Avropa İttifaqı vətəndaşlığı — Avropa İttifaqına (Aİ) üzv olan dövlətlərin bütün vətəndaşlarına verilən hüquqi status. O, rəsmi olaraq 1992-ci ildə Maastrixt sazişinin qəbulu ilə, Aİ-nın yaradılması ilə eyni vaxtda yaradılmışdır. Aİ vətəndaşlığı milli vətəndaşlığa əlavədir, lakin onu əvəz etmir.[1][2] Üzv dövlətlər tərəfindən razılaşdırılmış Avropa İttifaqının müqavilələri onun konstitusiya strukturunu təşkil edir.
Aİ vətəndaşlarının Avropa Birliyi daxilində hərəkət azadlığı, məskunlaşma və məşğulluq azadlığı var. Onlar kapitalın hərəkəti və ya rüsumlar üzrə heç bir məhdudiyyət olmadan Aİ dövlət sərhədləri vasitəsilə malların, xidmətlərin və kapitalın ticarəti və nəqlində sərbəstdirlər. Kapitalın hərəkəti və ya rüsumlar üzrə heç bir məhdudiyyət qoyulmur.[3] Aİ vətəndaşları yaşadıqları üzv dövlətdə müəyyən (çox vaxt yerli) seçkilərdə səs vermək və namizəd kimi iştirak etmək hüququna malikdilər. Eyni zamanda Aİ seçkilərində səs verir və Avropa Vətəndaş təşəbbüsündə (ECI) iştirak edirlər.
Aİ vətəndaşlığı, şəxsin vətəndaşlıq ölkəsi onun müdafiəyə və ya digər yardıma ehtiyac duyduğu xarici ölkədə səfirlik və ya konsulluq tərəfindən təmsil olunmadığı halda, digər Aİ Üzv Dövlətlərinin səfirliklərindən konsul müdafiəsi hüququ verir. Aİ vətəndaşlarının, qaldırılan məsələnin həmin qurumun səlahiyyətləri daxilində olması şərti ilə, Avropa Parlamentinə, Avropa Ombudsmanına və Aİ agentliklərinə, Aİ Müqavilərinin hər hansı dilində[4] birbaşa müraciət etmək hüququ vardır.[5]
Aİ vətəndaşları Aİ qanunvericiliyinin hüquqi müdafiəsinə,[6] Aİ-nin Əsas Hüquqlar Xartiyası[7] və şəxsi məlumatların qorunması, cinayət qurbanlarının hüquqları, insan alverinin qarşısının alınması və onunla mübarizə ilə bağlı akt və direktivlər, bərabər əmək haqqı, həmçinin din və ya inanc, cinsi və ya yaşa görə işdə ayrı-seçkilikdən qorunmaq hüququna malikdir.[8][9] Aİ vətəndaşları Avropa Ombudsmanının ofisinə birbaşa müraciət edə bilərlər.[10]
Müasir Aİ vətəndaşlığı statusu qismən Avropa tarixinin minilliklərinə və Avropanın ümumi mədəni irsinə əsaslanır.[11] Dəqiq müəyyən edilmiş hüquq və vəzifələrə malik Avropa vətəndaşlıq formasının tətbiqi hələ 1960-cı illərdə nəzərdən keçirilirdi,[12] lakin Aİ vətəndaşlarının əsas hüquqlarının - hər şeydən əvvəl üzv dövlətlərin ərazisində yaşamaq və istənilən yerdə işləmək hüququ - 1952-ci ildə qüvvəyə minmiş Paris Müqaviləsində yer alan sərbəst hərəkət müddəalarına gedib çıxa bilər.[13] Avropa İttifaqının vətəndaşlığı ilk dəfə Maastrixt müqaviləsi ilə təqdim edilmiş və Amsterdam müqaviləsi ilə uzadılmışdır.