Ayaqüstü asanalar

Yoqa,qədim Hindistanda meydana gəlmiş fiziki,zehni, mənəvi təcrübə və nizam-intizamlar sistemidir.Onun əsas mənəvi-fəlsəfi məqsədi insan ruhunu ilahi varlıqla birləşdirmək olmuşdur.Bu məqsədə çatmaq üçün tətbiq olunan üsullar əsasən meditativ xarakter daşıyırdı.Fiziki pozalardan (asanalardan), yanaşı olaraq meditasiya və təmizləyici texnikalardan istifadə edən yoqa növü Hatha yoqa adlanır.^[2]Bu sistem XI əsrdən etibarən geniş yayılmışdır.Müasir Qərb dünyasında "yoqa" termini adətən asanalardan ibarət fiziki məşqlər sistemi, yəni Hatha yoqanın müasirləşmiş forması kimi başa düşülür.Ən ilkin asanalar ayaqaltı bardaş qurar şəklində meditasiyaya uyğun oturuşlardır.Zamanla bu pozalara müxtəlif bədən duruşları əlavə olunmuşdur.

XX əsrdən əvvəl Hatha yoqada tətbiq edildiyi dəqiq məlum olan azsaylı ayaqüstü pozalardan biri Vrikşasana - ağac pozasıdır.Bu poza XVII əsrə aid Hatha yoqa mətnlərindən olan Gheranda Samhitanın bölməsində təsvir olunur.^[3]Bununla belə,bu pozanın mənşəyi daha qədim dövrlərə gedib çıxa bilər.Mahabalipuramda yerləşən və VII əsrə aid bir daş oyma təsvirində tək ayaq üstə dayanan insan fiquru görünür.Bu da ehtimal ki, Vrikşasanaya bənzər bir pozanın həmin dövrdə istifadə olunduğunu göstərir.Rəvayət olunur ki, bəzi sadhular bu pozanı meditasiya üçün seçərək özlərini intizam altına alırdılar.

Bəzi digər ayaqüstü pozaların da orta əsrlərə aid olduğu ehtimal olunur.Lakin bu barədə etibarlı sübutlar yoxdur.Bu məsələdə əsas çətinliklərdən biri pozaların adlandırılması ilə bağlıdır.Orta əsrlərdə mövcud olmuş bir pozanın indiki dövrdə eyni adda olması onların mütləq şəkildə eyni poza olduğunu sübut etmir.^[4]Çünki zaman keçdikcə pozalara verilən adlar dəyişə bilər və eyni ad müxtəlif pozalar üçün istifadə oluna bilər.Məsələn,Garudasana ( Qartal pozası) adı Gheranda Samhita mətnində oturaraq bir poza üçün istifadə olunmuşdur.XIX əsrə aid Sritattvanidhi mənbəsində isə bu ad Vrikşasanaya yaxın bir poza üçün tətbiq edilir.Müasir dövrdə "Garudasana" adlanan ayaqüstü poza isə yalnız XX əsrdən etibarən sənədləşdirilmişdir.

Pozaların mənşəyi ilə bağlı digər bir mühüm məsələ isə onların istifadə məqsədidir.Hər hansı bir pozanın orta əsrlərdə mövcud olması onun Hatha yoqada istifadə olunduğunu sübut etmir.Məsələn,Natarajasana - rəqs edən Şivanın pozası XIII-XVIII əsrlərə aid Chidambaramdakı Nataraja məbədinin Şərq qapısında (Gopuram) yer alan Bharatanatyam rəqs fiqurlarında təsvir olunmuşdur.^[5]Ananda Bhavananiya görə,bu, pozanın orta əsr Hatha yoqasında istifadə olunduğunu göstərə bilər.Lakin tədqiqatçı Elliott Goldberg qeyd edir ki, Natarajasana nə bir orta əsr Hatha yoqa mətnində yer alır,nə Hindistana səfər etmiş əvvəlki dövr səyyahlar tərəfindən qeyd olunur,nə də Sritattvanidhi və Codhpur yaxınlığındakı Mahamandir kimi sənət nümunələrində təsvir olunur.Goldbergin fikrincə,bu poza XX əsrin əvvəllərində Krishnamacharya tərəfindən müasir yoqaya daxil edilmişdir.Onun tələbəsi B.K.S İyenqar tərəfindən müasir yoqanın simvolik pozalarından birinə çevrilmişdir.

