Azərbaycanın süjetli və portret tipli xalçaları

Azərbaycanda Qarabağ qrupuna aid "Atlı‐itli", "İtli‐atlı", "Xosrov və Şirin", "Üç padşah", "Türk komandanları", "Balama Qurban", "Rüstəm və Söhrab"; Təbriz qrupuna aid "Ovçuluq" və digər xalçalar saxlanılır. Süjetli xalçalar daha çox Təbriz və Qarabağ məktəbinə aid olsa da, Şirvan məktəbinə aid nümunələrdə də süjetli xalçalara rast gəlinir.^[3] "Atlı‐itli", "Maral‐ceyran", "İtli‐pişikli", "Üç padşah" kimi süjetli xalçalar XIX əsrdə əsasən Gəncədə, Qarabağda və Şirvanda toxunurdu.^[4][5] Süjetli xalçalar arasında Nizami Gəncəvinin əsərlərinə həsr edilmiş süjetlər sayca çoxdur.^[5]

Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə aid Şəddə xalçasının kompozisiyası müxtəlif səhnələrdən ibarət olurdu. Əsas mövzu isə sıra ilə düzülmüş dəvə və at karvanı idi. Şəddə motivlərinin xarakterik elementi dəvə və at karvanlarının qarşısında dayanan insan fiqurlarıdır. Süvarilər sol əllərində ov quşu olan şahin, sağ əllərində isə itin boynuna bağlanmış ip tuturdu. Bu, ov səhnəsi idi. Mərkəzi sahədəki bütün insanların üzləri bütöv, heyvanlar isə profildən təsvir olunurdu. Nadir hallarda, süjet dizaynlı şəddələr xüsusi sıra ilə toxunurdu.^[6]

Dörd fəsil xalçalarının mərkəzi sahəsinin kompozisiyası dörd hissəyə bölünürdü. Hər bölmədə müvafiq mövsümdə gündəlik həyatdan bir səhnə təsvir olunurdu. Dekorativ elementlər vasitəsilə həmçinin tarixi memarlıq abidələrinin, məşhur mütəfəkkir və şairlərin təsvirləri sənət əsərlərində verilirdi. Bu xalça növü üçün tipik mövzulara "Adəm və Həvva cənnətdə", "Qurban" kimi sırf dini xarakterli səhnələr, "Leyli və Məcnun", "Fərhad və Şirin" kimi lirik mövzular və hətta Ömər Xəyyamın rübailərinə əsaslanan səhnələr daxil idi. Bəzi xalçaların mərkəzi paneli və ya haşiyə zolağı həmçinin "Mədain xarabalıqları", "Təxti-Cəmşid", Təbrizdəki Yaşıl Məscid, Soltaniyyə və memarlıq abidələrini təsvir edirdi.^[7]

•  
  Rüstəm və Zöhrab. Qarabağ xalçaçılıq məktəbi
•  
  Dörd Fəsil. Təbriz xalçaçılıq məktəbi
•  
  Ovçuluq. Şirvan xalçaçılıq məktəbi
•  
  Xalça. Şuşa Dövlət Rəsm Qalereyası
•  
  Xalça. Şuşa Dövlət Rəsm Qalereyası
•  
  Xalça. Şuşa Dövlət Rəsm Qalereyası

XIX əsrin sonu—XX əsrin əvvəllərindən etibarən naxışlı və süjetli xalçalardan başqa dövrün hadisələrini əks etdirən sənət əsərləri də toxunmağa başlanmışdır. Bu tipli təsvirlər o dövrdə çıxarılan jurnallardan və kitablardan köçürülürdü.^[4]

XX əsrin əvvəllərində "Bəhram Gur ovda", "Bəhram Gur və Çoban", "Bəhram Gur və Fitnə ovda", "İsgəndərin cadugərlərlə döyüşü" xalçaları Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" və "İsgəndərnamə" əsərləri əsasında yaradılmışdır. Lətif Kərimovun Kazım Kazımzadə, Qəzənfər Xalıqov, Məmmədəli Şirinovla birgə düzəltdiyi "Ədalətli Nuşirəvanla vəzirin söhbəti", "Şirinin Bisutun dağına Fərhadın görüşünə getməsi", "Məcnun vəhşi heyvanlar arasında", "İsgəndər və Nüşabə" xalçaları da Nizami əsərlərinə həsr edilmişdir.^[8]

Azərbaycanda sovet ideologiyasını əks etdirən 30-a yaxın xalça saxlanılır.^[9] "Əmək və xoşbəxtlik bayramı 1957", "Azərbaycan SSR Ağdam şəhəri", "Ümumdünya Gənclər Gününə hədiyyə" xalçaları sovet dövrü xalçalarıdır.^[10]

