Azərbaycan–Böyük Britaniya münasibətləri

Hələ 1561-ci ildə İngiltərə kraliçası I Elizabet şah I Təhmasibə məktub göndərərək qarşılıqlı əlaqələrin hər iki ölkə üçün faydalı olduğunu bildirmiş, ingilislərin “Moskva” ticarət kompaniyası tərəfindən XVI əsrin 60-80-ci illərində Səfəvilər dövlətinə 6 dəfə ekspedisiya göndərilmişdir^[1]. Birinci ekspedisiya 1561-1564; ikinci ekspedisiya 1563-1565; üçüncü ekspedisiya 1565-1567; dördüncü ekspedisiya 1568-1569; beşinci ekspedisiya 1568-1574; altıncı ekspedisiya isə 1579-1581-ci illərə təsadüf edir^[2]. Bununla orta əsrlərdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan Səfəvi dövləti ilə İngiltərə arasında əlaqə yaranmışdır. Çoxsaylı ingilis səyyah və diplomatları (E.Cenkinson, A.Eduards, C.Fletçer, Şerli qardaşları və s.) Azərbaycana gəlmiş, 1621-ci ildə İngiltərə və Səfəvilər dövləti arasında “Əbədi dostluq” haqqında müqavilə imzalanmışdır^[1].

XIX əsrdə İngiltərənin ticarət maraqları Qafqaz regionları ilə ticarətin artmasına səbəb olduğu zaman formalaşmağa başladı. Bu zaman Azərbaycan Britaniya investorlarını cəlb edən mühüm neft hasilatı mərkəzinə çevrildi^[3].

XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda neft sənayesinin inkişafı Birinci Dünya müharibəsindən sonra dünyada, eyni zamanda, Qafqazda yaranmış yeni siyasi şərait Azərbaycanla İngiltərə arasında münasibətlərin yeni mərhələyə qədəm qoymasına səbəb olmuşdur. Doktor Terri Adamsın fikrincə, Bakı nefti müasir beynəlxalq neft sənayesinin atasıdır. Bakıda geniş miqyaslı neft istehsalına hətta Pitsburqda (Pensilvaniya) polkovnik Dreykin neft fəaliyyətindən qabaq - 1872-ci ildə başlanmışdır^[2].

1900-cü illərdə BP şirkəti kimi Britaniya şirkətləri Bakıda neft yataqlarının işlənməsində fəal iştirak edirdilər. 1917-ci il Oktyabr inqilabından və ondan sonra Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra iki ölkə arasında münasibətlər arxa plana keçdi. Bu dövrdə Böyük Britaniya, ilk növbədə, bölgədə Sovet təsirinə qarşı mübarizə aparmaqla məşğul idi^[4].

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakıda Kladbişenskaya küçəsi 11 ünvanındakı Rus-Asiya bankının dəftərxanasında Böyük Britaniyanın nümayəndəliyi yerləşmiş, nümayəndəliyə vitse-konsul Gevelke rəhbərlik etmişdir^[5].

1918-ci ilin yanvar ayında ingilis ekspedisiyası Azərbaycanın neft mədənlərinin Birləşmiş qüvvələrin (Almaniya və Osmanlı imperiyası) təsiri altına düşməsinin qarşısını almaq məqsədilə Bağdaddan Bakıya göndərildi. "Densterfors" adlandırılan əməliyyata general Lioner Denstervil başçılıq edirdi. Dunsterforce Bakıya 1918-ci ilin avqust ayında çatdı və qısa müddətli gərgin döyüşlərin ardınca (əsasən "Bakı naminə döyüşlər" adlandırılır) sentyabr ayında İrana geri qayıtdı. Osmanlı imperiyası və onu tərəfdaşları arasında Mudros sülh müqaviləsindən sonra ikinci britaniya döyüş bölməsi Osmanlı qoşunlarının Türkiyəyə geri dönməsinə əmin olmaq məqsədilə təkrar Bakıya gəldi və 1920-ci ilə qədər burda qaldı. Bu müddət ərzində Böyük Britaniya ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında mərkəzi Tiflisdə yerləşən Britaniyanın Qafqaz üzrə Ali Komissarı Oliver Uoldrop vasitəsilə de fakto diplomatik əlaqələr quruldu. Bu çətin dövrdə general Tompsonun başçılığı altında Britaniya hərbi missiyası Azərbaycanda stabilliyin əldə olunmasında mühüm rol oynamışdır.

1920-ci ilin 11 yanvarında Versalda Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınması təklifi ilə məhz Müttəfiqlərin britaniyalı nümayəndəsi Corc Kerzon çıxış etmişdirr^[1].