[14] 1992-ci il Maastrixt sazişinə qədər Avropa Birliyinin müqavilələri iqtisadi fəal şəxslər üçün sərbəst hərəkət təminatlarını təmin edirdi. Avropa Kömür və Polad Birliyinin yaradılması ilə bağlı 1951-ci il Paris Müqaviləsi bu sənayelərdə işçilərin sərbəst hərəkəti hüququnu təsbit etdi və 1957-ci il Roma müqaviləsi işçilərin və xidmətlərin sərbəst hərəkətini təmin etdi. Bununla belə, yaranan Avropa şəxsi statusunun izlərinə Avropa vətəndaşlığının rəsmi qəbulundan xeyli əvvəl Avropada yaşayan əcnəbi vətəndaşların hüquq və vəzifələrini tənzimləyən hüquq sistemində rast gəlmək olar. Xüsusilə, ikinci dərəcəli Avropa qanunvericiliyinin və Avropa Məhkəməsinin presedent hüququnun qarşılıqlı əlaqəsi vasitəsilə bu, gələcək Avropa vətəndaşlığının əsasını qoydu və yeni yaradılmış Avropa İqtisadi Birliyi daxilində işçilərin sərbəst hərəkəti praktikasını formalaşdırmağa başladı.[15]
Avropa vətəndaşlığının hüquqları Maastrixt sazişi ilə Avropa vətəndaşlığının rəsmi şəkildə müəyyən edilməsindən xeyli əvvəl Avropa Ədalət Məhkəməsi tərəfindən hazırlanmışdır.[16]
Avropa Şəxsi Statusu ilə bağlı hüquqlar əvvəlcə müəyyən işçi kateqoriyaları üçün tanındı, sonra təqaüdçülərə, tələbələrə və nəhayət bütün vətəndaşlara şamil edildi. Tomas Humphrey Marşall tərəfindən təklif olunan sosial vətəndaşlıq modelinə uyğun olaraq, "Avropa Şəxsi statusu" və ya "Proto-Avropa vətəndaşlığı", Aİ-nın ilk illərində hərəkət azadlığı[17] və təsisat azadlığı ilə bağlı sosial hüquqların tanınması yolu ilə qurulmuşdur, o zaman ki, ev sahibi dövlətdə işçilərin hüquqları hətta onların ailə üzvlərinin statusuna qədər genişləndi.[18][19][20][21][22]
Aİ-ın presedent hüququna əsasən, işçilərin sərbəst hərəkəti hüquqları işçinin xaricdə işləmək məqsədindən və işçinin köçdüyü üzv dövlətdən əlavə maliyyə yardımı tələb edib-etməməsindən asılı olmayaraq tətbiq edilməlidir. Vətəndaşlıq azadlıq hüququndan fəal istifadəyə həvəsləndirir və imkan verir. Başqa bir Üzv Dövlətdə üç aydan çox qalmaq istəyən iqtisadi cəhətdən zəif Aİ vətəndaşları qəbul edən Üzv Dövlətin sosial yardım sistemi üçün “əsassız yük”ə çevrilməmək üçün kifayət qədər resurslara malik olmaqları vacibdir. Əks halda onları qanuni olaraq ölkədən çıxara billərlər.[23]
Aİ vətəndaşlarının hüquqları Avropa İttifaqının fəaliyyəti haqqında müqavilədə və Əsas Hüquqlar xartiyasında sadalanır.[24]
Tarixən Aİ dövlətinin vətəndaşı olmağın əsas faydası sərbəst hərəkət etmək olub. Sərbəst hərəkət həmçinin Avropa İqtisadi Bölgəsi ölkələri[25] və İsveçrə vətəndaşlarına şamil edilir. Lakin Aİ vətəndaşlığının yaradılması ilə müəyyən siyasi hüquqlar meydana çıxdı.
Avropa İttifaqının Əsas Hüquqlar xartiyasının (CFR) qəbulu Aİ vətəndaşları və rezidentlər üçün konkret siyasi, sosial və iqtisadi hüquqları təsbit edir. CFR-in beşinci başlığı xüsusilə Aİ vətəndaşlarının hüquqlarına diqqət yetirir. Aİ vətəndaşlarının qorunan hüquqlarına aşağıdakılar daxildir:[26]
- Avropa Parlamentində seçkilərdə səs vermək və namizəd kimi iştirak etmək hüququ.
- Bələdiyyə seçkilərində səs vermək və namizəd kimi çıxış etmək hüququ.
