Azərbaycanın dövlət-icma və icmalararası münasibətləri

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Dağlılar Respublikası arasında Quba məsələsi ilə bağlı ərazi münaqişəsi olmuşdur. Münaqişə dövründə Quba qəzası əhalisi və Quba Müsəlman şurası bu ərazinin Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu qəti şəkildə bəyan etmişdir. Quba Müsəlman şurası Dağlı hökumətinə göndərdiyi məktubda onun bəzi üzvlərinin ərazi iddiasının ümummüsəlman mənafeyini müəmmalı məqsədlərə qurban vermək kimi qiymətləndirmişdir. "Quba məsələsi" Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin qətiyyətli mövqeyi, Quba qəzası əhalisinin öz iradəsini birmənalı şəkildə bildirməsi və Dağlı hökumətində sağlam düşüncənin üstün gəlməsi nəticəsində qısa müddətdə həll edilmişdir.^[1]

Zaqatala dairəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Gürcüstan arasında münaqişəli ərazi olmuşdur. Bölgənin sovetləşdirilməsindən sonra mübahisəni həll etmək üçün gürcülərdən və azərbaycanlılardan ibarət qarışıq komissiya yaradılmışdır.^[2]

Naxçıvan 1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan və Ermənistan arasında mübahisəli ərazi idi. Naxçıvan əhalisi 1921-ci ilin əvvəlində keçirilən referendumda Azərbaycan SSR-in tərkibində olmaq istədiyini bəyan etmişdir. 1924-cü ildə rəsmi olaraq, Naxçıvan Muxtar Respublikası yaradılmışdır.^[3]

1990-cı illərdən bəri, Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı olaraq, Naxçıvan Muxtar Respublikası əhalisi blokada şəraitində yaşayır.^[4] Hal-hazırda Azərbaycanın qərb bölgələrini Naxçıvanla birləşdirəcək Zəngəzur və Araz dəhlizləri üzərində iş gedir. Zəngəzur dəhlizi Ermənistan vasitəsilə, Araz dəhlizi isə İran vasitəsilə Azərbaycanın qərb rayonlarını Naxçıvanla birləşdirir. Zəngəzur dəhlizinə ABŞ-ın nəzarət etməsi gözlənilir.^[4][5] Türkiyə ərazisindən Naxçıvanı qazla təmin edəcək kəmər üçün işlər bitmişdir, Türkiyəni Naxçıvanla birləşdirəcək dəmiryolu ilə bağlı işlər isə davam etdirilir.^[6]

21 dekabr 2022-ci ildə Naxçıvanın rəhbəri Vasif Talıbov vəzifəsindən istefa vermiş və Naxçıvan Ali Məclisi bu qərarı tanımışdır.^[7][8] Bundan sonra Naxçıvanda islahatlar və struktur dəyişiklikləri həyata keçirilmişdir.^[9]

Naxçıvan Muxtar Respublikası Konstitusiyasına dəyişikliklər nəticəsində Naxçıvan Ali Məclisinin ali təhsilli hər bir deputatının Ali Məclisin sədri ola bilməsi qərarlaşdırılmışdır. Naxçıvan Ali Məclisi sədrinə muxtar ərazini xarici dövlətlərlə və beynəlxalq təşkilatlarla, fiziki və hüquqi şəxslərlə münasibətdə təmsil etmə, Azərbaycan Prezidentinə Naxçıvanda dövlət orqanlarında xidmət keçən şəxslərə ali xüsusi rütbələrin və ixtisas dərəcələrinin verilməsi üçün təkliflər vermə və s. yeni səlahiyyətlər verilmişdir.^[10] "Naxçıvan Muxtar Respublikasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətli nümayəndəliyi" adlı maddəyə əsasən, Naxçıvanda Prezidentin səlahiyyətli nümayəndəliyinin konstitusiyaya salınması üçün işlər görülmüş və onun birbaşa Azərbaycan Prezidentinə tabe olması faktı təsdiqlənmişdir.^[11] 8 iyul 2025-ci ildə Azərbaycan Milli Məclisi Naxçıvan MR Konstitusiyasına dəyişiklikləri təsdiqləmişdir.^[12]

9 aprel 1992-ci ildə Nizami Bəhmənov Dağlıq Qarabağın Azərbaycanlı İcmasının sədri seçilmişdir.^[13] 1994-cü ildə Bişkek protokolu imzalananda Azərbaycan tərəfi tələb etmişdir ki, Nizami Bəhmənovun imzası protokola əlavə edilsin. Bəhmənovun adı protokola daxil edilsə də o, sənədi imzalaya bilməmişdir.^[14] ATƏT-in Minsk qrupu Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli üçün danışıqlar apararkən Dağlıq Qarabağın Azərbaycanlı İcması ilə də görüşlər keçirmişdir.^[15][16][17] 2006-cı ilin sentyabrında icmanın statusu Azərbaycan Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiqlənmişdir.^[18][19]

Nizami Bəhmənovdan sonra icmanın sədri vəzifəsini Bayram Səfərov və Tural Gəncəliyev icra etmişdir. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra, 2021-ci ildə icma ləğv edilmişdir.^[20]

