Aslandüz döyüşü — 1812-ci il oktyabrın 10-da Rusiya-İran arasında İranın şimalında, Cənubi Azərbaycanda, Muğan ərazisində baş verən, Rusiyanın qələbəsi ilə nəticələnən döyüş.
| Aslandüz döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Rusiya-İran müharibəsi (1804-1813) | |||
 | |||
| Tarix | 10 oktyabr, 1812 | ||
| Yeri | Aslandüz, Muğan, Cənubi Azərbaycan, İran | ||
| Nəticəsi | Rusların qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Bu ərazinin İran və Azərbaycan tarixində xüsusi bir rolu var. Gülüstan müqaviləsinə yol, məhz Aslandüzdən keçirdi.
Böyük Britaniya hökuməti qüvvədən düşmüş İran ilə Rusiya arasında barışığa yol verməməyə çalışırdı. 1810-cu ildə general Malkolm yenidən İrana gəlib çoxlu top və tüfəng gətirdi. 1811-ci ildə Ouzli Harvord Consun yerinə Tehrana səfir göndərildi. O, 1809-cu il müqaviləsi üzrə nəzərdə tutulan pul yardımının yeni üçillik məbləğini (360 min funt sterlinq və ya 600 min tümən) Fətəli şaha çatdırdı. Tezliklə İngiltərədən İrana 12 top, 12 min mərmi, 12 min tüfəng, 12 min əsgərin geyimi üçün mahud göndərildi.[12]
1810–1811-ci illərdə Osmanlı ilə savaşda Rusiyanın bəzi uğurları sülh bağlanmasını tezləşdirdi. 1812-ci il mayın 16-da Buxarest sülh müqaviləsi imzalandı. Osmanlının Qafqaz sərhədləri dəyişməz qaldı. Bununla Türkiyə Transqafqaz torpaqlarının çoxunun Rusiyaya qatılmasını tanımalı olurdu.[12]
1812-ci ilin başlanğıcında 20 minlik Abbas Mirzənin rəhbərlik etdiyi İran ordusu yenidən Qarabağa girib Şahbulağı tutdu. General Kotlyarevski bu ordunu vurub buradan çıxardı. Həmin ilin yayında Fransanın böyük bir ordu ilə Rusiyaya daxil olması İranda ruh yüksəkliyi və sevinclə qarşılandı. Artıq iyul ayında İranın atlı qoşunları Gəncəyə, sonra isə Şəkiyə hücum etdi.
Avqust ayında 10 minlik İran ordusu Talış xanlığına daxil oldu. Ancaq burada da yerini bərkidə bilmədi. Ağoğlandan rus qoşunu ilə gələn Kotlyarevski oktyabrın 18-də Aslandüz döyüşündə Abbas Mirzəyə sarsıdıcı zərbə endirdi. Rus ordusu Talış xanlığına yönəldi. 1813-cü il yanvarın 1-də Lənkəran qalası tutuldu. Rusiyanın yeni baş komandanı Rtişçev təşəbbüsü bütünlüklə öz əlinə aldı. Rusiyanın 1812-ci il Rus-İran müharibəsində uğur qazanması İranın bir sıra ümidlərinə son qoydu.[12]
Rus qoşunları Rusiya-Türkiyə müharibəsinin Qafqaz və Balkan cəbhələrində bir sıra qələbələr qazandılar. M. İ. Kutuzovun komandanlığı altında Balkanlardakı qələbə xüsusən təsiredici idi və bu da Türkiyəni sülh istəməyə məcbur etdi. 1812-ci ilin mayın 16-da Buxarestdə Rusiya ilə Türkiyə arasında sülh müqaviləsi bağlandı. Bu müqaviləyə görə,Türkiyə Zaqafqaziyanın böyük bir hissəsinin rusiya tərəfindən işğal olunmasını təsdiq etdi. İndi İran Rusiyanı müəyyən güzəştlərlə belə bir müqavilə bağlamağa sövq etməyə can atırdı, Rusiyada İranla sülh bağlamasında maraqlı idi, çünki Qərbdə Fransa ilə münasibətlər kəskinləşirdi.[13]
General Rtişşev 1812-ci il aprelin 20-də Zaqafqaziya diyarını idarə etməyə və buradakı rus qoşunlarına komandanlığa başlayanda İranla sülh bağlamaq göstərişi aldı.[14] İndi rusiya demarkasiya xəttinin Kür, Araz, Arpaçay çayları boyunca keçməsi barədə əvvəllər irəli sürülən təkliflərdən imtina edir və sərhədi işğaldan sonra necə varsa elə qurmağa razılaşırdı. Lakin danışıqlar uzandı, çünki Abbas Mirzə ərazi güzəştləri tələb edirdi.[13]