- İdarəçilik hüququ.
- Sənədlərlə məşqul olmaq hüququ.
- Müraciət etmək hüququ.
- Hərəkət və yaşayış azadlığı.
- Diplomatik və konsul müdafiəsi.
Avropa İttifaqı müqavilələri vətəndaşların “Avropa Parlamentində İttifaq səviyyəsində birbaşa təmsil olunmasını” və “İttifaqın demokratik həyatında iştirakını” təmin edir (Avropa İttifaqı haqqında müqavilə, II başlıq, maddə 10). Xüsusilə, aşağıdakı hüquqlar:[1]
- Avropa hökumət sənədlərinə daxil olmaq: Aİ hökumətinin sənədlərinə, onların mühitindən asılı olmayaraq daxil olmaq hüququ (maddə 15)
- Vətəndaşlığa görə hər hansı ayrı-seçkilikdən azad olmaq: Müqavilənin tətbiqi çərçivəsində milli mənsubiyyətinə görə ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququ (maddə 18)
- Ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququ: Aİ hökuməti cinsi, irqi və ya etnik mənsubiyyəti, din, əlillik, yaş və ya cinsi oriyentasiya əsasında ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə aparmaq üçün müvafiq tədbirlər görə bilər (maddə 19)
- Sərbəst hərəkət və yaşayış hüququ: İttifaq ərazisində sərbəst hərəkət etmək və yaşamaq hüququ və istənilən vəzifədə işləmək hüququ (o cümlədən, dövlət sektorunda ictimai qanunla verilmiş səlahiyyətlərin həyata keçirilməsini və dövlətin və ya yerli hakimiyyət orqanlarının ümumi mənafelərinin qorunmasını nəzərdə tutan vəzifələr istisna olmaqla (maddə 21)
- Avropa seçkilərində səsvermə hüququ: İstənilən Aİ üzv dövlətində Avropa Parlamentində səs vermək və seçkilərdə iştirak etmək hüququ (maddə 22)
- Bələdiyyə seçkilərində səsvermə və iştirak: öz ölkəsindən başqa Aİ üzv dövlətində həmin dövlətin vətəndaşları ilə eyni şərtlərlə yerli seçkilərdə səs vermək və seçilmək hüququ (maddə 22)
- Konsul müdafiəsi hüququ: Aİ-na üzv olmayan dövlətdə olarkən, vətəndaşın öz dövlətinin diplomatik və ya konsulluq orqanları yoxdursa, digər üzv dövlətlərin diplomatik və ya konsulluq orqanları tərəfindən müdafiə hüququ (maddə 23).
- Bu, bütün üzv dövlətlərin dünyanın hər bir ölkəsində səfirliklərinin olmaması ilə bağlıdır (bəzi ölkələrdə Aİ dövlətindən yalnız bir səfirlik var).
- Parlamentə və Ombudsmana müraciət: Avropa Parlamenti və hüquq orqanları istisna olmaqla, Avropa Birliyi qurumları tərəfindən zəif idarə olunması ilə bağlı istənilən halları diqqətə çatdırmaq üçün Avropa Ombudsmanına müraciət etmək hüququ (maddə 24)[27]
- Dil hüquqları: Aİ qurumlarına rəsmi dillərdən birində müraciət etmək və həmin dildə cavab almaq hüququ (maddə 24).
Maddə 21. Hərəkət etmək və yaşamaq azadlığı
Avropa İttifaqının fəaliyyəti haqqında müqavilənin 21-ci maddəsinin 1-ci bəndində deyilir:[28]
İttifaqın hər bir vətəndaşı bu Müqavilə ilə müəyyən edilmiş məhdudiyyətlər və şərtlər və onun qüvvəyə minməsi üçün görülən tədbirlər əsasında Üzv Dövlətlərin ərazisində sərbəst hərəkət etmək və yaşamaq hüququna malikdir.
Avropa Ədalət Məhkəməsində qeyd edilib:[29]
Aİ vətəndaşlığı, üzv dövlətlərin vətəndaşlarının əsas statusu kimi müəyyən edilib.
