Ayaqüstü komediya janrı

Bəzi komediyaçılar musiqi alətlərindən (musiqili komediya), ventriloqizmdən, hoqqabazlıqdan və digər üsullardan istifadə edirlər. Ayaqüstü komediyalar xüsusi təchiz olunmuş klublarında, barlarda, restoran və kafelərdə, teatrlarda, habelə səhnələşdirilmiş digər məkanlarda icra olunur^[1][2].

Canlı ifalara yanaşı, ayaqüstü komediya çıxışları CD, DVD, TV və internet üzərindən də yayınlanır.

2010-cu illərin ortalarından başlayaraq ingilisdilli auditoriya üçün ayaqüstü komediya daha çox İnternetdə videoaxın (videostream) xidmətləri vasitəsilə yayınlanmağa başladığı üçün canlı (fiziki çıxış) formasında bu komediyanın icrası getdikcə məhdudlaşır.

Qədim Yunanıstanda Natiqlik sənəti formasında Komediya janrı qədim yunan parrheziyasından^[3] (eramızdan əvvəl 400-cü illərdə) yaranmışdır. Natiqlik kinizm və epikurçuluq ardıcılları tərəfindən senzurasız reallıqdan danışmaq üçün istifadə olunurdu.

Kiçik səhnəciklər qurmaqla əyləncə təqdim edən məkanlar Avropada XVIII əsrin əvvəllərindən yayılmağa bağladı. 1720-ci ildə Parisdə müxtəlif musiqili göstərilər və "farce" janrında komediyalar təqdim edən "Variete" teatrı (fr: Variété) açıldı. "Veriete" məişət sözünə çevrildi və bəzi dəyişikliklərlə bu əyləncə forması tezliklə bütün Avropa və ABŞ-də yayıldı: İngiltərədə estrada şouları musiqi salonlarında, Fransada kafe şənliklərində, ABŞ-də isə vodevil və burleskdə ("American burlesque") nümayiş etdirildi. yicilərlə təmasa dialoq formasında komediya Variete teatrında göstərilərdən birinə çevrildi. Əlbəttə, komediyaçılardan başqa, orada müğənnilər, rəqqaslar və başqa ifaçılar da çıxış edirdilər^[4][5].

2008-ci ildən sonra Fransada ayaqüstü komediya daha da məşhurlaşıb^[6][7].

Böyük Britaniyada XVIII-XIX əsrlərdə Musiqi zalı ("Music Hall") estrada şoularında kiçik komediya səhnələri nümayiş etdirilirdi. Bu zaman komediyaçıların çıxışları Lord Great Chamberlain ofisi tərəfindən əvvəlcədən senzuradan keçirilirdi^[8].

Sənədlərdə ayaqüstü komediya ("stand-up comedy") ifadəsi ilk dəfə Böyük Britaniyanın "The Stage" nəşrində 1911-ci ildə işlədilib^[9]. Sonra isə Yorkshire Evening Post (YEP) qəzetinin "Stage Gossip" (Səhnə şayələri) adlı rubrikasında^[10] istifadə edilib.

Lakin 1968-ci il Teatr Qanunu teatral çıxışların senzurasını tamamilə ləğv etdi. İkinci dünya müharibəsı sonrası dövrdə televiziya və radionun yüksəlişi ilə Musiqi zalları tənəzzülə uğradı və 1970-ci illərdə demək olar ki, fəaliyyətini dayandırdı.

Bu zaman zəhmətkeç klubları komediya üçün yeni məkana çevrildi, burada komediyaçılarla yanaşı müğənnilər və digər ifaçılar da iştirak edirdilər. Klubların ən məşhur komediyaçıları tezliklə klubların özlərində çəkilmiş estrada şouları ilə televiziyaya yollandılar. 1970-ci illərdən başlayaraq Böyük Britaniyada amerikan ayaqüstü komediya üslubu üstünlük təşkil etməyə başladı: 1979-cu ildə Londonda müvafiq ABŞ klubunun adını daşıyan və komediya klubu olan "Comedy Store" açıldı.

Bundan belə, getdikcə daha çox komediyaçı Amerika ayaqüstü komediya üslubunun təsiri altına düşməyə başladı^[11][12].

