Bu səhifədə iş davam etməkdədir.
|
Bakı əməliyyatı, Aprel inqilabı (azərb. آ ﭘﺭﻳﻞ ﺍﻧﻘﻼﺑﯽ ), Aprel çevrilişi və ya Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulması — Azərbaycan hökumətini devirmək və ölkədə Sovet hakimiyyətinin qurulması məqsədilə, XI Qırmızı Ordu və Azərbaycan bolşevikləri ilə yaxın koordinasiyalanmış və həyata keçirilən hücum hərbi əməliyyatıdır. Bakı əməliyyatının planı Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası (AK(b)P) liderləri olan Qafqaz cəbhəsinin komandiri Mixail Tuxaçevski və Hərbi İnqilab Şuranın üzvü Serqo Orconikidze tərəfindən hazırlanmışdı.
Bakı əməliyyatı | |||
---|---|---|---|
Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918–1920),Rusiya vətəndaş müharibəsi | |||
| |||
Tarix | 27 aprel — 28 aprel 1920 | ||
Yeri | |||
Səbəbi | Bakının vacib şəhər olması | ||
Nəticəsi | Azərbaycanın təslim olması, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan edilməsi. | ||
Ərazi dəyişikliyi | Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu | ||
Münaqişə tərəfləri | |||
|
|||
Komandan(lar) | |||
|
|||
Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
|
1919–1920-ci illərdə dərin siyasi və sosial-iqtisadi böhran yaşayan Azərbaycanda daxili siyasi vəziyyət gərgin idi: ölkənin qəzalarında müxtəlif siyasi və sosial qruplar arasındakı silahlı münaqişələr baş verirdi. Eyni zamanda, 1918-ci ildə Sovet hakimiyyətinin dağılması anından etibarən, yeraltı cəmiyyətlərdə müxtəlif siyasi partiyalar və sosialist oriyentasiyalı təşkilatlar fəaliyyət göstərirdi. Onlar siyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün 1920-ci ilin fevralında AK(b)P ilə birləşdi.
1920-ci ilin aprelində XI Qızıl Ordu Şimali Qafqazdakı Könüllü ordunu məğlub edərək, Azərbaycanla sərhədə yaxınlaşdı. Azərbaycan bolşevikləri aprelin 26-dan 27-sinə keçən gecəsində başlayan silahlı üsyanlara hazırlaşırdılar. Bakıda baş verən üsyanla paralel olaraq, bir sıra sovet zirehli qatarlar Azərbaycanla sərhədi keçdi və düşmən arxasında uğurlu dərin basqın etdi.
Bolşeviklər paytaxtın ən əhəmiyyətli obyektlərinə nəzarəti qurduqdan sonra hakimiyyətin təslim edilməsi haqqında Azərbaycan hökumətinə və parlamentinə ultimatum təqdim etdi. Fövqəladə toplantıda məclis Azərbaycan Kommunist Partiyasına hakimiyyəti vermək üçün səs verdi. Ölkə daxilinə daxil olan XI Qırmızı Ordunun hərbi dəstəyi ilə yeni hökumət qısa müddət ərzində Azərbaycanın qalan hissəsini də nəzarəti altına aldı. Bu hadisələrin əsas nəticəsi Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması (Kommunist Partiyasının rəhbərliyi ilə) və müstəqil Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının elan edilməsi idi. Və Azərbaycan SSR 1922-ci ilə qədər müstəqil bir dövlət kimi fəaliyyət göstərdi.
1918-ci ildən sonra Azərbaycanda inqilab hərəkatı
1918-ci ilin iyulunda Bakıda sovet hakimiyyəti devirilmişdi və sentyabrda Qafqaz islam ordusu tərəfindən tutulduqdan şəhər Azərbaycan Demokratik Respublikasının paytaxtı oldu. Ancaq bolşevik mövqeyində olan müxtəlif partiyalar və sosializm oriyentasiyasının ("Hümmət" və "Ədalət" təşkilatları) təşkilatları gizlin şəkildə hərəkət edirdi. Əvvəlcə onlar çox zəiflədilmişdilər. Yalnız 1918-ci il avqust-sentyabr aylarında Bakının alınması vaxtı 100 "Ədalət" üzvü öldürülmüş və 95 nəfəri əsir düşmüşdü, sağ qalanlar və həbsdən qaçanlar qeyri-leqal fəaliyyətə keçdilər. "Hümmət" təşkilatı Sovet hakimiyyətinin düşməsindən sonra demək olar ki, tam dağıdılmış oldu və yalnız 1918-ci ilin sonunda yenidən qurulmağa başlandı.
"Hümmət"in bolşevik qanadından fərqli olaraq, onun demokratik qanadı Azərbaycanın müstəqillik bəyannaməsində iştirak edirdi və Milli Şurada şəxsi fraksiyasını yaratdı. 1918-ci ilin dekabrında öz işinə başlayan Azərbaycanın birinci parlamentində onun nümayəndələri (Səməd ağa Ağamalıoğlu, Əliheydər Qarayev, Əhməd bəy Pepinov, K. Camalbəyov, İbrahim Əbilov, Əkbər ağa Şeyxülislamov) Sosializm fraksiyasının üzvü oldular. Deputatlar Səməd ağa Ağamalıoğlu və Əliheydər Qarayev parlamentdə əhəmiyyətli rol oynadılar. Sosialist "Hümmət"in bəzi nümayəndələri 1920-ci ildə bolşeviklərə qoşuldular və ölkədə Sovet hakimiyyətinin qurulmasının aktiv tərəfdarı oldular.