18 oktyabr 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini yenidən elan etdikdən sonra onun müstəqilliyi Böyük Britaniya tərəfindən 31 dekabr 1991-ci ildə tanındı^[6]. Diplomatik münasibətlər isə 11 mart 1992-ci ildə Britaniyanın dövlət naziri Duqlas Hoqqun Azərbaycana səfəri zamanı müvafiq saziş imzalanması ilə yaradılıb^[7]. Bu, Britaniya nazirinin Azərbaycana ilk səfəri idi. Böyük Britaniyanın Azərbaycandakı səfirliyi 1992-ci ilin sentyabrında ticarət nümayəndəliyi kimi fəaliyyətə başlayıb. Krallığın Rusiyadakı səfiri həm də Azərbaycanın səfiri təyin olunub və etimadnaməsini 1992-ci ilin iyulunda Azərbaycan Prezidentinə təqdim edib.

Britaniyanın və dünyanın ən böyük neft şirkəti "BP" Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk dövrlərindən ölkədə neft istismarı məqsədilə müəyyən addımlar atıb. 1992-ci ilin sentyabrında Birləşmiş Krallığın keçmiş baş naziri Marqaret Tetçer Azərbaycana qeyri-rəsmi səfər etdi, BP və Statoil şirkətlərinin Azərbaycan tərəfi ilə neft yataqlarının işlənməsi barədə hazırlıq sazişinin imzalanmasında iştirak etdir^[8][1][7].

1993-cü ilin fevralında Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev Moskvada Britaniyanın Rusiyadakı və eyni zamanda Azərbaycandakı səfiri ilə görüşüb. Söhbət zamanı Heydər Əliyev ona blokadada olan Naxçıvanın ağır vəziyyəti haqda məlumat verib və Naxçıvanın maliyyə-iqtisadi çətinliklərinin aradan qaldırılması üçün Britaniya hökumətindən kömək göstərməsini xahiş edib^[9].

1993-cü ildə Heydər Əliyev Azərbaycanda hakimiyyətə gəldikdən sonra hələ Azərbaycan Prezidentinin səlahiyyətlərini həyata keçirərkən, Ali Sovetin sədri kimi Böyük Brtaniyanın Azərbaycana yeni təyin olunmuş fövqəladə və səlahiyyətli səfiri ilə görüşüb. Görüş Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünün qızğın dövründə, erməni silahlı birləşmələrinin Azərbaycanın Ağdam rayonuna hücumları vaxtı keçirilib. Heydər Əliyev Britaniyanın Azərbaycanda daimi səfirinin fəaliyyətə başlamasının zəruriliyini bildirməkdən əlavə, həmin məsələ ilə də bağlı ingilis diplomatına məlumat verib. Səfir Tomas Yanq Heydər Əliyevə Britaniya hökumətinin Azərbaycanın sərhədlərinin toxunulmazlığını tanıdığını və həmin dövrdə BMT Təhlükəsizlik Şurasının sədri kimi Birləşmiş Krallığın öz səlahiyyətlərindən məsələnin həllində kömək üçün istifadə edəcəyini bildirib. Tomas Yanqın bəyanatına uyğun olaraq Britaniya hökuməti 27 iyul 1993-cü ildə Ağdamın Ermənistan tərəfindən işğal olunmasına etirazını bildirib. Bir gün sonra isə BMT TŞ-də müzakirələr nəticəsində sədrlik edən Britaniyanın da təsiri ilə həmin rayonun işğalına qarşı 853 saylı qətnamə qəbul olunub^[7].

1994-cü ilin 22-25 fevralında Azərbaycan Prezidentinin Böyük Britaniyaya ilk rəsmi səfəri Azərbaycan-Böyük Britaniya münasibətlərində yeni mərhələnin başlanğıcı oldu^[10]. Rəsmi səfər zamanı Prezident Heydər Əliyevin Baş nazir Con Meycor da daxil olmaqla Britaniyanın rəsmi şəxsləri ilə görüşləri baş tutdu, müxtəlif sahələrdə əməkdaşlığın genişləndirilməsi perspektivləri nəzərdən keçirildi və bir neçə mühüm sənəd, o cümlədən “Azərbaycan və Böyük Britaniya arasında dostluq və əməkdaşlıq haqqında birgə bəyannamə” imzalandı^[1].

Londonda aparılan danışıqlar və bağlanılan sazişlərdən sonra 20 sentyabr 1994-cü ildə Bakıda Böyük Britaniyanın "BP" şirkətinin ən çox paya malik olduğu "Əsrin müqaviləsi" adlanan neft sazişi bağlandı. Bu müqavilədə BP 17,1%, “Remko” isə 2,08% paya sahib oldu^[1].