Başqa bir nümunə Utkatasanadır.Bu poza bəzən "stul pozası" adlandırılır,lakin sanskritdə "Utkata" sözü "şiddətli","cəld" mənasını verir.Müasir yoqada bu,budların üfüqi vəziyyətə yaxınlaşdığı,çətin və oturmuş bir pozadır.^[6]Halbuki XIX əsrə aid Sritattvanidhi mənbəsində bu poza,budların dabanların üzərində tam oturduğu dərin çömbəlmə formasında təsvir olunmuşdur.Gheranda Samhitanın 2.27-ci bölməsində isə oxşar poza verilsə də,orada dabanların yerdən qalxdığı qeyd olunur.

Adho Mukha Svanasana (Aşağı Baxan İt)^[7],Virabhadrasana (Döyüşçü pozası) və Trikonasana (Üçbucaq pozası) kimi ayaqüstü asanalar müasir dünyada geniş şəkildə icra edilən yoqa praktikasının əsas göstəricilərindəndir.Hal-hazırda məşhur olan bu pozaların demək olar ki,hamısı 20-ci əsrə qədər Hatha yoqada məlum deyildi.Onların bir çoxu 1966-cı ildə B.K.S İyenqarın "Light on Yoga"(Yoqada İşıq) kitabında təsvir olunmuşdur.Məsələn,Tadasana (Dağ pozası) 1896-cı ilə aid "Vyayama Dipika" adlı gimnastika kitabında,"çox qədim" hesab edilən "danda"(sanskritcə "dəyənək" və ya "çubuq") hərəkətləri sırasına daxil edilmişdir.^[8]Norman Sjoman bu pozanı Krishnamacharya tərəfində Mysore şəhərində yoqaya daxil edilən və Vinyasa (pozalararası axıcı keçidlər) üçün "əsas təməl" sayılan pozalardan biri kimi qiymətləndirilir.Bu pozanın daha sonra onun şagirdləri Pattabhi Jois və İyenqar tərəfindən tətbiq edildiyi düşünülür.^[9]

1924-cü ildə Svami Kuvalayananda Maharaşta əyalətində Kaivalyadhama Sağlamlıq və Yoqa Tədqiqat Mərkəzini təsis etdi.O və onun rəqibi Yoqendra asanaları Hindistanın ənənəvi idman sistemləri və müasir Avropa gimnastikası ilə birləşdirməyə başladılar.Tədqiqatçı Cozef Alterin fikrincə,bu,yoqanın inkişafına "dərin" təsir göstərmişdir.Müasir yoqanın atası hesab olunan Krişnamacharya 1930-cu illərdə Kuvalayanandan təhsil aldı.Maisorda yerləşən yoqa məktəbində Hatha yoqanın,güləş məşqlərinin və Qərb gimnastik hərəkətlərinin sintezi olan,yoqa ənənəsində daha əvvəl görünməmiş bir sistem yaratdı.Norman Sjoman hesab edir ki,Krişnamacharya Maisor sarayı yoqa sistemini yaratmaq üçün "Vyayama Dipika" adlı gimnastika məşq kitabçasından faydalanmışdır.^[10]Sjoman həmçinin qeyd edir ki,bir çox ənənəvi asanalar obyektlərə (məsələn,Padmasana - lotus pozası),mifoloji fiqurlara (məsələn,Matsyendrasana - müdrik Matsyendrasanın pozası) vvə ya heyvanlara (məsələn,Kurmasana - tısbağa pozası) istinad edərək adlandırılsa da,B.K.S İyenqar tərəfindən təqdim edilən bir çox asananın adı sadəcə bədənin mövqeyini təsvir edir (məsələn,Utthita Parsvakonasana - Uzadılmış Yan Bucaq pozası);Sjoman bu cür pozaların 20-ci əsrdə formalaşdığını irəli sürür.Yoqa tədqiqatçısı Mark Singleton isə bildirir ki,Krişnamacharya dövrünün fiziki mədəniyyəti ilə tanış idi;bu mədəniyyət isə o dövrdə geniş yayılmış Skandinaviya gimnastikası,xüsusilə Niels Bukh sisteminin təsiri altındaydı.Singletonun fikrincə,Krişnamacharyanın asanalarla eksperimentləri və pozalar arasında gimnastik tullanışlardan istifadə etməsi müasir dayanıqlı asanalar ilə Skandinaviya gimnastikası arasındakı bənzərlikləri izah edir.