Bu zaman beynəlxalq münasibətlərdə yeni dəyişikliklər baş verdi. 1812-ci ilin yayında Napaleon Fransası ilə Rusiya arasında müharibə başlandı. 1812-ci ilin iyulun 8-də İngiltərə ilə Rusiya arasında Fransa əleyhinə yönəlmiş müqavilə imzalanmasına baxmayaraq, Rusiyanın başının Fransa ilə müharibəyə qarışmasından istifadə edən İngiltərə İranda fəallaşdı. Abbas Mirzə rus ordusunun əsas qüvvələrinin Napaleona qarşı müharibəyə yönəlməsindən istifadə edərək, öz ordusunu Zaqafqaziya üzərinə yeni hücuma hazırlamağa başladı.[13]
 I Rusiya-İran müharibəsinin  xronologiyası |
|---|
Gəncə qalasının işğalı (1804) |
İran ilk növbədə Rusiyanı Qarabağdan sıxışdırıb çıxarmaq istəyirdi. Bunun üçün də, hər şeydən əvvəl, general Kotlyarevskinin dəstəsinin yerləşdiyi möhkəmləndirilmiş Mehrini tutmaq lazım idi. İyulun 12-də möhkəmləndirilmiş İran qoşunları Qarabağa soxuldular, lakin darmadağın edilib Arazın o tayına atıldılar. Avqustda 20 minlik İran qoşunu Lənkəran da, daxil olmaqla Talış xanlığı ərazisini ələ keçirdi. İran qoşunlarının digər dəstələri Ərçivanı tutub, bununla da Azərbaycanın içərilərinə doğru yol açdılar. Rusiyanın Zaqafqaziyadakı vəziyyəti yenə də mürəkkəbləşdi. Rus komandanlığı Abbas Mirzənin sülh bağlamaq üçün 40 günlük barışıq barəsində təklifindən istifadə etməyi qərara aldı. Danışıqlar sentyabrın 20-də Aslandüzdə başlandı və oktyabrın 10-dək davam etdi. Tərəflər özlərinin əvvəlki mövqelərindən əl çəkmək istəmədiyinə görə danışıqlar heç bir nəticə vermədi. Şah qoşunları yenidən hərbi əməliyyata başladı.[5][15][16]
Abbas Mirzənin komandanlığı altında 30 minlik ordu Aslandüz yaxınlığında, Araz sahilinə cəmləşdi. O, Kotlyarevskinin komandanlığı altında qarşısında dayanmış rus dəstələrinə zərbə endirərək Qarabağa və Yelizavetpol (Gəncəyə), daha sonra Gürcüstana irəliləmək niyyətində idi. Abbas Mirzə Pəmbək və Şuragəldəki rus sərhəd məntəqələrinə hücum üçün, həm də İrəvan xanının qüvvəsindən istifadə etməyi qərara almışdı. Pirqulu xanın komandanlığı altında 4 minlik dəstə isə Səlim xanın Şəkidəki hakimiyyətini bərpa etmək, sonra isə Kaxetiyada gürcü şahzadəsi Aleksandırın qoşunları ilə birləşərək Tiflis üzərinə birgə hücum üçün Şəkiyə göndərildi.[7][17]
Lakin Abbas Mirzənin planları həyata keçmədi. O, ilk zərbəni Ağoğlan adlanan yerin yaxınlığında,Araz sahilində aldı. İrəvanlı Hüseynqulu xanın qoşunları isə Pəmbək və Şuragələ soxuldular. Onları çoxsaylı rus qoşunları qarşıladı. Bu qoşunlar Dilican dərəsində qələbə çaldılar. Pirqulu xan da Şəkidə darmadağın edildi, Abbas Mirzə qərara gəldi ki, özü Şəkiyə yerisin və Pirqulu xanın qalan qüvvələri ilə birləşsin.[13] Bu məqsədlə o öz qoşunlarını Arazdakı Aslandüz keçidi qarşısında cəmləşdirdi. Rus dəstələrinin rəisi Kotlyarevski Abbas Mirzənin niyyətini başa düşdü və onun hərəkətlərinin qarşısını almaq qərarına gəldi. Lakin Kotlyarevskinin qüvvələri az idi, onun üçün qətiyyət və qəfillik tələb olunurdu. O, düşmənin arxasına keçmək və gözlənilmədən arxadan zərbə endirmək məqsədilə dağlara 70 kilometrlik gecə yürüşü etdi. Hücum o qədər gözlənilməz oldu ki, Abbas Mirzənin darmadağın edilmiş qoşununun qalıqları düşərgəni qoyaraq qaçmaqla canlarını qurtardı. Abbas Mirzə əzilmiş hissələrin qalıqlarını toplayaraq, səhərisi gün məğlubiyyətinin əvəzini çıxmağı qərara aldı. Lakin Kotlyarevski, Aslandüz istehkamlarına hücum edib onun qoşunlarını darmadağın etdi.