Avropa Ədalət Məhkəməsində qərara alınıb ki, bu maddə vətəndaşlara başqa üzv dövlətdə yaşamaq üçün birbaşa təsirli hüquq verir.[29][30] Aİ vətəndaşı olan miqrantlar “məhdud dərəcədə maliyyə həmrəyliyi ilə bağlı qanuni gözləntiyə malikdirlər... onların qəbul edən cəmiyyətə inteqrasiya dərəcəsini nəzərə alaraq”.[31] İnteqrasiya dərəcəsini nəzərdən keçirərkən vaxt müddəti xüsusilə vacib amildir.
Avropa Ədalət Məhkəməsinin vətəndaşlıq haqqında hüququ artan sayda milli qaydaların mütənasiblik qiymətləndirilməsinə tabe olmasına görə tənqid edilmişdir. Həmçinin, real həyatda üzləşdikləri müxtəlif maneələr səbəbindən İttifaq vətəndaşlarının müəyyən qrupları üçün sərbəst hərəkət hüququ tam olaraq mövcud deyil.
Maddə 45. İşləmək üçün hərəkət azadlığı
Avropa İttifaqı müqaviləsinin 45-ci maddəsində deyilir:[32]
- Birlik daxilində işçilərin hərəkət azadlığı təmin edilir.
- Bu cür hərəkət azadlığı məşğulluq, əmək haqqı və digər iş və məşğulluq şərtləri ilə bağlı üzv dövlətlərin işçiləri arasında vətəndaşlığa əsaslanan hər hansı ayrı-seçkiliyin ləğvinə səbəb olacaqdır.
Dövlət vəzifələrinə, məsələn hakim, polis, hərbçi, diplomat, yüksək vəzifəli dövlət qulluqçuları, ancaq ölkə vətəndaşları qəbul olunur.
Mövcud ikinci dərəcəli qanunvericiliyin və presedent hüququnun böyük hissəsi Aİ daxilində sərbəst hərəkət etmək və yaşamaq hüququna dair 2004/38/Aİ saylı Vətəndaş Hüquqları direktivində birləşdirmişdir.[33][34]
Yeni üzv dövlətlər işçilər üçün hərəkət azadlığı üçün keçid rejimlərindən keçə bilər, bu rejimlər ərzində onların vətəndaşları yalnız digər üzv dövlətlərdə əmək bazarlarına məhdud girişdən istifadə edirlər. Avropa Azad Ticarət Assosiasiyası üzv dövlətlərə üzvlükdən sonra maksimum 7 il müddətinə yeni qoşulmuş ölkələrin vətəndaşlarına məhdudiyyətlər saxlamağa icazə verilir. AATA Üzv Dövlətlər (İslandiya, Lixtenşteyn, Norveç və İsveçrə) üçün maksimum müddət doqquz ildir.
2004-cü ildə üç "köhnə" üzv dövlət - İrlandiya, İsveç və Böyük Britaniya əmək bazarlarına məhdudiyyətsiz girişi təmin etmək qərarına gəldilər. 2009-cu ilin dekabr ayına kimi bütün üzv dövlətlər, ikisi - Avstriya və Almaniya istisna olmaqla, məhdudiyyətləri tamamilə aradan qaldırdılar. Bu məhdudiyyətlər 2011-ci il mayın 1-də başa çatdı.[35]
2007-ci ildə genişlənmədən sonra, Finlandiya və İsveç istisna olmaqla, 2004-cü ildən əvvəl Aİ-nın bir hissəsi olan bütün Üzv dövlətlər Malta və Macarıstan kimi Bolqarıstan və Rumıniya vətəndaşları üçün məhdudiyyətlər tətbiq etdilər. Bu məhdudiyyətlər 2014-cü il yanvarın 1-də başa çatdı. Norveç əmək bazarını 2012-ci ilin iyununda açıldı, İsveçrə isə 2016-cı ilə qədər məhdudiyyətləri saxladı. 2013-cü ildə genişlənmədən sonra bəzi ölkələr Xorvatiya vətəndaşları üçün 2013-cü il iyulun 1-də Aİ-na daxil olduqdan sonra məhdudiyyətlər qoyub. 2021-ci ilin mart ayından etibarən bütün Aİ ölkələri bu məhdudiyyətləri tamamilə aradan qaldırıb.[36][37]