Hal-hazırda işğaldan azad edilmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun 8 şəhərində (Laçın, Füzuli, Şuşa, Xocalı, Xankəndi, Cəbrayıl, Kəlbəcər, Ağdam), 3 qəsəbəsində (Qırmızı Bazar, Hadrut və Kərkicahan) və 23 kəndində azərbaycanlıların məskunlaşdırılması təmin edilmişdir. Cəbrayılın Cocuq Mərcanlı kəndi Aprel döyüşlərindən sonra,^[21][22][23] Zəngilanın Ağalı kəndi isə işğalın tamamilə bitməsindən sonra azərbaycanlıların məskunlaşdığı ilk yaşayış yeridir. 10 may 2024-cü il tarixindən etibarən, keçmiş Laçın dəhlizinə daxil olan 3 yaşayış məntəqəsində də (Laçın, Zabux və Sus) azərbaycanlıların məskunlaşdırılmasının başlaması təmin edilmişdir. 10 may 2024-cü ildə Azərbaycanın mədəniyyəti paytaxtı Şuşada, 15 avqust 2025-ci ildə isə Xaçın knyazlığının (Xanabert) və Qafqaz Alban kilsəsinin (Gəncəsər) tarixi mərkəzinin yerləşdiyi Vənglidə azərbaycanlıların məskunlaşdırılması ilkin olaraq həyata keçirilmişdir.^[24]

2025-ci ilin sentyabrında Avropa İttifaqının genişlənmə məsələləri üzrə komissarı Marta Kos Ağdama səfər etmiş, Qarabağda görülən quruculuq işlərini tərifləmişdir:

2025-ci ilin noyabrında İlham Əliyev açıqlama verərək Özbəkistanı Qarabağ bölgəsinin yenidən qurulmasına yardım göstərən ilk ölkə, Prezident Şavkat Mirziyoyevi isə dünyada ilk lider adlandırmışdır.^[26]

Qərbi Azərbaycan İcması 1989-cu ildən fəaliyyət göstərən "Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti" İctimai Birliyinin hüquqi varisidir. "Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti" İB-nin 2022-ci il avqustun 3-də keçirilən ümumi yığıncağında birliyin "Qərbi Azərbaycan İcması" adı ilə qeyri-kommersiya təşkilatına çevrilməsi (yenidən təşkili) təsdiq olunmuşdur. İcmanın rəhbəri Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı Əziz Ələkbərlidir.^[27]

2023-cü ilin yanvarında qərbi azərbaycanlıların qayıdış konsepsiyası təqdim edilmişdir.^[28] Burada qərbi azərbaycanlıların Ermənistana qayıtması, qayıdışdan sonra onların Azərbaycan Respublikası ilə maneəsiz əlaqələrinə imkan verilməsi, Ermənistandakı mədəni irs nümunələrinin qorunması məsələləri qeyd edilmişdir.^[29]

2023-cü ilin fevralında Qərbi Azərbaycan icması Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyana məktub göndərmiş, onu azərbaycanlıların Ermənistana geri qayıdışı üçün dialoqa başlamağa dəvət etmişdir. Ancaq erməni hakimiyyəti bu çağırışa cavab verməmişdir.^[30] Eyni ilin martında Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Qərbi Azərbaycan İcmasına istinad edərək, əvvəllər Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılarla keçmişdə Dağlıq Qarabağda yaşamış ermənilərə eyni münasibət göstərilməsini tələb etmiş, Ermənistan bunu rədd etmişdir.^[30]

2024-cü ilin sentyabrında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Qərbi Azərbaycan icmasının üzvlərinin iştirakı ilə Aşıq Ələsgərin heykəlinin açılışını etmişdir. Açılışda Qərbi Azərbaycan İcmasının Ağsaqqallar Şurasının sədri, akademik Əhliman Əmiraslanov və Aşıq Ələsgərin nəticəsi Xətai Ələsgərli prezidentə öz təşəkkürlərini bildirmişdir.^[31] Bundan başqa, 2023–2024-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında "Qərbi Azərbaycana qayıdış" festival-konqresi keçirilmişdir.^[32]

2024-cü ilin oktyabrında Azərbaycan Milli Məclisində Qərbi Azərbaycana Qayıdış üzrə Təşəbbüs Qrupu yaradılmışdır. Beləliklə, Qərbi Azərbaycan İcması Ermənistana qayıdış mövzusunu regional və beynəlxalq miqyasda, parlamentlərarası münasibətlərdə əlaqələndirmək imkanı əldə etmişdir.^[33]

Ramin Məmmədov 2023-cü ilin mart ayında Azərbaycan Respublikasının Qarabağ bölgəsində yaşayan erməni sakinlər ilə təmaslar üzrə məsul şəxsi təyin olunmuşdur. O, mart ayının 1-də Qarabağ bölgəsində yaşayan erməni sakinlərin təmsilçiləri ilə görüşmüşdür.^[34]

2023-cü ilin 21 sentyabrında Yevlax şəhərində Qarabağ erməniləri və Azərbaycan nümayəndələri arasında danışıqlar keçirilmişdir.^[35][36] Bu görüşdə Azərbaycan prezidentinin nümayəndəsi "Qarabağ ermənilərinin reinteqrasiyası planı"nı təqdim etmişdir. Azərbaycan parlamentinin deputatlarının fikrinə görə, bu, "Qarabağ bələdiyyə orqanları" ilə potensial əməkdaşlığı özündə əks etdirmişdir.^[37] 25 sentyabrda Azərbaycan prezidentinin administrasiyası Xocalıda Azərbaycan hakimiyyəti və "Qarabağın erməni əhalisi"nin nümayəndələrinin ikinci görüşünü keçirmişdir. İclasda, administrasiyadan verilən məlumata görə, tibbi yardım, xüsusən də birgə həkim dəstələri, Bakı ilə Qarabağın erməni əhalisi arasında əlaqələrin yaradılması məsələləri müzakirə olunmuşdur.^[38]