Pirqulu xan İran qoşunlarının darmadağın edilməsindən xəbər tutaraq, tələsik Şəki xanlığını, ümumiyyətlə Şimali Azərbaycan ərazsini tərk etdi. Tezliklə Kotlyarevski İran qoşunlarını sıxışdırıb çıxarmaq üçün Lənkəran xanlığına göndərildi. O,1812-ci il dekabrın 17-də təxminən 2000 nəfərlik dəstə ilə Ağoğlandan yola düşərək arazı keçdi və dekabrın 21-də Lənkəran xanlığına daxil oldu. Xəzər donanmasıda buraya göndərilmişdi. İngilislər tərəfindən təlimat almış iranlılar Lənkəran qarnizonunu möhkəmləndirdilər. Lənkəran qarnizonuna 2500 nəfər piyadadan ibarət kömək gəldi.[18]
Dekabrın 21-də İran qoşunlarının ön dəstələri Muğanda darmadağın edildi. Rus qoşunlarının yaxınlaşdığından xəbər tutan İran qoşunları Ərçivandan geri çəkildilər. Kotlyarevski Ərçivanda kiçik bir qarnizon qoyaraq, Lənkərana tərəf irəlilədi. O, xanlığın ərazisinə daxil oldu. Lənkəran qalasının təslim olunması barəsində Kotlyarevskinin dəfələrlə etdiyi təkliflər rədd olundu. Rus qoşunları qalanı dekabrın 30-dək davam edən fasiləsiz artilleriya atəşinə tutdular. Dekabrın 31-də Kotlyarevski qoşunları üç hissəyə bölərək axşam qala divarlarına yaxınlaşdı. Amansız və qanlı çarpışma 3 saatdan çox şəkmədi və qala alındı.[13]
Lənkəranın alınması Rusiya-İran müharibəsinin taleyini həll etdi. Abbas Mirzənin yanında xidmət edən fransız zabiti rus qoşunlarının Aslandüz və Lənkəranda qazandıqları qələbələrin əhəmiyyəti haqqında yazırdı:
|
Xüsusən də Aslandüz vuruşması və Lənkəranın alınması iranlıların demək olar ki,bütün hərbi vəsaitinin axırına çıxdı. İngilis zabitinin komandanlığı altında olan artilleriyanın demək olar ki,hamısı eləcə də hərbi sursat və taxt-tac varisi şahzadənin düşərgəsi rusların əlinə keçdi.Bu düşərgədən nə bircə çadır,nə də bircə dəvə belə,xilas ola bildi.[19] | 
|
22 oktyabr 1812-ci ildə Abbas Mirzə ordusu ilə Araz çayının dayaz yerinə Aslandüzə yaxınlaşdı.Qacarların piyada qoşunları Darav Yurdun sol sahilində yerləşmişdi. Arazın sağ sahilində, bir təpədə süvarilər yerləşdi. İngilis zabitlərinin Arazın sahilinə süvariləri göndərməyin və çay boyunca piketlər qurmağın zəruriliyi barədə verdiyi zəmanətlərə baxmayaraq, bu heç vaxt edilmədi və postların sayıqlığı nəticəsində Abbas Mirzənin özünün böyük ordusu sücaəti, kiçik rus qüvvələrinin özünə inamı ilə ləğv edildi.[5] İran tarixçisi Rzaqulu xan Hidayət bildirirdi:[20]
|
|
Rus hücumundan əvvəlki gecə,gözətçi düşərgələri o qədər ehtiyatsızlığa yol verdilər ki, heç biri yaxınlaşan təhlükə barədə vaxtında məlumat vermədi. Rzaqulu xan Hidayət,
Tarikh-e Rozata-os-Safā-ye Nāseri |
|
- Aslandüzdə İran ordusunun sayı