Ayaqüstü yerinə yetirilən asanaların mənşəyi mübahisəli məsələ olaraq qalır.Mark Singletonun 2010-cu ildə nəşr olunan "Yoga Body" adlı əsəri mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Kitabda müəllif müasir yoqanın bəzi formalarının qədim ənənələrin sadəcə davamı deyil,Hatha yoqanın köklü şəkildə yenidən qurulması olduğunu iddia edir.O,xüsusilə ayaqüstü asanaların və bu pozalar arasında keçidlərin (Vinyasaların) əlavə edilməsini,eyni zamanda yoqanın pozadan kənar digər aspektlərinin böyük ölçüdə arxa plana atılmasını bu yenidənqurmanın əsas nümunələri kimi göstərir.Vinyasaların tətbiqi,əsasən ayaqüstü pozalardan ibarət olan ardıcıl hərəkətlərin fasiləsiz şəkildə icrasına imkan yaratmışdır.Bu cür ardıcıllıqlar,əgər sürətlə yerinə yetirilərsə,aerobik məşq xüsusiyyəti daşıyır və bu,potensial olaraq meditativ komponentlərin zəifləməsinə səbəb ola bilər.

Surya Namaskar (Günəşi Salamlama) müasir dövrdə ayaqüstü asanaların əsas mənbələrindən biri hesab olunur.Bu ardıcıllıq,20-ci əsrin əvvəllərində Aundh hökmdarı Bhawanrao Shriniwasrao Pant Pratinidhi tərəfindən tərtib edilmiş və geniş şəkildə tanıdılmışdır.^[11]Qeyd olunmalıdır ki,bu sistem ilk mərhələdə yoqa adı altında deyil,müstəqil bir fiziki məşq növü kimi təqdim olunmuş və Mysore sarayında Krişnamacharyanın yoqa dərslərindən ayrıca bir zalda tədris edilmişdir.

Tarixi baxımdan,Surya Namaskar hərəkətlər silsiləsi 19-cu əsrə qədər heç bir Hatha yoqa mətnində qeydə alınmamışdır.Onun tərkibindəki ayaqüstü pozalar,müasir dövrdə beynəlxalq miqyasda idman məqsədli yoqanın əsas elementlərindən birinə çevrilmişdir.Surya Namaskar sistemindəki asanalar arasında keçidlər üçün istifadə olunan vinyasalar,fərqli məktəblərdə müxtəlif cür tətbiq edilir.İyenqar Yoqa sistemində bu ardıcıllığa müxtəlif digər pozalar da əlavə oluna bilər.Aştanqa Vinyasa Yoqa sistemində isə əsas ardıcıllığa Anjaneyasana (aşağı ağciyər pozası) və Dandasana (oturaq "çubuq" pozası) daxildir.Həmçinin Ashwa Sanchalanasana (at addımı pozası) kimi digər ağciyər əsaslı hərəkətlər də tez-tez əlavə olunur.