2 oktyabrda Qarabağ ermənilərinin kütləvi köçü faktiki başa çatdıqdan bir gün sonra Xankəndi şəhərinin inzibati mərkəzində Azərbaycan hökuməti yanında regionun reinteqrasiyası üzrə işçi qrupunun iclası keçirilmişdir. Bundan sonra Azərbaycan Prezidentinin Administrasiyası ilk dəfə olaraq Qarabağ erməniləri üçün "reinteqrasiya planı"nın əsas tezislərini açıqlamışdır.^[39][40][41] Plana Qarabağ ermənilərinin öz mədəniyyətini, etnik-mədəni xüsusiyyətlərini qorumaq və inkişaf etdirmək hüququ, dini etiqad azadlığı, mədəni və dini abidələrin mühafizəsi, erməni dilinin istifadəsinə imkan yaratma daxil edilmişdir.^[42]

Azərbaycan Prezident Administrasiyasının məlumatına görə, Azərbaycan hakimiyyəti Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərin hüquqi statuslarını müəyyən etmək məqsədilə "reintegration.gov.az" portalında Azərbaycan ərazisində qeydiyyat prosesinə başlamışdır.^[43] Azərbaycan Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin məlumatına görə, 1 oktyabr tarixində "bir neçə" erməni bu xidmətdən istifadə etmişdir.^[44] Miqrasiya Xidmətinin mətbuat xidmətindən verilən məlumata görə, 3 oktyabr tarixinə qədər Qarabağ iqtisadi rayonunun 7 sakini daha sonra ölkə vətəndaşlığını almaq üçün Dövlət Miqrasiya Xidmətinin Xankəndi şəhərindəki stasionar şöbəsində qeydiyyatdan keçmişdir. Azərbaycan Miqrasiya Xidmətinin mətbuat xidmətindən verilən məlumata görə, oktyabrın 3-nə olan məlumata görə, Qarabağ iqtisadi rayonunun 7 sakini daha sonra ölkə vətəndaşlığını almaq üçün Dövlət Miqrasiya Xidmətinin Xankəndi şəhərindəki stasionar şöbəsində qeydiyyatda olmuşdur. Səlahiyyətlilərin bildirdiyinə görə, onlardan beşi özləri miqrasiya xidmətinin idarəsinə gəlmiş, daha ikisi xidmət əməkdaşlarının şəhər rayonlarına səfəri zamanı Azərbaycan vətəndaşlığını almaq üçün qeydiyyatdan keçmişdir.^[45]

Kürmükoba bayramı Azərbaycan və gürcü xalqlarının nümayəndələrinin yaz və payızın gəlişini el mərasimlərilə, birlikdə qeyd etməsi mərasimidir, ənənəvi olaraq Qax rayonunun Kürmük deyilən ərazisində təşkil olunur.^[46] Hazırda mayın 6-da və noyabr ayında dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər bir qaxlı Kürmük məbədini ziyarətə gəlir. Zəvvarların sırasında başqa bölgələrdən, qonşu ölkələrdən gələnləri də görmək mümkündür.^[47][48] 6 may 2025-ci ildə udi dini icması Kürmük məbədində keçirilən Kürmükoba bayramındə iştirak etmişdir.^[49]

Azərbaycanın ilk Olimpiya çempionu Zemfira Meftahətdinova, Azərbaycana Avroviziyadakı ilk və tək qələbəsini (Nigar Camalla birlikdə) gətirən Eldar Qasımov tatar mənşəli azərbaycanlılardır. Azərbaycanda yaşayan tatarlar azərbaycanlılarla birgə Novruz, Yeni il, Qurban, Ramazan bayramını qeyd etməklə yanaşı özlərinin milli bayramı olan Sabantuy bayramını da qeyd edirlər.^[50] 2025-ci ildə Tatarıstanın Azərbaycandakı nümayəndəliyinin nəzdində fəaliyyət göstərən "Kayum Nasıri İnstitutu" Təhsil-Mədəniyyət Mərkəzi "Tatarça imla – 2025" beynəlxalq tədbirini keçirmişdir. Məqsəd tatar dilinə marağı artırmaq və Azərbaycandakı tatar icmasının mədəni irsini dəstəkləməkdir.^[51]

2009-cu ildə Azərbaycan aşıq sənəti UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. UNESCO-nun Azərbaycan aşıq sənəti ilə bağlı verdiyi məlumata görə, bu irs mədəni mübadiləni və dialoqu inkişaf etdirməyə kömək edir: Azərbaycanda yaşayan kürd, ləzgi, talış, tat və digər etnik qruplar tez-tez aşıq musiqisini ifa edirlər və onların şeirləri və mahnıları bütün regionda yayılmışdır.^[52] 2015-ci ildə tatların yaşadığı Lahıcın misgərlik sənəti Azərbaycanda UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. 2023-cü ildə xınalıqlıların mədəni mühiti və köç yolu UNESCO Dünya irsi olaraq qeydiyyata alınmışdır. Bu mədəni mühitə Azərbaycanın şimalında dağlıq Xınalıq kəndi, Böyük Qafqaz dağlarında yaylaqlar və kənd təsərrüfatı əraziləri, mərkəzi Azərbaycandakı düzənlik ərazilərdə qışlaqlar və onları əlaqələndirilən 200 kilometrlik köç yolu daxildir. Xınalıq sakinlərinin yarımköçəri həyat tərzi və mədəniyyəti yaylaqlar və qışlaqlar arasında mövsumi miqrasiya ilə xarakterizə edilir. Bu köç şəbəkəsinə müvəqqəti otlaqlar və düşərgələr, türbə və məscidlər daxildir.^[53][54]

2014-cü ildə yaradılmış Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi (BBMM) multikultural dəyərlərin, mədəniyyətlərarası və xalqlararası dostluğun təbliğ edilməsini qarşısına məqsəd qoymuşdur. "Azərbaycan multikulturalizmi" və "Multilulturalizmə giriş" fənlərinin yerli və xarici universitetlərdə tədrisi, yay və qış beynəlxalq multikulturalizm məktəbləri, "Terror multikulturalizmə qarşı", "Qafqaz Albaniyası" Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin layihələrindəndir. 9 xarici ölkədə BBMM-in filialı fəaliyyət göstərir.^[55]

