətirməsi ilə bağlıdır. Evə gətirilən ilk xonçanı da ana və ya ev sahibinin qadını daşımalı idi. Evə ilk dəfə qonaq getmək "evgördü" adlandırılırdı. Bu zaman hədiyyə almaq, yeni evə kömək etmək lazım idi. Həmkəndlilər, damazlıq heyvan, pərdə, palaz alır, varlı olanlar isə samovar, kətil, xalça və s. alırdı.^[16]

Novruz bayramında icra edilən qurşaqsallamanın papaqatdıya çevrilməsi ev tikilişinin dəyişməsi ilə əlaqədardır. Əvvəllər tikilən evlərin damı hamar olur, ortasında baca yerləşirdi. Belə evlər "tatı" adlanırdı. Bu evlərin bir-birinə bitişik yerləşməsi və damlarının hamar olması nəticəsində insanlar evləri damüstü gəzə bilirdi. Ancaq tatı evlərinin yerini kirəmitli və ya şiferli evlərin əvəz etməsi nəticəsində evlərdən hədiyyə yığılması da damdan (qurşaqsallama) yox, qapıdan (papaqatdı) edilmişdir.^[53] Kiçik Çillənin çərşənbələrində insanlar lopa yandırıb evin ətrafında 3 dəfə fırladaraq şər qüvvələrdən qorunacaqlarına inanırlar.^[54] Bundan başqa döyüşdə övladlarını itirən ailələr evlərindən qara yas bayrağı asardılar.^[55]

Azərbaycan adətinə görə, ev tikilməzdən əvvəl qurulucağı yerin tarixi araşdırılardı. Öyrənilərdi ki, evin yeri əvvəllər qəbiristanlıq, ziyarətgah, döyüş yeri, uşağı olmayan adamın evi olmasın. Çünki belə yerlər ev tikmək üçün əlverişli hesab edilmir, uğursuzluq gətirəcəyi fikirləşilirdi. Evin tikilməsi üçün halallıq alınardı. Bunun üçün ev kiminsə gözü qalmış yerdə (haram yer) və ya yol ağzında tikilməz, torpağın sahibinin nəslindən gələnlərdən halallıq alan ağsaqqalların xeyir-duası ilə tikintiyə başlanardı. Evin tikiləcəyi yerdə qonşunun da yaxşı insan olmasına fikir verilirdi. Ev tikmək üçün nəzərdə tutulan digər bir qayda isə mal-heyvanla bağlı idi. Örüşdən qayıdarkən, sahibinin evinə çatmadan malın dayandığı və ya yatdığı yerlər ev tikmək üçün uğurlu sayılardı. Qarışqa yuvası olan yerlər də ev tikmək üçün uyğun hesab edilirdi. Çünki qarışqa bərəkət və zəhmətin rəmzi idi, quru yerlərdə olduğu üçün evdə nəmlik probleminin olmayacağı fikirləşilirdi.^[52]

Şabran düzənliyində və Quba bölgəsində ev tikiləcək ərazidə ağzı parça ilə bağlanmış və su ilə doldurulmuş kuzə basdırılardı. Bir neçə gün sonra kuzəyə baxılar, əgər suyun səviyyəsi dəyişmişsə, ərazi ev tikmək üçün əlverişli hesab edilər, dəyişməmişsə, torpaq nəmli, orada ev tikmək isə əlverişsiz hesab edilərdi.^[52]

Azərbaycan mifologiyasında şər ruhlar olan damdabacalar bütün evlərin həyətlərində yaşaya bilər. Ancaq onlar sürü şəklində məscidlərin, köhnə evlərin, dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar.^[56] Həmçinin hər evin bir iyəsi vardır. Bəzən adına "Ev cini" də deyilir.^[57] Astana cini isə evin astanasının sahibidir, ona görə də axşam vaxtı çöldə oturmaq və ya əli qoynunda durmaq olmaz.^[58] Çərşənbə arvadı çərşənbə günü bir evdə işlər tamamlanmamış isə ora girən və ziyan vuran cadugərdir.^[59]

Evdə insan olmasa da, evə girəndə salam verərlər. Çünki evdə kimsələr var. Onlar evə bərəkət gətirər, quş cildində insanın yuxusuna girərlər.^[60] Mifoloji mətnlərdə Qaraçuxa daim evlə bağlı olur, onun damın üstündə yatdığı, evə girən zaman Qaraçuxaya salam verməyin vacibliyi qeyd olunur. Qaraçuxanın evi tərk etməsi isə o ailənin bəxtinin bağlanması kimi yozulur.^[58] Evdə və həyətdə qara qarğanın görünməsi yaxşı əlamət sayılmır.^[61] Azərbaycan adətinə görə, kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın. Bağbağata ziyan dəyməsin deyə itin kəllə sümüyünü çəpərin üstünə sancırdılar.^[62] Əjdahaya Azərbaycan tərəkəmələrinin xalça motivlərində rast gəlinir, evin qoruyucusu (talismanı) olaraq istifadə edilir.^[63]

•  
  Evdə divardan asılmış üzərlik
•  
  Ağacın üzərində qoç buynuzu
•  
  Əjdaha təsvirli xalça

• AZİZSOY, ANAR. (2016). ÇARLIK RUSYASI DEVRİ ŞEKİ (AZERBAYCAN) TARİHİ KENT DOKUSUNDA OLUŞAN DEĞİŞİM VE GELİŞEN KONUT TİPLERİNDE SÜRDÜRÜLEN GELENEKSEL UNSURLAR. Journal of International Social Research. 9. 610–626. 10.17719/jisr.20164420136.