ABŞ-da estrada şouları XIX əsrdə Vodvildə həyata keçirilirdi. Çoxları Mark Tveni ayaqüstü komediyaçı hesab edir, baxmayaraq ki, Tvenin zamanında ayaqüstü komediya yerinə sadəcə Vodvil komediyası olub. Tven ayaqüstü komediyanın yaradılmasına təkan verirdi: onun ictimai çıxışları müasir ayaqüstü komediyaçıların çıxışlarına bənzəyirdı, baxmayaraq ki, peşəkar Vodvil komediyaçıları Tvenin üslubunu marjinal hesab edirdilər^[13][14].

Artemus Uord ("Artemus Ward") təxəllüsü ilə daha yaxşı tanınan Çarlz Farrar Braun (Charles Farrar Browne) (26 aprel 1834 – 6 mart 1867) komediya tarixçiləri tərəfindən ilk ABŞ ayaqüstü komediyaçısı hesab olunur^[15].

1930-cu illərdə kino, televiziya və radionun populyarlığı fonunda vodvil faktiki olaraq ölmüşdü. Müəssisələr ya bağlanır, ya da kinoteatrlara çevrildi. Keçmiş vodevil ustalatrı ya kinoya, televiziyaya, yaxud radioya keçdi, ya da təqaüdə çıxdı. Bu ərəfədə vodvil komediyaçıları mafiya tərəfindən idarə olunan gecə klublarında görünməyə başladılar və 1940-cı illərdə "Ayaqüstü komediya" termini meydana çıxdı. Mafiya dilində artıq "stand-up" ("ayaqüstü") sözü hardasa "yoxlanılmış", "sübut edilmiş" və ya "etibarlı" mənasına gəlirdi. Bu zaman istifadə olunan ifadələr arasında "Stand-up fighter" — sadiq döyüşçü, "Stand-up guy" — etibarlı adam, "Stand-up comic" — "peşəkar komediyaçı" mənalarında istifadə edilirdi. Sonralar bu termin sadəcə komediyaçıları və komediya üslubunu ifadə edən söz kimi qaldı. O zamanlar qısa komediya göstəriləri müstəqil sənət növləri kimi şəkillənməyə başlayır və Ayaqüstü komediya bu növlərin bir janrını ifadə edirdi ki, bu da 1950-ci illərdə hökumətin mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı mübarizəyə başlamasından sonra nəhayət, mafiyanın nəzarətindən qurtularaq, sivil şəkil aldı. Mafiya dönəmində ayaqüstü komediya daha qaba, kobud, əxlaqsız ifadələrlə dolu, "qara adamların" şənliyi kimi başa düşülsə də, sonradan məşhurlaşan bir sıra ayaqüstü komediya ustaları məhz bu mafiya dövrünün yetirmələri idilər^[16].

Mafiyasonrası dövrdə ayaqüstü komediya getdikcə məşhurlaşırdı. Bu zaman ABŞ-də həmin janrı nəzərə alan ayrıca klublar təchiz erdilməyə başladı və nəhayət 1970-ci ildə ayaqüstü komediya ABŞ-də səhnə komediyasının əsas janrına çevrildi.

Lenni Brüs, Riçard Prior, Corc Carlin, Bill Kosbi və Woody Allen ABŞ ayaqüstü komediyasının yaradıcılarındandır. Müasir ayaqüstü komediya baniləri kimi onlar müəyyən materialı icra etmək hüququ ilə bağlı çoxsaylı çətinliklərlə üzləşiblər^[17]. Xüsusən də Lenni Brüs çıxışlarında ədəbsizliyə görə dəfələrlə həbs edilib. Corc Karlin " Yeddi lənət " adlı komediya filminə görə ABŞ Ali Məhkəməsində mühakimə edildi. Lakin bu cür hüquqi keyslər sonradan ayaqüstü komediya janrının nüfuzunu artırdı və yeni nəsil ayaqüstü komediyaçılar meydana çıxdı. Bunardan Eddi Merfi, Robin Uilyams, Rodni Danqerfild, Vupi Qoldberq və başqalarınln adları çəkmək olar^[18].

1980-ci illər ayaqüstü komediyanın sürətlə yayılmasının ilk onilliyinə çevrildi. Bu zaman ayaqüstü komediyanın ABŞ-də ilk milli super ulduzlar meydana çıxdı — Eddi Merfi, Cerri Seinfeld, Rozen Barr, Bill Kosbi və başqaları. Hamin illər ayaqüstü komediyaçılara hər yerdə rast gəlmək mümkün idi: hər TV kanalının öz ayaqüstü şousu yaradıldı, yeni komediya klubları yaranırdı və çoxsaylı komediyaçılar bu sahəyə üz tutdular.