30 illik müharibə dövründən sonra ilk dəfə, 2021-ci ildə keçirilən Xarıbülbül Musiqi Festivalının mövzusu "Azərbaycan musiqisində multikulturalizm" idi. Festival çərçivəsində xalq mahnıları və klassik musiqi proqramı təşkil edilmiş və Azərbaycanda yaşayan müxtəlif xalqların musiqi yaradıcılığı təqdim olunmuşdur. Festivalın ilk günündə Azərbaycanda yaşayan etnik azlıqların musiqisinə mühüm yer ayrılmışdır. Azərbaycan milli musiqi nümunələri ilə yanaşı, müxtəlif folklor qrupları tərəfindən avar, talış, kürd, ləzgi, udi, slavyan, tat, yəhudi, gürcü və saxur xalqlarının musiqiləri də ifa edilmişdir.^[56]

Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin (QMİ) tarixi 1823-cü ildə şeyxülislam vəzifəsinin yaradılmasından başlamışdır.^[57] 1872-ci ildə Zaqafqaziya Şiə və Sünni Məzhəbləri Müsəlman Ruhani idarəsi yaradılmışdır.^[58]

Allahşükür Paşazadə 1992-ci ilin 7 sentyabrında Qroznı şəhərində çağırılan "Qafqaz Evi" konfransında Azərbaycanın, Dağıstanın, Kabardino-Balkariyanın, Gürcüstanın, İnquşetiyanın, Çeçenistanın, Qaraçay-Çerkesiyanın və Adıgeyin dini xadimləri tərəfindən Qafqaz Xalqlarının Ali Dini Şurasının sədri seçilmişdir. 2003-cü ildə isə şeyxülislamlıq vəzifəsinə ömürlük seçilmişdir.^[59] 2012-ci ildə QMİ-nin Gürcüstan nümayəndəliyinin açılışı olmuşdur.^[60]

2018-ci ildə QMİ-nin tabeliyində olan Bakı İslam Universiteti ləğv edilmiş, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin (DQDK) nəzarət etdiyi Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu yaradılmışdır. 2022-ci ildə Dövlət Komitəsi icmaların qeydiyyatı ilə bağlı qərarlara baxmağa və onları qəbul etməyə başlamışdır. Bundan əvvəl isə icmaların təqdimatı QMİ tərəfindən edilirdi. 2025-ci ildə isə din xadimlərinin təyin edilməsi hüququ QMİ-dən alınaraq DQDK-ya verilmişdir.^[61][62]

2025-ci ilin oktyabrında Allahşükür Paşazadə ABŞ-yə səfər etmiş, səfər çərçivəsində G20 Dinlərarası Forum Assosiasiyasının prezidenti Kol Durhamla görüşmüşdür. Paşazadə G20 Dinlərarası Forumunun quruluşunda nəzərdə tutulan dəyişikliklərlə bağlı öz təklif və tövsiyələrini vermiş, qarşı tərəf Paşazadənin tövsiyələrinin mütləq nəzərə alınacağını qeyd etmişdir. İki tərəf arasında islahatlarla bağlı məlumat mübadiləsinin aparılması qərarlaşdırılmışdır.^[63] 14 oktyabr 2025-ci ildə "Dinlər Sülh Naminə" təşkilatının baş katibi, Nobel mükafatı laureatı Frensis Kuria Allahşükür Paşazadənin başçılıq etdiyi Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə görüşmüşdür. Görüş ərzində Kuria başçılıq etdiyi "Dinlər Sülh Naminə" təşkilatının Azərbaycanın dinlərarası dialoq və əməkdaşlıq sahəsindəki təcrübəsindən istifadə edəcəyini qeyd etmişdir.^[64]

22 may 2025-ci ildə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin İrəvan qazılığı bərpa edilmişdir.^[65] 11 dekabr 2025-ci ildə Qərbi Azərbaycan İcması ilə İrəvan qazılığı arasında görüş keçirilmişdir. Bu görüşdə Qərbi Azərbaycan İcması dini-mənəvi irsin araşdırılması, bu istiqamətdə sistemli əməkdaşlığın genişləndirilməsi və beynəlxalq platformalarda nəticələrin təqdimatı mövzusunda İrəvan qazısı ilə fikir mübadiləsi aparmışdır. İrəvan qazısı Hacı Bəxtiyar Nəcəfov qayıdışın sadəcə siyasi yox, həm də mədəni və dini məsələ olduğunu qeyd etmiş, buna görə də Qərbi Azərbaycan İcması ilə əməkdaşlığın vacib olduğunu bildirmişdir. Razılığa gəlinmişdir ki, dini irsin araşdırılması, faktların toplanması və ictimai məlumatlandırma iki qurum arasında koordinasiyalı şəkildə həyata keçirilsin.^[66]

2003-cü ildə mərkəzi Nic olmaqla, Alban-Udi Xristian dini icması dövlət qeydiyyatına alınmışdır.^[67] İcma Azərbaycan hökuməti tərəfindən maliyyələşdirilir.^[68] İcmanın nümayəndələrinin dini təhsil alması üçün ilk seçim olaraq, Türkiyə nəzərdə tutulmuşdur. Buna səbəb dil birliyidir. Ancaq Mardin şəhərində dini təhsilin ərəb və süryani dillərində olması, İstanbulda isə dini təhsil kurslarının olmamasına görə, Ukrayna növbəti seçim olmuşdur. Ukrayna kilsəsi həm dil birliyi məsələsinə görə, həm də Alban-Udi kilsəsinə qarşı mötədil münasibətinə görə uyğun seçim olmuşdur.^[69][70] Roma Papası Fransisk 2 oktyabr 2016-cı ildə Azərbaycana səfər edərkən Robert Mobili ilə görüşmüş, Alban-Udi kilsəsinin yenidən dirçəlməsində udilərə kömək ediləcəyinə söz vermişdir.^[71] Udi kilsəsi həm də Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı yeparxiyası ilə əlaqələrə malikdir.^[72][73]

