Arzamas

Arzamas şəhəri (Rusiya) Şamka çayının Teşi çayına (Oka çayının sol qolu) töküldüyü mənzərəli bir yerdə salınmışdır. Arzamas tarixən mordva tatarlarının məskənidir. Ad yerli mordvalıların tayfa adı olan "arza" və ya "erza" adı ilə bağlıdır. Ryazan yer adı da bu böyük tayfanın adı ilə əlaqədardır.1. Arzamasın ərazisi XV əsrdən Rus dövlətinin (daha doğrusu, hələ Moskva knyazlığının) tərkibinə daxil edildisə də bu ərazilərə rusların geniş ayaq açmaları qalaların tikilib möhkəmləndirilməsilə XVI əsrdə başa çatdı. XVI əsrdən başlayaraq Moskva çarı xüsusi inayət göstərdiyi boyarları istila olunmuş ərazilərdə, o cümlədən Arzamas qəzasında torpaqlarla mükafatlandırırdı.

Məhz Kazan xanlığının istila olunub məhv edildiyi vaxtdan dərhal sonra, bu torpaqlara ruslar köçürüldü və yerli əhalinin xristianlaşdırılmasına başlanıldı. 2.(Qeyd: İvan Qroznı Arzamas qalasını Kazan üzərinə üçüncü yürüşündə ələ keçirmişdi) Arzamas artıq 1578-ci ildən rus şəhəri sayilmaqdadır; şəhəri dağıdılmış mordva-erza qalasının yerində salırdılar, o hələlik Moskva knyazlığının son hüdudunda dayanırdı. Bununla XVI əsrdə Bryansk-Tula-Arzamas xətti Moskva Rus dövlətinin sərhəddini təşkil edirdi. 1743-cü ildə tatarların, mordvalıların, marilərin, çuvaşların zorla xristianlaşdırmaya qarşı üsyanları başlandı. Missioner yepiskop D. Seçenevin tatarları xaçlama zamanı tətbiq etdiyi qəddarlıqlar əhalinin səbir kasasını doldurub daşıran damla oldu. Yerli xalqların gözləri önündə qəbiristanlıqları sökülür, məscidlər dağıdılır, onların inanc yerləri, pirlər və s. müqəddəs tapınma ocaqları murdarlanıb xaraba qoyulur, bununla bərabər müsəlmanların etiraz tədbirlərinə qarşı sərt inzibati tədbirlər görülürdü. Üsyan alovları Nijeqorod, Kazan mahallarını ağzını aldı. 3. Şəhərin gerbində qırmızı üçbucağın iti burnunun yaşıl üçbucaqla toqquşaraq durması qırmızının üstün vəziyyəti (o, gerbin yuxarısında təsvir olunmuşdur) Moskva dövlətinin islam üzərində qələbəsini göstərirdi. İdeya Pyotrun idi. Tədqiqatçıların göstərdiyi kimi Maksim Qorkinin "Qorodok Okurov" povestində təsvir etdiyi tatarçılıq ənənələrinin parlaq təzahürü əks olunan şəhər Arzamas şəhəridir. Arzamas gənc Puşkinin də istifadə etdiyi ləqəb idi; o bu təxəllüsü "Arzamas" rus ədəbiyyatçıları cəmiyyətinin adından götürmüşdü. Yurdumuzda Qazax rayonu ərazisində eradan əvvəl V–IV minilliklərə aid yaşayış yeri olan Arzamas təpəsi vardır. Beləliklə, həqiqətən qədim türklərin tayfa və qəbilələrinin tarixini, onların yaşayış tərzini, miqrasiyasını öyrənməkdə toponimlərin rolu böyükdür, fikrinə şərik olmamaq mümkün deyildir.

Minaxanım Təkləli. Türk kitabı. Unudulan tarix. Dəyişdirilən adlar, Bakı, Nurlar, 2009, 34–35