Aİ-nın Avropa vətəndaşlığının əldə edilməsi ilə bağlı ümumi siyasəti yoxdur, çünki bu, milli vətəndaşlığa əlavədir. Aİ vətəndaşlığı ilk olaraq 1994-cü ildə Avropa Birliyinə üzv dövlətlər arasında beynəlxalq hüquq çərçivəsində bağlanmış Maastrixt müqaviləsi ilə Avropa Birliyinə üzv dövlətlərin bütün vətəndaşlarına verilmişdir. 2007-ci ildə Avropa Birliyi Avropa İttifaqına çevrilmək üçün hüquqi şəxslərini dəyişdirdiyi zaman Avropa İttifaqı vətəndaşlığına çevrildi. Avropa vətəndaşlığı adətən milli vətəndaşlıqla eyni vaxtda verilir. Avropa İttifaqının müqavilələrinin [28]20(1) maddəsində deyilir:
İttifaqın hər bir vətəndaşı bu Müqavilə ilə müəyyən edilmiş məhdudiyyətlər və şərtlər və onun qüvvəyə minməsi üçün görülən tədbirlər əsasında Üzv Dövlətlərin ərazisində sərbəst hərəkət etmək və yaşamaq hüququna malikdir.
Üzv dövlətlərin vətəndaşları birliyin vətəndaşları olduqları halda, "İttifaq qanunlarını lazımi şəkildə nəzərə alaraq, vətəndaşlığın əldə edilməsi və itirilməsi üçün şərtləri müəyyən etmək hər bir Üzv dövlətin üzərinə düşür".[38] Aİ Üzv Dövlətlərində vətəndaşlığın əldə edilməsi və itirilməsi ilə bağlı müxtəlif qaydalar və təcrübələr mövcuddur.[39] Vətəndaşlıq üçün müraciət mürəkkəb ola bilər və mütəxəssis hüquqşünasın təlimatlandırılmasını tələb edə bilər.[40]
Praktikada üzv dövlət, əksər hallarda Aİ-dan kənar ərazilərdə olan müəyyən vətəndaş qruplarına Aİ vətəndaşlığından məhrum edilə bilər.
Əvvəlki nümunə Böyük Britaniyaya aiddir. Britaniya vətəndaşlığı qanununun mürəkkəbliyinə görə, Birləşmiş Krallıq hökumətinin 1982-ci il bəyannaməsi Avropa Birliyinin məqsədləri üçün kimin Britaniya "vətəndaşı" sayılacağını müəyyən etdi.
- 1981-ci il Britaniya Vətəndaşlıq Aktının I Hissəsi ilə müəyyən edilmiş Britaniya vətəndaşları.
- 1981-ci il Britaniya Vətəndaşlıq Aktının IV Hissəsinin mənasında Britaniya subyektləri, lakin yalnız Böyük Britaniyanın immiqrasiya qanununa əsasən onların da “yaşayış hüququna” malik olduqları halda.
- Cəbəllüttariqla (ing. Gibraltar) əlaqələr vasitəsilə vətəndaşlıq almış Britaniyanın xarici ərazi vətəndaşları.
Qəbul olunmuş bəyannamə keçmiş Britaniya koloniyaları ilə əlaqəli müxtəlif Britaniya vətəndaşlığı kateqoriyalarını, məsələn, Britaniyanın xaricdəki vətəndaşları, Britaniyada yaşayan xarici vətəndaşlar, Britaniyanın qorunan şəxsləri və Britaniya immiqrasiya qanununa əsasən “yaşamaq hüququna” malik olmayan hər hansı Britaniya subyektini Aİ vətəndaşlığından çıxardı.