2021-ci ildə Azərbaycanda fəaliyyətdə olan dini konfessiya rəhbərlərinin Məşvərət Şurası yaradılmışdır. Elə birinci iclasda Robert Mobili şuranın üzvü seçilmişdir.^[74] Alban-Udi kilsəsinin rəhbəri Robert Mobili icmasının Erməni Qriqoryan Kilsəsi ilə əməkdaşlıq etməyə, Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda ermənilərlə birlikdə yaşamağa hazır olduğunu bildirmişdir:^[75]

2014-cü ildə Heydər məscidi ictimai istifadəyə verilmişdir. Burada dini icma yoxdur, dövlət tərəfindən sünni təriqəti üzrə imam və şiə təriqəti üzrə axund təyin edilmişdir.^[76] Müəyyən dövrlərdə Heydər məscidində vəhdət namazı qılınmışdır. Bu namazda İslamın müxtəlif qollarına mənsub şəxslər birlikdə dua edir. Vəhdət namazı 2016-cı ildə "Multikulturalizm ili" çərçivəsində, 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi şəhidlərinin şərəfinə, 2024-cü ildə isə Azərbaycanda Din Xadimlərinin Forumu çərçivəsində qılınmışdır.^[77][78][79]

2021-ci ildə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən dini konfessiyaların rəhbərlərinin Məşvərət Şurası təsis edilmişdir. Bu şuranın məqsədi dinlərarası və din-dövlət münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi, dini qurumların fəaliyyətinin daha mütəşəkkil və daha dayanıqlı davam etdirilməsidir. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə, Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan Arxiyepiskopu Aleksandr, Azərbaycandakı Dağ yəhudiləri icmasının rəhbəri Melix Yevdayev, Bakıdakı Avropa yəhudiləri icmasının rəhbəri Aleksandr Şarovski, Roma Katolik Kilsəsinin Azərbaycandakı apostol prefekturasının yepiskopu Vladimir Fekete, Alban-udi xristian dini icmasının sədri Robert Mobili, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi sədrinin I müavini, müfti Salman Musayev Məşvərət Şurasına üzv seçilmişdir. Allahşükür Paşazadə şuranın sədridir.^[80]

2025-ci ilin noyabrında Azərbaycanda "Fərqliliyin rəngi" adlı festival keçirilmişdir. Festival "Konstitusiya və Suverenlik İli"nin silsilə tədbirlərindən biridir. Tədbirin iştirakçıları arasında Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi, Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan Yeparxiyası, Roma Katolik Kilsəsinin Apostol Prefekturası, Bakı şəhəri Dağ yəhudiləri dini icması, Sefarad yəhudilərinin Bakı dini icması və Avropa yəhudilərinin Bakı dini icması, Azərbaycan Bibliya Cəmiyyəti, Azərbaycan Bəhailəri Dini Mərkəzi, Alban-Udi, Krişna şüuru, Gürcü pravoslav və Molokan-ruhani xristian dini icmaları olmuşdur. Festivalda dini qurumların və icmalar sərgilər, həmçinin bədii hissədə çıxışlar ilə öz dini icmalarını təmsil etmişdir.^[81]

Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin (QMİ) sədri Allahşükür Paşazadə Ər-Riyadda keçirilən BMT Sivilizasiyalar Alyansının XI Global Forumunda iştirak etmiş, burada İraqın nüfuzlu din alimləri, üləmaları ilə görüşmüşdür. 2025-ci ilin dekabrın 19-da Allahşükür Paşazadə İraqın Azərbaycandakı müvəqqəti işlər vəkili Əli Xəlil Mustafa ilə görüşmüş, diplomat Paşazadəyə Azərbaycan-İraq dini-mənəvi əlaqələrinin dərinləşməsi istiqamətində fəaliyyəti üçün təşəkkür etmişdir.^[82]

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi (BBMM) veb-saytında Azərbaycanda yayılmış dinlər arasında xristianlıq, İslam və yəhudiliklə birlikdə zərdüştlüklə bağlı da məlumat yerləşdirilmişdir.^[83][84]

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev (h.i. 1993–2003) Gürcüstan azərbaycanlılarını Azərbaycan və Gürcüstan əlaqələri üçün bir körpü olaraq görürdü. Onun prezidentliyi dövründə, Gürcüstana ilk səfəri çərçivəsində bu məsələ qaldırılmış, Azərbaycan dövlətinin öz soydaşlarının arxasında olduğu Heydər Əliyev tərəfindən bildirilmişdir. O, Gürcüstandakı azərbaycandilli məktəbləri qoruyub saxlamağa çalışmışdır. 1994-cü ildən etibarən Gürcüstandakı azərbaycandilli məktəblərə dərsliklər təmin edilmiş, beləliklə, həm Gürcüstandakı azərbaycanlı əhalinin öz dilində təhsil alıb irsini qoruması, həm də Gürcüstan hökumətinin bununla bağlı təhsil xərclərini çəkməməsi təmin edilmişdir.^[85]