3 yanvar 1996-cı ildə Böyük Britaniyadan Azərbaycana ən yüksək səviyyəli dövlət nümayəndəsinin, krallığın xarici və birlik işlər üzrə dövlət katibi Malkolm Rifkind səfər etdi. Səfər zamanı o, Azərbaycanın dövlət başçısı Heydər Əliyevlə görüşərək ikitərəfli münasibətlərin daha da genişləndirilməsi və qarşılıqlı əlaqələrdə müxtəlif məsələlər haqqında söhbət aparıb. Danışıqlardan sonra Heydər Əliyevin iştirakı ilə Malkolm Rifkind Azərbaycanın xarici işlər naziri ilə "İnvestisiyaların qorunması haqqında saziş" imzaladı. Bununla Böyük Britaniya Azərbaycan Respublikasına kredit zəmanətləri vermiş ilk Qərb ölkəsi oldu^[11].

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev Birləşmiş Krallıq və Azərbaycan arasında münasibətlərin daha da inkişaf etdirilməsi məqsədilə 1998-ci ilin iyulunda Britaniyaya ikinci rəsmi səfərini etdi^[12]. Həmin səfərdə o, Böyük Britaniyanın baş naziri Toni Bleyr ilə qarşılıqlı münasibətlərin inkişafında əhəmiyyətli addım olan daha bir müqavilə - Dostluq münasibətləri və tərəfdaşlıq haqqında bəyannamə imzaladı^[7]. Bu bəyannamədən başqa İngiltərə neft şirkətləri ilə üç neft sazişi bağlanıb. Heydər Əlyev kraliça II Elizabet ilə də görüşdü^[13][14].

2004-cü ilin dekabrında Azərbaycanın prezidenti İlham Əliyev Böyük Britaniyaya səfəri zamanı ölkənin baş naziri Tone Bleyrlə görüşündə 1998-ci ildə imzalanmış "Dostluq münasibətləri və tərəfdaşlıq haqqında bəyannamə" yenidən təsdiqlənib.

Birləşmiş Krallığın adından Bakıdakı Britaniya Şurası Azərbaycanın silahlı qüvvələrinə ingilis dilinin tədrisi üçün NATO ilə sıx əməkdaşlıq çərçivəsində sülhməramli ingilis dili layihələrini, həmçinin Azərbaycanlı gənc mütəxəssislərə Britaniyada təhsillərini davam etdirmək məqsədilə Çivininq təqaud proqramını həyata keçirir. Britaniya Şurası Bakıda 1993-cü ildən fəaliyyət göstərir. 1994-cü ilin fevral ayında sabiq Prezident Heydər Əliyevin Londona səfəri çərçivəsində iki ölkə arasında təhsil, elm və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlığa dair saziş imzalanmışdır. Britaniya Şurasının məqsədi islahatlarda Britaniyanın rolunu önə çəkmək, ingilis dilinin tədrisini və istifadə olunmasını genişləndirmək, mədəniyyət və incəsənət vasitəsiylə Britaniya yaradıcılığını və fərqliliyini nümayiş etdirmək və Britaniya təhsil təcrübəsini təbliğ etməkdir. Onun proqramları ilk olaraq 35 yaşından aşağı gənclər üçün nəzərdə tutulmuş və fərdi, həmçinin çoxtərəfli əməkdaşlıq yollu ilə həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində Azərbaycan-Böyük Britaniya parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupu fəaliyyət göstərir^[15]. Bu işçi qrupu 7 mart 1997-ci il tarixində yaradılmış və ilk rəhbəri Mahmud Məmmədquliyev olmuşdur^[16]. 4 mart 2016-cı il tarixindən Cavanşir Feyziyev işçi qrupunun rəhbəridir^[15].

Yüksək rütbəli dövlət rəsmilərinin qarşılıqlı səfərləri iki dövlət arasında əməkdaşlığın inkişafına təkan vermişdir

1992-ci ildə Britaniya Parlamentinin üzvü cənab Hon Duqlas Hoqqun Azərbaycana ilk səfərinin ardınca Xarici İşlər üzrə Dövlət Katibi, Parlamentinin üzvü cənab Malkolm Rifkind 1996-cı ildə Bakıda səfərdə olmuşdur. Britaniya nazirləri mütəmadi olaraq Xəzər Neft və Qaz sərgisində iştirak ediblər.^[17]