2002-ci il Britaniya Xarici Əraziləri aktının qəbul edilməsi ilə Aİ vətəndaşlığı, demək olar ki, bütün Britaniyanın xarici əraziləri vətəndaşlarına avtomatik olaraq tam Britaniya vətəndaşlığı verildikdə genişləndirildi. Bu, faktiki olaraq onlara sərbəst hərəkət hüququ da daxil olmaqla, tam Aİ vətəndaşlığı hüquqlarını verdi, baxmayaraq ki, yalnız Cəbəllütariq sakinləri Avropa Parlamenti seçkilərində səs vermək hüququna malik oldular. Bunun əksinə olaraq, Böyük Britaniyanın dəniz əraziləri, Taxt-tac əraziləri, Cersi və Gernsi adasında, Men adasında yaşayan Britaniya vətəndaşları həmişə Aİ vətəndaşları hesab edilmişlər, lakin Britaniyanın Xarici Ərazilərinin sakinlərindən fərqli olaraq, onlara Böyük Britaniyanın Qoşulma müqaviləsi şərtlərinə əsasən Aİ daxilində sərbəst hərəkət hüquqlarından istifadə etmək qadağan edilmişdir.
Başqa bir nümunə Danimarkanın Farer adalarının sakinləridir ki, onlar tam Danimarka vətəndaşlığına sahib olsalar da, Aİ-dan kənardadırlar və Danimarkanın Qoşulma Müqaviləsinin şərtlərinə əsasən Aİ vətəndaşlığından istifadə edə bilmirlər.[41] Lakin 1984-cü il Qrenlandiya Müqaviləsi nəticəsində Aİ-dan kənarda olsa da, Aİ vətəndaşlığını qəbul edən Danimarkanın Qrenlandiya ərazisinin sakinlərinə aid deyil.
Böyük Britaniyanın Avropa İttifaqından çıxması nəticəsində həm Avropa İttifaqının, həm də Britaniya hökumətinin rəyi belə olub ki, Britaniya vətəndaşları Aİ vətəndaşlığını, AB vətəndaşları isə avtomatik olaraq Böyük Britaniyada qalmaq hüququnu itirirlər. Bundan irəli gələn problemləri nəzərə almaq üçün müvəqqəti saziş Britaniya vətəndaşlarının Böyük Britaniyanın çıxdığı gün İttifaqda rezident olduqları Aİ-da (və əksinə) qalmaq hüququnu müəyyən edir.[42][43] Aİ vətəndaşları o halda Böyük Britaniyada qala bilərlər ki, onlar Aİ Məsləhət Proqramına müraciət etsinlər. Bunun yeganə istisnası, Ümumi Səyahət Ərazisi çərçivəsində Birləşmiş Krallıqda yaşamaq və işləmək hüququna malik olan İrlandiya vətəndaşlarıdır.
XIX və XX-ci əsrlərdə dünya üzrə mühacirət etmiş avropalıların əhəmiyyətli sayını nəzərə alsaq, hazırda Avropadan kənarda yaşayan və Aİ Üzv Dövlətində vətəndaşlıq və əlavə olaraq Aİ vətəndaşlığına iddia edə biləcək milyonlarla insan var.[44][45] Avropanın milli qanunverici orqanlarında, etnik nəsil qruplarına vətəndaşlığın daha da genişləndirilməsi üçün bir sıra ölkələrin vətəndaşlıq qanunlarının dəyişdirilib-dəyişdirilməməsi ilə bağlı geniş müzakirələr aparılmışdır ki, bu da Aİ vətəndaşlarının sayını potensial olaraq əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər.[45]
Əgər bu şəxslər vətəndaşlıqlarını təsdiqləməklə bağlı bürokratik əngəllərdən keçə bilsələr, 1992-ci ildə qəbul edilən Avropa Ədalət Məhkəməsinin qərarına əsasən, Aİ-nın istənilən yerində yaşamaq üçün hərəkət azadlığından istifadə edə bilərlər.[44][46][45]
- ↑ 1 2 Consolidated version of the Treaty on the Functioning of the European Union
- ↑ Residence rights
- ↑ "The Four Freedoms"
- ↑ Official Journal of the European Union
- ↑ Uprawnienia wynikające z obywatelstwa UE
- ↑ Fact Sheets on the European Union
- ↑ Impact of EU membership on equality and human rights
- ↑ Impact of EU membership on equality and human rights
- ↑ "European Commission, official website"
- ↑ Co nam daje obywatelstwo Unii Europejskiej – czyli korzyści płynące z obywatelstwa UE.