İlham Əliyevin dövründə (h.i. 2003-cü ildən etibarən) Heydər Əliyevin təhsil siyasəti davam etdirilmişdir. Bununla bağlı olaraq, SOCAR və Heydər Əliyev Fondunun təhsil sahəsində gördüyü işlər xüsusilə vurğulanmalıdır. Bu siyasətə iki dövlət arasındakı təhsil əlaqələrinin inkişafı, Gürcüstandakı azərbaycandilli məktəblərin bərpa edilməsi daxildir. Heydər Əliyev Fondunun 2010–2011-ci illərdə həyata keçirdiyi layihələr çərçivəsində Tbilisi (73 məktəb), Marneuli (7 məktəb), Qardabani (3 məktəb) və Dmanisi rayonunda (2 nömrəli məktəb) məktəblər tamamilə təmir edilmiş, Dmanisi rayonunun Kirovi kəndində və Bolnisi rayonunun Həsənhocalı və Cəfərli kəndlərində yeni məktəb binaları inşa edilmişdir.^[86]

SOCAR-ın Gürcüstandakı nümayəndəliyi müntəzəm olaraq Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıları dəstəkləmək və gəncləri təhsil almağa təşviq etmək məqsədilə layihələr həyata keçirmişdir. 2009-cu ildən bəri Azərbaycan hökuməti azərbaycanlıların Gürcüstan cəmiyyətinə inteqrasiyasını dəstəkləməklə məşğul olmuşdur. Həmin ildən etibarən Azərbaycan dilində təhsil verən 124 məktəbdən 84-də gürcü dili kursları keçirilmişdir. Bu kurslar çox tez bir zamanda nəticə vermişdir. Məsələn, 2006–2007-ci tədris ilində Gürcüstanda ali təhsil müəssisələrinə qəbul imtahanlarından yalnız 20 nəfər azərbaycanlı tələbə uğurla keçmişdirsə, 2010–2011-ci tədris ilində bu rəqəm 485-ə çatmışdır. SOCAR 2008-ci ildən bəri "1+4" təhsil layihəsi çərçivəsində Gürcüstan universitetlərində təhsil alan Azərbaycan tələbələrinin təhsil haqqını ödəyir. 2008–2022-ci illər arasında şirkət 6150 tələbəyə təqaüd vermişdir.^[87]

Atılan digər addımlar Nəriman Nərimanovun və Cəlil Məmmədquluzadənin Tiflisdəki ev muzeylərinin yenidən açılması, Tbilisi Azərbaycan Teatrının 2023-cü ildə yenidən əsasının qoyulması idi. Tiflisdəki Mirzə Fətəli Axundzadə adına Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyi Gürcüstan Prezidentinin sərəncamı ilə SOCAR-ın Gürcüstan nümayəndəliyinə verilmiş, SOCAR muzeyi bərpa ermiş və yenidən açmışdır.^[88]

2025-ci ildə Azərbaycanın elm və təhsil naziri Emin Əmrullayev Gürcüstana səfərində qeyd etmişdir ki, Gürcüstan azərbaycanlıları həm öz ana dillərini, həm də dövlət dili olan gürcü dilini öyrənməlidir. Onların istədikləri dildə ali təhsil almaqlarına problem yaranmamalıdır.^[89]

Cənubi Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı (CAMAH) 1991–1999-cu illər arasında Şimali Azərbaycandakı cənub mövzusu ilə bağlı aparıcı mövqeyinə görə hətta Azərbaycan Respublikasının dövlət dairələri tərəfindən də dəstəklənməkdə idi.^{[90][91][92][93]} Xüsusilə Heydər Əliyevin prezidentliyi və Namiq Abbasovun MTN-ə rəhbərlik etdiyi dövrlərdə Cənubi Azərbaycan mövzusu Azərbaycan mətbuatı və kütləvi informasiya vasitələrinin gündəmində əhəmiyyətli yer tutmuşdur.^[94][95] O dövrdə hətta ölkə prezidenti, Prezident Aparatı və MTN səviyyəsində CAMAH-la bağlı rəsmi və qeyri-rəsmi münasibətlər bildirilmişdi.^[96]

2020-ci ildə baş vermiş Tovuz döyüşləri və İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra İran azərbaycanlıları tərəfindən Azərbaycana dəstək aksiyaları keçirilmişdir.^{[97][98][99][100][101][102][103]} İkinci Qarabağ müharibəsi başlayandan sonra keçirilən aksiyalarda Azərbaycan bayrağı qaldırılmış,^[104] aksiya iştirakçıları "Qarabağ bizimdir, bizim olacaq!" şüarını səsləndirmişdir. Belə aksiyalarda iştirak edənlərin bir qismi həbs edilmiş, həbsdə işgəncələrə məruz qalmışdır.^[105][106] 2021-ci il oktyabr ayının 14-də Azərbaycan Respublikasında yaşayan hüquq müdafiəçiləri İran azərbaycanlısı olan fəalların həbsi ilə bağlı BMT-nin İnsan Hüquqları Komitəsinə, "Amnesty İnternational" təşkilatına və İrana müraciət ünvanlamışdır.^[107]

İran–İsrail müharibəsi dövründə, 17 iyun 2025-ci ildə Azərbaycan İsrail rəhbərliyinə İranda azərbaycanlıların məskunlaşdığı yaşayış məntəqələrini hədəf almamağa, mülki infrastruktura və mülki şəxslərə zərər verməməyə çağıran bir mesaj göndərmişdir. Mesaj diplomatik kanallar vasitəsilə İsrailə çatdırılmış və bu, Bakının İranda, xüsusən də potensial hərbi hədəflərə yaxın bölgələrdə yaşayan etnik azərbaycanlıların təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlığını əks etdirmişdir. Azərbaycanın mesajı münaqişə zonalarında mülki şəxslərin, xüsusən də azərbaycanlıların həyatını qorumağın prioritet olduğunu vurğulamışdır.^[108] Ərdəbil şəhərindəki İran hərbi obyektlərinin İsrail tərəfindən vurulmasından sonra, 19 iyun 2025-ci ildə Azərbaycan İsrailə yenidən diplomatik kanallar vasitəsilə mesaj göndərmiş, İsraili azərbaycanlıların yaşadığı yerlərdə mülki əhali və mülki obyektlərin təhlükəsizliyi ilə bağlı ehtiyatlı olmağa və hücum etməkdən çəkinməyə çağırmışdır.^[109]