1990-cı illərdə ABŞ-də ayaqüstü komediya həyacanı sona çatdı — ölkədə bu cür komediya klublarının izafi çoxluğu həmin sahədə gəlirləri azaltdı və klublaırn artım sürətini yavaşıdı. Digər tərəfdən, daha çox kluba daha çox komediyaçı lazım idi. Nəticə etibarilə, komediya keyfiyyəti aşağı düzdü, bu da klubların populyarlığının azalmasına və iflasına səbəb oldu^[19].

Arkadi Raykin, Mixail Jvanetski, Gennadi Xazanov, Yan Arlazorov, Mixail Zadornov və başqaları kimi ayaqüstü komediyaçılarının çıxışları Sovet dövründən RSFSR-də populyardır. Bunlar da Qərb ayaqüstü komediyaçılarısayağı səhnədə canlı tamaşaçılar qarşısında çıxış edir, onlarla birbaşa müraciət edirdilər. Düzdür, sovet tamaşaçısı "Ayaqüstü komediya" və ya "Stand-up" terminini işlətmirdi, lakin zaman keçdikcə geriyə doğru istifadə olunmağa başladı^[20][21] .

Qərb ayaqüstü komediyaçılarının çıxışlarının səsyazmalarının və tərcümələrinin çoxalması fonunda Qərb üslubluna marağı artırırdı və 2012-ci ilin sonlarında yayımlanan STS kanalında "Mərkəzi Mikrofon" şousu Rusiya televiziyasında ilk olaraq ayaqüstü komediya şousu kimi təqdim edildi. 2013-cü ildə TNT kanalında "Stand Up" şousu başladı. 2014-cü ildə STS- də "Leninqrad Stand-Up Klubu" layihəsinə start verildi.

Azərbaycan ərzisində qədim zamanlardan qeyd edilən Norvuz, Susəpən, Abrizəgan, Sucəddim, Bolluq və Narduqan bayramlarında, xüsusən Rusiya İmperiyası tərəfindən ilhaq olunana qədərki dövrdə şəhərlərdə bayram səhnələri (ixtisaslaşmış, tematik səhnələr) qurular, oyunçular (artistlər) interaktiv icralar edərmişlər. Misal üçün, kosa və keçəl oyunu səhnədə tamaşağılara suallar verilərək, interaktiv şəkildə qurulan bir səhnəcikdir. Bu cür qurulan səhnələrin ümumi adı "Meydan tamaşaları"dır^[22].

13 noyabr 1921-ci il tarixində Bakıda ilk "Türk Tənqid-Təbliğ Teatrı" təşkil edilir. Bu teatr yalnız "orucluq", "şaxsey-vaxsey" kimi dini ayinlərin əleyhinə yazılmış bir pərdəli inqilabi pyesləri tamaşa səhnəsinə qoyur. Təbliğat məqsədilə, bizim təsərrüfat orqanlarımızın və dövlət idarələrimizin nöqsanlarını tənqid edən pyeslər də təmsil edilirdi. Tamaşalar əksəriyyətlə dairədə, işçi klublarında qoyulur; şəhərdə isə, həftədə bir dəfə oynanırdı. Teatr rəhbəri Hacı Ağa Abbasov idi". Bu teatr məhz interaktiv səhnəciklərlə qurulub və ayaqüstü teatrın institutlaşmış versiyası kimi qəbul edilir^[23].

1930-cu illərdə Əbülhəsən Anaplı, habelə Şərablı kimi tanınan aktyorların yaratdığı səhnəciklər müxtəlif üsullü ayaqüstü komediya janırını təmsil edib^[24].

Sorakı dövrdə monoloq formasında bir sıra aktyorların (misal: Bəşir Səfəroğlu) çıxışları ayaqüstü komediya janrında olsa da, bu termin istifadə edilməyib.

Azərbaycan Respublikaısnda ayaqüstü komediya janrında çıxışlar 2000-ci ildən sonralara təsadüf edir^[25]. Buna baxmayaraq, geniş yayılmış bir sənət forması deyil^[26].