Həm rus, həm də xarici mənbələrin bir sıra məlumatlarına görə,[9][1][21][22]Aslandüz yaxınlığındakı fars ordusu təxminən 30 min nəfər idi.[23][2][24][25] Lakin A. İ. Kruqov və M. V. Neçitaylova görə bu rəqəm çox yüksəkdir. Xüsusilə, düşərgədə demək olar ki, süvari (fr. cavalerie,it. cavaleria,lat. caballus — at) olmadığını qeyd edirlər. Yüngül süvarilərin (qusarların) bu hissəsinin düşərgədən Şimali Azərbaycan vilayətlərinə, atlar üçün yaşıllıq toplamaq üçün göndərildiyi haqqında istinadlar var.[5][26] "Hərbi ensiklopedik" lüğətdə Şəki xanlığına 3 min süvari göndərildiyi və fərqli yerlərə "güclü" at keşikçilərinin göndərildiyi barədə bəzi açıqlamalar var.[27] Döyüşün özünün təsvirindən aydın olur ki, fars süvarilərinin bu hissəsi, rusların ilk hücumuna məruz qalan yüksəklikdə komandan idilər.[28][29]
Avstriya Elmlər Akademiyasının almanca nəşrində Aslandüzdəki fars ordusunun sayının 20 min nəfər olduğu təxmin edilir.[26] Ser Qor Ouslinin The Annual Register[ing.] qeydlərinə istinadən- 14 minə qədər qoşunun olduğu bildirilir.[8] İngilis mənbələrində də döyüşə 5 minə yaxın piyadanın qatıldığı bildirilir.[30][31]
O dövrdə fars ordusunda olan Uilyam Monteys bildirdi ki, döyüş ərəfəsində Abbas Mirzənin özünə görə ordusu rus dəstəsindən beş dəfə üstün idi.[5]
30 oktyabr 1812-ci ildə tarixində Kotlyarevski əsgərlərinə müraciət etdi.
|
|
Qardaşlar!Biz arazı keçməli və farsları məğlub etməliyik. Onlar on nəfərdir,amma hər biriniz on nəfərə dəyərsiniz və düşmən nə qədər çox olsa da,qələbə bir o qədər əzəmətli olar. Gedək qardaşlar və parçalayaq. |
|
Elə həmin gün Kotlyarevski iki yazılı əmr verdi:
| "Baş qərargah zabitimə.
Arazın sahillərindəki farslara hücum etməyi öz üzərimə götürdüyümdən, bildiyiniz əmrləri verdim; öldüyüm halda əmri qəbul edib ona əməl etməlisiniz. İlk hücumun uğursuz olarsa belə, mütləq növbəti dəfə hücum etməli, ruhdan düşməməli və bu olmadan geri dönməməli, geri çəkilməməlisiniz. Düşmən məğlub olduqda Araz yaxınlığındakı xalqları bu tərəfə köçürməyə çalışın, sonra geri qayıdın. Bu ekspedisiya bitdikdən sonra bu barədə birbaşa baş komandana məlumat verməlisiniz və mənim qərarımı və 1812-ci il 18 oktyabrda dəstədə verilən əmri təqdim etməlisiniz.
|
"Hücum mövqeyi.
sonuncusu bu iki döyüş nizamı ilə birləşdirilir.
|
- Aslandüzdə Rus heyətinin sayı
Qəsdən qənaətbəxş olmayan qoşun sayı Qafqazda qaldı. Rtişçevin 22 noyabrda (4 dekabr) knyaz Qorçakova verdiyi raportuna əlavə olaraq, Aslandüz uğrunda döyüşən Kotlyarevski dəstəsindəki qoşun növləri aşağıdakılar idi:
| Bölmə | qərargah zabiti | ober zabiti | unter zabiti | mus. | рiyada | nəticə |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 17-ci yeger alayı | 2 | 11 | 24 | 9 | 306 | 352 |
| Sevastopol sıravi alayı (Troitski tüfəngçiləri) |
1 | 5 | 10 | 7 | 192 | 215 |
| 14-cü gürcü qrenader alayı | 3 | 30 | 71 | 30 | 924 | 1058 |
| 20-ci artilleriya briqadası | — | 2 | 6 feyer | 1 | 76 | 85 |
| Z. L. Krasnov adına 3-cü don kazak alayı | 1 | 7 | 7 uryadnik | — | 268 | 283 |
| D. V. Popov adına 16-cı Don kazak alayı | 1 | 7 | 3 uryadnik | — | 217 | 228 |
Cəmi: 2221 nəfər[7] (Kotlyarevskinin özü də daxil olmaqla).