2025-ci ilin sonlarında bir sıra güney azərbaycanlı qələm adamları Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anara müraciət edərək birliyin Güney Azərbaycan ədəbiyyatı komissiyasının sədri şair Sayman Aruzun vəzifəsindən azad edilməsini tələb etmişlər. Bu tələbdən sonra o, vəzifəsindən azad edilmiş, Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı komissiyanın sədri olmuşdur.^[110]

2017-ci ildə Dərbənddə ziyan görmüş Nizami Gəncəvi heykəli bərpa edilmişdir.^[111] 2020-ci ildə Dərbənddə general Mustafa Nəsirovun xatirə lövhəsinin açılışı olmuşdur.^[112] 2025-ci ildə Dərbənddəki Azərbaycan teatrının yenidən qurulmasının başa çatdığı və yaxın vaxtlarda istifadəyə veriləcəyi qeyd edilmişdir.^[113]

2022-ci ildə qəbul edilmiş Moskva bəyannaməsində Azərbaycan və Rusiya ərazisində yaşayan etnik azlıqlar məsələsi qeyd edilmişdir:^[114]

Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə 2004-cü ildə Türkiyədə azərbaycanlıların yaşadığı Qars şəhərində konsulluq yaradılmışdır.^[115] 2025-ci ilin noyabr ayında Qars, Iğdır və Ərzurumdan olan jurnalistlər Qarabağa səfər etmiş, Əsgəran qalası və Qarabağ Universiteti ilə tanış edilmişdir. Onlar həm də Xocalıda görülən işlərlə tanış olmuş, Xocalı rayonu sakinləri ilə görüşmüşdür.^[116] Bundan başqa, 2025-ci ildə Şərqi Anadoluda yaşayan azərbaycanlıların forumunun keçirilməsi planlaşdırılmışdır.^[117]

2025-ci ilin sentyabrında Şərqi Anadolunun universitet rektorları və Azərbaycan İğdır evinin rəhbərinin daxil olduğu Türkiyə nümayəndə heyəti Azərbaycanın Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi ilə görüşmüşdür. Görüşdə vahid türk diasporunun yaradılması, Azərbaycan və Türkiyənin "yumşaq gücü"nün inkişaf etdirilməsi, universitetlərlə ortaq layihələrin həyata keçirilməsi və s. müzakirə edilmişdir.^[118]

Azərbaycanın Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti 1946-cı ildə Bakıda yaradılmışdır.^[119] Həmin vaxt Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin (DTK) xüsusi nəzarəti altında gərgin fəaliyyət göstərən qurumun əsas məqsədi xaricdə yaşayan azərbaycanlıların, xüsusilə də ziyalı təbəqəsinin Azərbaycanla əlaqəsinin qurulması idi.^[119] 1992-ci il tarixli qərar ilə Azərbaycanın Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti "Azərbaycan Dünyası" Beynəlxalq Əlaqələr Mərkəzinə çevrilmişdir.^[120] Həmin vaxt cəmiyyətin sədri Nəbi Xəzri idi.^[121]

Azərbaycanda 31 dekabr günü Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü olaraq qeyd edilir.^[122][123] Müstəqillik dövründə, ənənəvi olaraq, Dünya Azərbaycanlılarının Qurultayı keçirilir.^[124] İlk 4 qurultay Bakıda keçirilsə də, Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun azad edilməsindən sonra, 2022-ci ildə Şuşada Dünya Azərbaycanlılarının V Qurultayı keçirilmişdir.^[125]

Azərbaycan öz diasporundan beynəlxalq arenada təmsil edilmək və ölkənin imicini artırmaq üçün istifadə edir. Mədəni kommunikasiya vasitəsilə, çalışılır ki, təkcə diaspor nümayəndələrinin xarici ölkələrə töhfələrinin tanınması əldə edilməsin, həm də Azərbaycan mədəniyyətinin, dəyərlərinin və diplomatik təşəbbüslərinin təşviqi həyata keçirilsin.^[126]

2019-cu ildən etibarən müxtəlif ölkələrdə dövlət tərəfindən Azərbaycan evləri açılmışdır. 2025-ci il məlumatına görə, dünyanın 20 ölkəsində 30-dan çox Azərbaycan evi fəaliyyət göstərir. Bu evlərin məqsədi Azərbaycan diasporu ilə münasibətlərin saxlanılması, Azərbaycan adət-ənənələri, mədəniyyəti və dilinin təbliğ edilməsi, Azərbaycan dövlətinin mövqeyinin dünyaya çatdırılması, Azərbaycanın tanıdılması və s.-dir. Bu evlər Azərbaycanın kiçik modeli sayılır və burada Azərbaycan adət-ənənələri "qorunur". COVID-19 pandemiyası dövründə Azərbaycan evləri azərbaycanlılara yardım göstərmişdir.^[127][128] Hər Azərbaycan evinin həftəsonu məktəbi də var.^[129]