2003, 2004-cü illərdə "Xəzər Neft və Qaz-2003" və "Neft-Qaz 2004" sərgilərində iştirak etmək məqsədilə Britaniya Parlamentinin üzvü, Sənaye və Energetika məsələləri üzrə Dövlət Naziri cənab Brian Vilson Azərbaycanda səfərdə olmuşdur. Əlahəzrət York Hersoqu Azərbaycanda bir neçə dəfə səfərdə olub. O, 25 may 2005-ci ildə Bakı-Tiflis-Ceyhan əsas ixrac neft kəmərinin rəsmi açılış mərasimində iştirak etmiş, 2006-cı ildə kəmərin inşasının başa çatması ilə əlaqədar keçirilən tədbirlərə qatılmış və nəhayət 2007-ci ilin sentyabrında təkrar Bakıya səfər etmişdir. Britaniya parlamentinin üzvü, Sənaye və Energetika məsələləri üzrə Dövlət Naziri Malkolm Viks 2007-ci ilin sentyabrda Azərbaycana səfər etmişdir. Avropa məsələləri üzrə Nazir Cim Mörfi isə Azərbaycanda 2008-ci ilin may ayında olmuşdur. Britaniyanın ticarət məsələləri üzrə Naziri Lord Diqbi Cons Azərbaycana ən son səfər etmiş Britaniya rəsmisidir. O, Bakıya 2008-ci ilin iyun ayında gəlmışdir.

1998-ci il 19 – 24 iyul tarixində sabiq Prezident Heydər Əliyevin Böyük Britaniyaya rəsmi səfəri olmuşdur. Səfər çərçivəsində siyasi bəyanat imzalandıqdan sonra Prezident Britaniya Kraliçasının rəsmi qəbulunda olmuş və Dauninqstritdə Baş Nazirlə görüşmüşdür. Görüşün yekununda Baş Nazir və Heydər Əliyevin iştirakıyla ARDNŞ (Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti) ilə BP, RAMCO və Monument Oil şirkətləri arasında üç mühüm saziş imzalanmışdır.

2004-cü ilin 13 – 14 dekabr tarixində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Böyük Britaniyada rəsmi səfərdə olmuşdur. O, Britaniyanın Baş naziri, Xarici İşlər və Müdafiə üzrə Dövlət Katibləri ilə görüşmüşdür. Baş Nazir və Prezident 1998-ci ildə iki ölkə arasında imzalanmış Dostluq və Əməkdaşlığa dair Birgə Bəyannaməni bir daha təsdiqləmişlər. Onlar insan haqqları, azadlıqlar və qanunun aliliyinə söykənən demokratiyanın və bazar iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişaf etməsi üçün ikitərəfli münasibətlərin inkişafına bir daha dəstək ifadə etmişlər. Səfər zamanı Azərbaycan Prezidenti və Britaniya Baş Naziri tərəfindən ikitərəfli münasibətlərin ilkin və gələcək inkişaf perspektivləri istiqamətində Birgə Komunike qəbul edilmişdir.

Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun Prezidenti Samir Şərifov (2006-cı ildən maliyyə naziri vəzifəsində çalışır) 2005-cil ilin 17 mart tarixində Londonda keçirilən mineral ehtiyatların hasilati ilə məşğul olan sənaye sahələrində Şəffaflıq Təşəbbüsü (MHŞT) üzrə 2-ci beynəlxalq konfransda iştirak etmişdir. Fövqəladə hallar naziri Kəmaləddin Heydərov 2007-ci ilin oktyabr ayında Londona rəsmi səfər etmişdir. Mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəz Qarayevin Londona səfəri 2008-ci ilin fevral ayında baş tutmuşdur.

Azərbaycanın Böyük Britaniyada:

• Londonda Azərbaycan səfirliyi

Böyük Britaniyanın Azərbaycanda:

• Bakıda Böyük Britaniya səfirliyi

• Azərbaycan-Böyük Britaniya: əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq 1991-2001. Bakı, "Əbilov, Zeynalov və oğulları", 2001.
• Elnur Məmmədli. Azərbaycan-Böyük Britaniya münasibətləri (1991-2003-cü illər). Bakı, “Adiloğlu”, 2003.
• Balamirzə Məmmədli. Azərbaycan Respublikası–Böyük Britaniya münasibətləri Vətən tarixşünaslığında, Tarix və onun problemləri, 2024, №4, s.295-306.
• Elgün Məmmədli. Müasir dövrdə Azərbaycan-Britaniya münasibətləri, Gənc tədqiqatçı, 2024, №4, s.136-140.
• Керимов, Э. Политические отношения Азербайджана и Великобритании: современные вызовы и перспективы // – 2022. №3, – с. 12-25.

• Böyük Britaniyadakı Azərbaycanın səfirliyi Rəsmi sayti
• Azərbaycandakı Böyük Britaniyaın səfirliyi Rəsmi sayti

• Azərbaycan–NATO əlaqələri