19 oktyabr gecəsi, Qarabağlı bələdçi Murad Xan vasitəsilə rus dəstəsi, fars gözətçilərini atlayaraq Arazdan 15 verst yüksəkliyi keçərək, Aslandüzə çatdılar. Əvvəlcə dəstənin 6 silahı var idi, lakin keçid zamanı, silahlarla dolu olan qoşqunun biri uçurumdan düşdü və əsgərlər onu çəkməyə çalışdılar. Kotlyarevski dedi:[33]
Qardaşlar! Yaxşı mübarizə aparsaq, o zaman farsları beş silahla da məğlub edəcəyik, qayıdandan sonra çıxaracağıq, əgər qayıtmasaq, heç ehtiyacımız yoxdur.
— Eduard Vladimiroviç Bryumerin memuarlarından
Hücum səhər saat 8-də başladı. Bu vaxt kapitan Lindsey bir qrup atlı ilə Araz istiqamətində ova getmişdi. Çaya çatmadan Lindsey və qrupu atlardan düşdü, qəfildən çay yatağının yanındakı dalanlardan tələsik çıxan böyük bir dəstə ilə qarşılaşdılar. Lindsey və digərləri, onların düşmənlər ola biləcəyini düşünə bilmədilər. Tezliklə bunların ruslar olduğunu başa düşən Lindsey və qrupu dərhal atlarının üstünə sıçradı və bütün sürətlə düşərgəyə tərəf qaçdılar.[5]
Bu vaxt, aralarında süvarilər olan rus dəstəsi, fars süvarilərinə hücum etdi və onları komanda yüksəkliyindən aşağı atdı. Topçular tələsik şəkildə ora yetişdirildi və fars piyadalarını atəşə tutmağa başladılar. Abbas Mirzə, rusların hərəkətini dayandırmaq üçün piyada qoşunlarını yüksəklikdən aşağı endirərək Araza köçürdü, lakin Kotlyarevski manevr işlədərək və fars piyadalarını cinahdan vurdu.[29] Rusların sayı barədə heç bir məlumatı olmayan farslar qaçdılar. Abbas Mirzə Dərəv-Yurd çayı sahillərinə çəkildi və Aslandüz yaxınlığında tikilmiş istehkamda yerləşdi.
Günortadan sonra Kotlyarevski əsgərlərinə istirahət verdi. Axşam farsların düşərgəsindən qaçan rus əsirləri ona təslim edildi. Abbas Mirzənin səpələnmiş dəstələrini topladığını dedilər. Farsların özünə gəlməsinə imkan verməyən Kotlyarevski gecə hücumuna başladı. Döyüşdən əvvəl Abbas Mirzədən başqa əsir götürməmək və hamını bıçaqlamaq əmri verildi. .