2021-ci ildə Azərbaycan və Türkiyə arasında imzalanmış Şuşa Bəyannaməsinə görə, iki ölkə Azərbaycan və türk diasporları arasında əməkdaşlığın daha sıx inkişaf etdirilməsini qarşılarına məqsəd qoymuşdur.^[130] 2024-cü ildə imzalanmış Azərbaycan Respublikası ilə Özbəkistan Respublikası arasında müttəfiqlik münasibətləri haqqında Müqaviləyə görə isə, iki ölkə ərazisində yaşayan Azərbaycan və özbək diasporları arasında əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsi və onların qarşılaşdıqları ümumi problemlərin həlli üzrə birgə tədbirlərin görülməsi məqsədilə səylərini birləşdirmə qərarı vermişdir.^[131][132]

2025-ci ildə Rusiyada azərbaycanlılara qarşı gərginlik dövründə, iyulun 1-də Yekaterinburqdakı Azərbaycan diasporunun rəhbəri və "Azərbaycan-Ural" təşkilatının sədri Şahin Şıxlinski oğlu Mütvəli ilə birlikdə saxlanılmışdır.^[133][134] Şahin Şıxlinski İstintaq Komitəsinə aparılmışdır.^[135] Moskva Azərbaycanlılarının Regional Milli-Mədəni Muxtariyyətinin rəhbəri Elşən İbrahimov isə Rusiya vətəndaşlığından çıxarılmışdır.^[136]

2025-ci ildə Azərbaycanın dəstəyi ilə Əfqanıstanda "Avşar Ulduzu" Tədris Mərkəzi açılmışdır. Mərkəzin açılmasında məqsəd əfşar milli mədəni irsinin qorunması, Azərbaycan dili və tarixinin öyrədilməsidir.^[137]

2025-ci ilin mart ayında Azərbaycanda "Türkman irsi: vətəndaş cəmiyyətlərinin həmrəyliyi" adı ilə silsilə tədbirlər keçirilmişdir. Tədbirlərin İraq türkmanları tərəfdən iştirakçıları İraq parlamentinin Türkmanlar qrupunun sədri Ərşad Saleh, İraq Tarixçiləri Birliyinin təmsilçisi, "Türkmaneli" qəzetinin baş redaktoru Najat Şükür və İraq türkmanlarının "Tert TV" kanalının rəhbəri Türkeş Salehdir, Suriya türkmanlarından olan iştirakçılar isə Suriya Türkman Dərnəkləri Federasiyasının prezidenti Tarık Sulo Cevizci və Suriya Türkman Platformasının yaradıcısı Əsəd Arberdir. Tədbirlər boyunca, türk xalqları arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi məsələlərinin müzakirəsi, yenidən qurulan Qarabağa səfər, Novruz bayramı şənliklərində iştirak və s. həyata keçirilmişdir.^[138]

Azərbaycan Respublikasının QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin köməkliyi ilə 2025-ci ildə "Türkman marşı" ərsəyə gətirilmişdir. Mahnının bəstəkarı və ifaçısı Şəmistan Əlizamanlıdır, klip İraqda çəkilmişdir və İraq türkmanlarına ithaf edilmişdir. "Türkman marşı"nın 2026-cı ildə Bakıda təqdimatının ediləcəyi planlaşdırılır.^[139]

"Bakı Prosesi" və ya "Bakı Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu" Azərbaycan Respublikasının təşəbbüsü ilə 2008-ci ildə mədəniyyətlər və sivilizasiyalar arasında səmərəli və effektiv dialoqun qurulması məqsədilə irəli sürülmüşdür. Azərbaycanın belə bir qlobal hərəkatın təşəbbüskarı kimi çıxış etməsinin əsasında ərazisində tarixən fərqli dini mənsubiyyəti olan icmaların, milli-etnik qrupların və zəngin mədəni müxtəlifliyin olması dayanır.^[140]

Bakı Təşəbbüs Qrupu dekolonizasiya və insan hüquqları sahələrində beynəlxalq tərəfdaşlıqların inkişafını dəstəkləyən beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatıdır.^[141] Qrupun məqsədi müstəmləkəçilikdə olan dünyanın müxtəlif bölgələrində yerləşən xalqların azadlıq uğrunda apardıqları mübarizəyə dəstək verməkdir.^[141] 20 iyun 2024-cü ildə qrupun təşəbbüsü ilə BMT-nin Nyu-Yorkdakı mənzil-qərargahında "Müstəqilliyə və fundamental azadlıqlara doğru: Müstəmləkəçiliyə son qoyulmasında C24 Komitəsinin rolu" adlı beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Konfransda Fransa və Niderlandın müstəmləkəsi olan 8 ərazidən nümayəndələr iştirak etmişlər.^[142] 2024-cü ilin iyulunda Bakı Təşəbbüs Qrupunun dəstəyi ilə Bakıda Fransanın son müstəmləkələrinin nümayəndələri tərəfindən Beynəlxalq Dekolonizasiya Cəbhəsi yaradılmışdır. Beynəlxalq Dekolonizasiya Cəbhəsi 23–24 yanvar tarixlərində Kanakidə keçirilən konqresdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin "Dəmir Yumruğ"unu özlərinə rəsmi rəmz olaraq qəbul etmişdir.^[143]

• Azərbaycanlıların tarixi məskunlaşma əraziləri
• Azərbaycan mədəni mühiti
• Azərbaycan təsiri

• Habibbayli, Samira. "Smart Power Strategies in Azerbaijan’s Policy Toward Georgia". Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 12, no. 2 (December 2025): 757–75. https://doi.org/10.16985/mtad.1644166.
• Adilə Yusifova. Ənənə bərpa olundu: Şuşa – "Xarıbülbül" festivalı… // Mədəniyyət : газета. — 2021. — 19 may. — S. 3.
• Kazemzadeh, Firuz. The Struggle for Transcaucasia (1917–1921). New York City: Philosophical Library. 1951. OCLC 1943521.