Eldar Mikayılzadə 80-ci illərdən başlayaraq, müxtəlif süjetli və ormanetli xalçalar hazırlamışdır. Onun “Üç din” (1998), “Səttar” (1999), “Üç peyğəmbər” kimi əsərləri vardır.^[11] 2025-ci ildə Azərbaycanın birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyeva "Səmavi dinlər" adlı üç xalçanı Roma Papası XIV Leoya təqdim etmişdir. Bu xalçalar iudaizm, xristianlıq və İslam dinlərinə həsr edilmişdir, onların Vatikanda və dünyanın digər müxtəlif yerlərində nümayiş etdirilməsi planlaşdırılır.^[12]

•  
  Məlikməmməd xalçası. XX əsrin əvvəlləri
•  
  Azərbaycan həyat tərzi
•  
  Nizaminin "Yeddi gözəl" poeması mövzusunda xalça. Lətif Kərimov.
•  
  Nizaminin "İsgəndərnamə" poeması mövzusunda xalça. Lətif Kərimov.
•  
  Ağ dəvələr

1883-cü ildə Azərbaycan xalçaçıları III Aleksandr və arvadına taxta çıxmaları şərəfinə portret xalça hədiyyə etmişdir. Bu xalçada geniş bir şəkildə şərqi ortodok ikonoqrafiyası istifadə olunmuşdu. Bu xalçada Məryəm və körpə İsa, həmçinin III Aleksandr və arvadı təsvir edilmişdir. Məryəmin və oğlunun müsəlman şəxsin dua edərkən olduğu vəziyyətə oxşar dayanması onu göstərir ki, bu xalçanı yaradanlar xristianlıqla yaxşı tanış deyildi.^[1]

1918-ci ildə Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə aid "Türk komandanları" xalçası toxunmuşdur. Xalça birbaşa Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə əlaqəlidir. Xalçanın üstündə təsvir edilmiş türk siyasətçiləri Ənvər paşa, V Mehmet, Şevket paşa, Yusif İzzətdindir.^[13] Azərbaycanda həmçinin Səttarxana həsr edilmiş, İran Məşrutə İnqilabına aid xalça saxlanılır.^[14]

Sovet dövründə xalçalarda Lenin və Stalinin təsvir edilməsi isə yeni dövrə uyğun gəlmək üçün xalçaçılıqda edilən dəyişiklik idi. Sovet dövründə portret xalçaçılıq Azərbaycanda çar Rusiyası dövründə olduğu kimi davam etmişdir. Ancaq dini motivlər sovet dövründə istifadə edilməmişdir.^[1] Stalinin ad günü hədiyyələri sərgisində Azərbaycan xalçası hədiyyəsi var idi. 70 m² sahəyə, 167 kiloqram çəkiyə malik olan bu nəhəng əsər 250 rəngi olan iplikdən ibarət idi, 70 süjetli rəsm və 300 ormanetli motiv xalçaya daxil idi. Portretin ortasındakı 3.5 metrdən hündür Stalin portreti var idi. Xalça 1949-cu ildə "Oqonek" qəzetində "Stalin dövrünün əzəmətinə layiq olan və bütün Yaxın Şərqdəki xalçaçılıq tarixində misli görünməmiş xalq tətbiqi sənətinin ən görkəmli nailiyyəti" kimi qeyd edilmişdi.^[2]

Kamil Əliyev Azərbaycanın tanınmış xalçaçı-rəssamıdır. Azərbaycan xalçaçılıq sənətinə realist portret janrının gətirilməsi Kamil Əliyevin əsas nailiyyəti hesab olunur.^[15]

•  
  Səfiəddin Urməvi
•  
  Dərviş. Təbriz xalçaçılıq məktəbi
•  
  İçərişəhərdə Nizami Gəncəvi xalçası
•  
  Lenin xalçası
•  
  Mİrzə Fətəli Axundov xalçası

• Azərbaycanda miniatür sənəti

• Boggs, Jill, "Carpets as Signifiers of Historical Change: The Azerbaijani Carpet Industry from the Midnineteenth to Late Twentieth Century" (2021). Senior Theses. 394.
• Schulz, Vera-Simone. (2014). Portraits, Photographs, and Politics in the Carpet Medium: Iran, the Soviet Union and Beyond. Konsthistorisk Tidskrift. 83. 10.1080/00233609.2014.942751.
• SEVİNC NƏSİROVA. Azərbaycan toxuculuq nümunələrindəki naxışların semantikası (Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin kolleksiyası əsasında tarixi‐etnoqrafik tədqiqat). "Bakı Mətbəəsi" ASC. Bakı: 2021, 294 səh.

• Qenberova, Gulnare. (2024). AZƏRBAYCANIN PORTRET XALÇALARININ YARADILMASINDA XALÇAÇI RƏSSAM KAMİL ƏLİYEVİN ROLU.