20 oktyabr gecəsi qrenaderlər və yegerlər tam sükutu müşahidə edərək farsların mövqelərinə yaxınlaşaraq qışqırdılar: "Uraa!" üç tərəfdən süngü hücumuna keçdilər.[32] Zabit Borovski yeger alayının ön sıralarında öldürüldü.[28] İranlıların bir hissəsi təpələrin birindəki istehkamlara tərəf qaçdılar və orada müdafiə mövqeyinə keçdilər. Digər bir hissəsi, bu istehkamların ruslar tərəfindən işğal olunduğunu nəzərə alaraq, özlərinə atəş açaraq, öldürdülər. Sonuncular isə həmin istehkamdan ayrıldı və ruslar tərəfindən öldürüldü və ya əsir götürüldü.[34]
Farslar bir daha nizamsız qaçışa məruz qaldılar.[5] Kazak dəstələri geri çəkilmədi. 2 minə qədər fars əsas istehkamda sığındı və hamısı içəri girən rus piyadaları tərəfindən öldürüldü və ya əsir götürüldü.[2]
Abbas Mirzə 20 atlı ilə Təbrizə qaçmağa başladı.[35] Döyüşdə ingilislər də öldü. Asayişi sona qədər qorumağa çalışan mayor Kristi boynundan yaralandı və batalyonun yarısından çoxu onu döyüş meydanından çıxartmaq istəyərkən öldü. Səhər yaralı ingilis mayoru rus dəstəsi tərəfindən tapıldı və ona kömək etmək istədilər, amma diri-diri təslim olmaq istəməyən Kristi, ona kömək etməyə çalışan zabiti bıçaqladı və əsgərlərə şiddətli müqavimət göstərdi;sonunda kazak tərəfindən vuruldu.[10]
Rus dəstəsinin qənimətləri 12 (14-dən) ingilis silahı,[5][2]36 falkonet, bütün xəzinələr və ehtiyatlar olduğu ortaya çıxdı.[36] İngilis kiçik zabitləri də daxil olmaqla 537 nəfər əsir götürüldü (adları və rütbələri təyin edildi).[37]
9 minə qədər öldürülmüş Farsın döyüş yerində qaldığı fərziyyəsi var, baxmayaraq ki, Kotlyarevski hesabatında 1200 qeyd olunmuşdu:[1]
9000 yazmaq əbəs yerədir - inanmayacaqlar
Farslar hərbi güclərini itirdilər. 1804–1813-cü illərdəki Rusiya-İran müharibəsinin sonuna qədər artıq Rusiya üçün ciddi bir təhlükə yaratmırdılar. İngillər tərəfindən ayrılan vəsait özünü doğrultmadı. İran ordusunun Gürcüstanı sərbəst şəkildə işğal edə biləcəyi və Kaxeti və Şimali Qafqazdakı qiyamı daha da dəstəkləyə biləcəyi Şəki xanlığının istilasının qarşısı alındı.[36][32] Zaqafqaziyadakı son İran qalası Lənkəran qalası idi, hansı ki, Fars qarnizonunun sayca üstünlüyünə baxmayaraq (4 min nəfər), 1 yanvar (13) 1813-cü ildə, olunan hücumdan sonra alındı. Kotlyarevskinin qətiyyətli səyləri nəticəsində,Abbas Mirzə köməyə gələ bilmədi.[37] İranın savaşı uduzması, beynəlxalq münasibətlərin köklü dəyişilməsi barıç işini tezləşdirdi. Yaranmış şəraitdən istifadə edən İngiltərə Rusiya-İran arasında danışıqlara vasitəşilik etməyə nail oldu.
Aslandüz və Lənkəran qələbələri müharibənin taleyini həll etdi. Artıq aydın oldu ki, demək olar ki, heç bir şey rus qoşunlarının İranın içərilərinə doğru irəliləməsinə mane ola bilməz. İrandakı ingilis səfiri Ouzli Rusiya və İran arasındakı müharibənin dayandırılmasının zəruri olması haqqında Londondan göstəriş aldı. 1813-cü ilin əvvəllərində Rtişşev və sülh haqqında danışıqlara hazır olduğunu bildirmiş şah sarayı arasında yazışma başlandı. Rtişşev yenidən qeyd edirdi ki, tutulmuş bütün torpaqları Rusiya tərkibində saxlamaq şərtilə sülh bağlamağa hazırdır, bu isə şah sarayını razı salmırdı. Şah sarayı 1813-cü il yay kampaniyasının geniş planını işləyib hazırladı, öz casuslarını Azərbaycana və ümumiyyətlə,Zaqafqaziyaya göndərərək, yerli feodalları şah qoşunlarına kömək göstərməyə çağırdı. Lakin müsbət cavab almayaraq, habelə bir sıra parlaq qələbələrdən sonra rusiyanın Zaqafqaziyada güclənməsindən qorxaraq, sülh danışıqları başlamaq qərarına gəldi. Bu danışıqlar sentyabrın 27-də Qarabağda,Gülüstan kəndində başladı və 1813-cü il oktyabrın 12-də sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı.[13]
- ↑ 1 2 3 Керсновский, 1993
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Farrokh, 2011. səh. 193
- ↑ ВЭС, 1911
- ↑ БСЭ [ölü keçid]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Monteith, 1856
- ↑ Гизетти, 1901
- ↑ 1 2 3 АКАК, 1873
- ↑ 1 2 The Annual Register, 1814. səh. 198
- ↑ 1 2 Байрамалибеков, 1885
- ↑ 1 2 Baddeley, 2011. səh. 88—89
- ↑ Gvosdev, 2000. səh. 132―133
- ↑ 1 2 3 Süleyman Əliyarlı. Azərbaycan tarixi uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər. Bakı: "Azərbaycan" nəşriyyatı. 1996. səh. 601-602.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 AZƏRBAYCAN MiLLi ELMLƏR AKADEMiYASI XIX əsrdə,A. BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU. Azərbaycan tarixi.IV cild.(XIX əsr) (PDF). Bakı: "Elm" nəşriyyatı. 2007. səh. 35-36. ISBN 978-9952-448-39-9.