- ↑ "The Aporia of EU Citizenship"
- ↑ The citizens of the Union and their rights
- ↑ The Origins, Evolution, and Political Objectives of EU Citizenship
- ↑ THE DANISH OPT-OUTS
- ↑ Challenging European Citizenship : Ideas and Realities in Contrast
- ↑ The origins of European citizenship in the first two decades of European integration
- ↑ Treaty establishing the European Economic Community
- ↑ Summary of the Judgment
- ↑ Document 61972CJ0045
- ↑ Document 61972CJ0001
- ↑ Document 61983CJ0261
- ↑ Document 61984CJ0137
- ↑ . "Mobile EU Citizens and the "Unreasonable Burden": How EU Member States Deal with Residence Rights at the Street Level"
- ↑ "EU citizenship"
- ↑ "EEA Agreement".
- ↑ Charter of Fundamental Rights of the European Union
- ↑ Treaty of Rome
- ↑ 1 2 Treaty on the Function of the European Union
- ↑ 1 2 EUR-Lex Access to European Union law
- ↑ Case C-413/99
- ↑ Dougan, M. (2006). "The constitutional dimension to the case law on Union citizenship". European Law Review. 31 (5): 613–641.. See also Case C-209/03 R (Dany Bidar) v. London Borough of Ealing and Secretary of State for Education and Skills
- ↑ Treaty on the Function of the European Union
- ↑ European Commission. "Right of Union citizens and their family members to move and reside freely within the territory of the Member States".
- ↑ Directive 2004/38/EC of the European Parliament and of the Council of 29 April 2004 on the right of citizens of the Union and their family members to move and reside freely within the territory of the Member States.
- ↑ Free movement of labour in the EU 27".
- ↑ Work permits
- ↑ Austria to Extend Restrictions for Croatian Workers until 2020
- ↑ Case C-396/90
- ↑ Citizenship Attribution in Western Europe: International Framework and Domestic Trends
- ↑ "I got an EU passport so I can live and work in Europe - here's how to do it"
- ↑ Protocol 2 to the 1972 Accession Treaty".
- ↑ EU citizens' rights and Brexit, European Commission
- ↑ Main points of agreement between UK and EU in Brexit deal, the guardian 8 December 2017
- ↑ 1 2 External and Multiple Citizenship in the European Union. Are ‘Extrazenship’ Practices Challenging Migrant Integration Policies?
- ↑ 1 2 3 Citizenship between De- and Re-Ethnicization
- ↑ THE VALUE OF YOUR ANCESTORS: GAINING “BACK-DOOR” ACCESS TO THE EUROPEAN UNION THROUGH BIRTHRIGHT CITIZENSHIP
- Alvarado, Ed (2016). Citizenship vs Nationality: drawing the fundamental border with law and etymology. Master's thesis at the Diplomatic Academy of Vienna. Arxivləşdirilib 30 sentyabr 2017 at the Wayback Machine.
- Lashyn, Serhii (2021). "Aporia of EU Citizenship". Liverpool Law Review. 42 : 361–377. doi:10.1007/s10991-021-09279-y
- Maas, Willem. Creating European Citizens. Lanham: Rowman & Littlefield. 2007. ISBN 978-0-7425-5485-6.
- Meehan, Elizabeth. Citizenship and the European Community. London: Sage. 1993. ISBN 978-0-8039-8429-5.
- O'Leary, Síofra. The Evolving Concept of Community Citizenshippublisher=Kluwer Law International. The Hague. 1996. ISBN 978-90-411-0878-4.
- Soysal, Yasemin. Limits of Citizenship. Migrants and Postnational Membership in Europe. University of Chicago Press. 1994.
- Wiener, Antje. 'European' Citizenship Practice: Building Institutions of a Non-State. Boulder: Westview Press. 1998. ISBN 978-0-8133-3689-3.
- "Right of Union citizens and their family members to move and reside freely within the territory of the Member States".
- European Commission
- EUDO Citizenship Observatory Arxivləşdirilib 21 dekabr 2017 at the Wayback Machine
