Aslanbəyli karvansarası

Bu karvansara yerli din xadimi Hacı Mahmud Əfəndi Qarani (1835–1896) tərəfindən öz evinin yanında dərgah (təkiyə) məqsədilə inşa edilmişdir. Abidənin giriş qapısı üzərində hicri 1301 tarixi (miladi 1883) əks olunmuşdur ki, bu da tikintinin həmin ildə tamamlandığını göstərir. Hacı Mahmud Əfəndi evinin ətrafında hücrələr (kiçik otaqlar) tikdirərək bir mədrəsə açmış və bu hücrələr sonradan birləşdirilərək hazırkı karvansara binasını təşkil etmişdir. XIX əsr00in sonunda karvansara Hacı Mahmud Əfəndinin ziyarətgahına çevrilmiş, onun müridləri və qonaqlar buraya toplaşmışdır. 1938-ci ildə Sovet mətbuatı Aslanbəyli müsafirxanasında (xəbərdə "monastır" adlandırılmışdır) 10 kişi və 4 qadının yaşadığını, divarlarında isə eşq mövzusunda şeirlərin yazıldığını qeyd edirdi. Sovet hakimiyyəti illərində dini fəaliyyət dayandırıldıqdan sonra bina bir müddət anbar (təsərrüfat ehtiyatı saxlanma yeri) kimi istifadə olunmuşdur^[1]

Aslanbəyli karvansarası memarlıq üslubu baxımından XIX əsr Azərbaycan kəndlərindəki varlı sakinlərin yaşayış binalarına xas xüsusiyyətlər daşıyır. Bina yerli qayadan tikilmiş və Hacı Mahmud Əfəndinin ikimərtəbəli yaşayış evinə bitişik şəkildə qurulmuşdur. Karvansarayın birqatlı binası əvvəlcə ayrı-ayrı hücrələrdən ibarət olmuş, 1883-cü ildə tamamlanaraq vahid bir tikili şəklini almışdır. Giriş qapısının üstündəki daş kitabələrdə ərəb əlifbası ilə "Sənə 1301" (1301-ci il) və "Dərgah Mahmud Qarani, ya Həzrəti Mövlana" sözləri yazılmışdır ki, bu da tikilinin inşa tarixini və onun Şeyx Mahmudun dərgahı olduğunu göstərir. Karvansarayın həyətində dördkünc formalı, hündürlüyü təqribən 1 metr olan kiçik daş qurğu yerləşir. Bu qurğu bəzi qeydlərdə səhvən "türbə" (məqbərə) kimi göstərilsə də, əslində Hacı Mahmud Əfəndinin vəfat etdikdə cənazəsinin yuyulduğu yer olmuş, sonradan yerli əhali tərəfindən müqəddəs məkan hesab edilərək daş hasarla qorunmuşdur.^[1]

Aslanbəyli karvansarası Azərbaycan dövləti tərəfindən yerli əhəmiyyətli tarixi-memarlıq abidəsi kimi qorunur (inventar № 4538).^[1] Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 saylı qərarı ilə təsdiq olunmuş siyahıya əsasən müsafirxana, Hacı Mahmud Əfəndinin evi, türbəsi və məscidi ilə birlikdə qorunan abidələr sırasına daxil edilib. Müstəqillik dövründə, 1990-cı illərin sonlarında Hacı Mahmud Əfəndinin yaşayış evi və qonaq evi bərpa olunaraq yenidən ictimai istifadəyə verilmişdir. Şeyxin evində onun xatirə muzeyi təşkil edilmiş, Türkiyədə yaşayan qohumlarının hədiyyə etdiyi şəxsi əşyaları, o cümlədən 1908-ci ildə Tiflisdə nəşr olunmuş Seyid Mir Həmzə Nigarinin "Divan"ı eksponat kimi sərgilənməyə başlanmışdır. Hazırda Aslanbəyli karvansarası kompleksi (Şeyxin evi və müsafirxanası) ziyarətgah-muzey kimi fəaliyyət göstərir. Karvansarayın yerləşdiyi məkan həm dini, həm də kənd turizmi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Burada Hacı Mahmud Əfəndinin türbəsi (1890-cı illərdə inşa edilmiş, xalq arasında "Göy türbə" adı ilə tanınır) kəndin qədim qəbiristanlığında ucalır və geniş inanc mərkəzi kimi məşhurdur. Qazax, Gəncə və Borçalı bölgələrindən olmaqla çox sayda zəvvar bu müqəddəs ocağa niyyət edib gəlir, türbə və dərgahı ziyarət edirlər. Yerli hakimiyyət orqanlarının məlumatına görə, Aslanbəylidəki türbə və qonaq evi kompleksi dini turizm üçün böyük potensiala malikdir və regionda kənd turizminin inkişafına da müsbət təsir göstərir.^[2] ziyarətə gələnlər kənddə müəyyən xidmətlərdən istifadə edir, bu da yerli əhalinin turizm fəaliyyətinə cəlb olunmasına imkan yaradır. Karvansara kompleksi dövlət mühafizəsi altında saxlanılmaqla yanaşı, bölgənin maddi-mədəni irsinin nadir nümunəsi kimi gələcək nəsillərə çatdırılır.

• Faiq Nəsibov. Hacı Mahmud Əfəndi. Aslanbəyli və Nigarilik. II Beynəlxalq Həmzə Nigari Simpoziumu, Bakı, 2004.

Bu məqalədə Hacı Mahmud Əfəndinin həyatı, Aslanbəyli kəndindəki fəaliyyəti və Nigarilik təriqəti ilə əlaqələri ətraflı şəkildə araşdırılır.

• Sadiq Qara. Bura Qazaxdır. Bakı, 2003.

Kitabda Qazax bölgəsinin tarixi, mədəniyyəti və görkəmli şəxsiyyətləri haqqında məlumatlar yer alır.

• Kamal Abdullayev. Azərbaycanda müqəddəs ziyarətgahlar. Bakı: Çinar-Çap, 2007.

Əsərdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yerləşən müqəddəs ziyarətgahlar, o cümlədən Aslanbəyli kəndindəki türbə və karvansara haqqında məlumatlar təqdim olunur.

• Paşa Yaqub. Doğrulan ümidlər. Bakı, 2009.

Bu kitabda Azərbaycanın dini və mədəni irsi, eləcə də Hacı Mahmud Əfəndi kimi şəxsiyyətlərin fəaliyyəti haqqında məlumatlar verilir.

• "Qırmızı Şəmkir" qəzeti, 1938-ci il.

Bu qəzetdə Sovet dövründə Aslanbəyli kəndindəki müsafirxana və orada yaşayan insanlar haqqında məlumatlar yer alır.

• Sputnik Azərbaycan. Nəqşibəndiliyin son azərbaycanlı xəlifəsi. 24 yanvar 2017.

Bu məqalədə Nəqşibəndilik təriqətinin Azərbaycandakı son nümayəndələri və onların fəaliyyəti haqqında məlumatlar verilir.