- ↑ Бескровный, 1974
- ↑ Kaye, 1856. səh. 625
- ↑ Wright, 2001. səh. 53—54
- ↑ Atkin, 1980. səh. 141—143
- ↑ QAKA, V cild, sənəd 850
- ↑ Azərbaycan tarixi,II cild. Bakı. 1962. səh. 19.
- ↑ Hedāyat, 1855
- ↑ БРЭ, 2005
- ↑ Абрамов, 2013
- ↑ Kazemzadeh, 1991
- ↑ Showalter, 2013
- ↑ Clodfelter, 2017
- ↑ 1 2 Schlechta-Wssehrd, 1864. səh. 60
- ↑ ВЭЛ, 1852
- ↑ 1 2 Шабанов, 1871
- ↑ 1 2 УРВК, 1902
- ↑ Campbell, 1931
- ↑ Atkin, 1980. səh. 112, 138
- ↑ 1 2 3 4 Соллогуб, 1836
- ↑ Дубровин, 1888
- ↑ Cavanşir, 2004. səh. 222—223
- ↑ Kaye, 1856. səh. 626
- ↑ 1 2 Потто, 1887
- ↑ 1 2 Kuznetsov, 2013
- Абрамов Евгений Петрович. «Нам должно или взять крепость, или всем умереть… Штыку русскому ничто противиться не может». К 200-летию окончания Русско-иранской войны 1804—1813 гг // Военно-исторический журнал. № 11. М.: МО РФ. 2013. 3—9. ISSN 0321-0626.
- Айрапетов, Олег Рудольфович, Волхонский М. А., Муханов В. М. Дорога на Гюлистан: Из истории российской политики на Кавказе в XVIII — первой четверти XIX в. М.: Кн. мир. 2013. ISBN 978-5-8041-0673-8.
- Асландуз / Военная история // Северная пчела. № 276. СПб.: Н. Греча. 1834. 1203.
- Байрамалибеков, Теймурбек. История Талышского ханства (Институт рукописей НАН Азербайджана). Ленкорань. 1885.
- Бескровный Л. Г. Русское военное искусство XIX в. М.: Наука (издательство). 1974. ISBN 978-5-458-46019-4.
- Захаров В. А., Иванов В. А. Гюлистанский договор 12 (24) октября 1813 г. М.: Пробел-2000. 2014. ISBN 978-5-98604-459-0.
- Hacımurad İbrahimbəyli. Россия и Азербайджан в первой трети XIX века. Из военно-политической истории (АН СССР). М.: Наука (Главная редакция восточной литературы). Отв. ред.Халфин, Нафтула Аронович. 1969.
- Керсновский, Антон Антонович. История русской армии: в 4 томах. 2. М.: Голос. Под ред. В. Купцовой. 1993. ISBN 5-7055-0864-6.
- Кругов, Алексей Иванович, Нечитайлов М. В. Персидская армия в войнах с Россией. 1796—1828 гг. Ратное дело. М.: Русские витязи. 2016. ISBN 978-5-9907714-9-9.
- Кулагина, Людмила Михайловна. Россия и Иран (XIX — начало XX века) (PDF) (Институт востоковедения РАН). М.: Ключ-С. Отв. ред. Н. М. Мамедова. 2010. ISBN 978-5-93136-124-6.
- Романовский Д. И. Кавказ и Кавказская война: Публичные лекции, читанные в зале Пассаж в 1860 году Ген. штаба полковником Романовским. М.: ГПИБ. 2004. ISBN 5-85209-149-9.
- Соллогуб, Владимир Александрович. Биография генерала Котляревского. СПб.: К. Крайя. 1836.
- Ткаченко, Дмитрий Сергеевич. Образ генерала П. С. Котляревского в имперской идеологии и мемориальной деятельности на Кавказе в XIX в // История: Факты и символы. № 1 (10). Елец: ЕГУ им. И. А. Бунина. 2017. 73—80. ISSN 2410-4205.
- Atkin M.Muriel. Russia and Iran, 1780—1828 (ing.). Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1.
- Aslanduz, 31 October 1812: Russo-Persian War 1804—13 (ing.) // The Encyclopedia of Warfare. 4: Revolutionary Wars 1775 — c. 1815. L.: Amber Books Ltd. By D. Showalter. 2013. ISBN 978-1-78274-123-7.
- Campbell J. The Russo-Persian frontier, 1810 (ing.) // Journal of the Royal Central Asian Society . 18 (ingilis). № 2. L.: RSAA. 1931. 223—232.
- Mirzə Camal Cavanşir. Two chronicles on the history of Karabagh: Mirza Jamal Javanshir’s Tarikh-e Karabagh and Mirza Adigözal Beg’s Karabagh-name (ing.). Armenian Studies Series. Costa Mesa, California: Mazda. Introd. and annot. trans. by G. A. Bournoutian. 2004 [[[:en:Tarikh-e Qarabagh|Tarikh-e Qarabagh]] (fars.)]. ISBN 978-1-56859-179-7.
- Chapter XVII (ing.) // The Annual Register, or A View of the History, Politicks and Literature of the Year 1813 (ing.). L.: Printed for W. Otridge and Son. 1814. 192–199.
- Clodfelter,M.Michea. Russo-Persian War: 1804–13 (ing.) // Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492—2015 (4th ed). Jefferson, North Carolina: McFarland & Co. 2017. 213. ISBN 978-1-4766-2585-0.
- Farrokh K. Iran at War: 1500—1988 (ing.). Bloomsbury: Osprey Publishing. 2011. ISBN 978-1-84603-491-6.
- Gvosdev N. Imperial Policies and Perspectives towards Georgia, 1760—1819 (ing.) (PDF). St Antony's Series. L.: Palgrave Macmillan; St. Martin's Press. 2000. ISBN 0-312-22990-9.
- Hedāyat R. Q. Tarikh-e Rozata-os-Safā-ye Nāseri. 9 (Продолжение соч. Мирхонда и Хондемира «Rawżat aṣ-ṣafāʾ»). Tehrān. 1855 [روضةالصفا. (fars.)].
- Kaye J. W. The life and correspondence of major-general sir John Malcolm, from unpublished letters and journals (ing.). 2. L.: Smith, Elder and Co. 1856.
- Каземзаде, Фируз. Iranian relations with Russia and the Soviet Union, to 1921 (ing.) // The Cambridge History of Iran (PDF). 7. Cambridge: Cambridge University Press. Ed. by P. Avery, G. R. G. Hambly, C. P. Melville. 1991. 314–649. ISBN 978-0-521-20095-0.
- Kuznetsov. The Treaty of Gulistan: 200 years after (the Russo-Persian war of 1804—1813 and the Treaty of Gulistan in the context of its 200th anniversary) (ing.) // The Caucasus & Globalization . 7 (ingilis). № 3—4. Lulea: CA&CC Press® AB. 2013. 141—156. ISSN 1819-7353.
- Monteith W. Kars and Erzeroum (ing.). L.: Printed by Spottiswoode & Co. 1856.
- Schlechta-Wssehrd M. O. Die Kämpfe zwischen Persien und Russland in Transkaukasien seit 1804 bis 1813 (alm.) // Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Classe. 46, Hf. 1. Wien: K. K. Hof- und Staatsdruckerei. 1864. 4–67.
- Sykes P. M. A history of Persia: In 2 vol. (ing.). 2. Bombay—Calcutta—Melbourne—New York—Boston—Chicago—Dallas—San Francisco—Toronto: Macmillan Publishers. 1915.
- Watson Robert Grant. A History of Persia from the Beginning of the Nineteenth Century to the Year 1858 (ing.). L.: Smith, Elder and Co. 1866.
- Райт, Денис. The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran (ing.) (2nd ed). L.: I. B. Tauris. 2001. ISBN 978-1-86064-638-6.