Azərbaycanda sol SR partiyasının formalaşdırılması (üzvləri Ruhulla Axundov, Əli Bayramov, Həbib Cəbiyev və başqaları) 1918-ci ilin noyabr ayında bolşeviklərlə ittifaqda baş vermişdir. Milli məsələ ilə bağlı onlar Rusiya sol SR-lərindən fərqli olaraq Azərbaycanın müstəqil sovet respublikası kimi təşkil edilməsini və onun müstəqilliyinin tanınmasını istəyirdilər. 1919-cu ilin yazında Azərbaycan sol SR təşkilatı demək olar ki bütün üzvləri ilə birlikdə Hümmər ilə birləşdilər.
1918-ci ilin dekabrında fəhlə təşkilatları (zavod və sənaye komitələri) birləşərək Bakı Fəhlələr Konfransını yaratdılar və bu qurum tezliklə Bakı fəhlələrinin daimi ali nümayəndə orqanına çevrildi. Anastas Mikoyan onu "bir növ Şura" adlandırmış, Sergey Kirov isə "fəhlə parlamenti" kimi təsvir etmişdir. Onun daxilində bolşeviklər bir tərəfdən, menşeviklər və SR-lər digər tərəfdən kəskin mübarizə aparırdılar. Menşeviklər və SR-lərə görə, Fəhlələr Konfransının səlahiyyətləri fəhlələrin əmək haqqı və yaşayış şəraiti ilə bağlı məsələlərlə məhdudlaşmalı, siyasi mübarizə isə parlamentdə aparılmalı idi. Daha sonra bolşeviklər Fəhlə, Əsgər və Kəndli Deputatları Sovetinin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdilər və bu təklif 1919-cu il yanvarın 22-də keçirilən Fəhlələr Konfransında təsdiqləndi. Mart ayının ortalarına qədər isə Fəhlələr Konfransının rəhbərliyi faktiki olaraq bolşeviklərin əlinə keçdi, onlar menşeviklər və sosialist-inqilabçıları sıxışdıraraq onu Bakı fəhlələrinin ali siyasi orqanına çevirdilər.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu illərdə bolşeviklər bir sıra qəzetlərin nəşrinə başladılar. Aşağıdakı qəzetlər Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilirdi: Nabat, Füqəra sədası, Kommunist, Molot, Proletari, Raboçiy Put, Bednota, Azərbaycan füqərası, Bakı fəhlə konfransının xəbərləri, Zəhmət sədası, Hürriyyət, Həqq, Raboçaya Pravda və Novıy Mir. 1919-cu il iyulun 30-da bolşeviklərin "Bakı fəhlə konfransının xəbərləri" qəzeti, menşevik Əliheydər Qarayevin redaktorluğu ilə, Rusiya (Bolşevik) Kommunist Partiyasının yeni proqramını ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə edərək dərc etdi. Proqramın tam dərc edilməsi mümkün olmadı (cəmi beş nömrə yayımlandı), çünki hakimiyyət qəzeti bağladı. Lakin bolşeviklər sonradan proqramı ayrıca broşura şəklində nəşr etdilər. Nəriman Nərimanovun daha sonra dediyi kimi, bu qəzetlərin nömrələri Moskvaya da çatırdı və o, hətta Leninə də bu barədə məlumat vermişdi.
Bir sıra inqilabi düşüncəli şəxslər, o cümlədən bolşeviklərə simpatiya bəsləyənlər, hökumət qurumlarında və hüquq-mühafizə orqanlarında çalışırdılar. Belə ki, Çingiz İldırım, millət vəkili Qarayevin dəstəyi ilə əvvəlcə Qarabağ General-Qubernatorluğu yanında şuranın üzvü, sonra isə Bakı limanının rəhbərinin baş köməkçisi və eyni zamanda hərbi limanın rəisinin müavini oldu. Hərbi hissələrdə və donanmada inqilabi fəaliyyət haqqında danışarkən, Mirzə Davud Hüseynov yazırdı ki, "Bakı qarnizonunda, sözün əsl mənasında, hər hərbi hissədə bizim hücrələrimiz var idi... Donanmada da vəziyyət belə idi... Yoldaş İldırım o vaxt Bakı limanının rəhbərinin köməkçisi idi və biz onun vasitəsilə fəaliyyət göstərirdik". Nəriman Nərimanovun əmisi oğlu, "Hümmət"in üzvü Müzəffər Nərimanov Azərbaycan ordusunda xidmət edirdi. Sonradan o, Müsavat əks-kəşfiyyatında işə düzəldi, daha sonra isə Əmək Nazirliyinin münaqişələr şöbəsində çalışdı. RKP(b) üzvü Əli Bayramovun həyat yoldaşı C. Bayramova isə AXC parlamentinin qanunvericilik şöbəsində katib olaraq işləyirdi. Digər bir RKP(b) üzvü Leonid Beriya isə Azərbaycanın Hərbi Nazirliyinin tərkibində fəaliyyət göstərən “Əks-inqilabla Mübarizə Təşkilatı”nın əməkdaşı idi.
"Müstəqil Sovet Azərbaycanı" şüarı
V. İ. Lenin 1918-ci ilin payızında "Hümmət"in üzvlərindən biri olan Dadaş Bünyadzadə ilə söhbəti zamanı belə demişdi:
Yoldaş Stepanın başçılığı ilə 26 komissarın itkisi başladığımız işi dayandırmamalıdır, yenidən qüvvələri toplamaq və menşeviklər və eserlər tərəfindən aldadılmış Azərbaycan işçiləri və kəndlilərini maarifləndirmək və azad etmək lazımdır.
Həmin vaxt D. Bünyadzadə ona azərbaycanlı kommunistlərin Azərbaycanın gələcək dövlət quruluşu barədə müxtəlif fikirlərdə olduqlarını bildirdi:
İliçə məlumat verəndə ki, Azərbaycanda iki cərəyan var: birincisi, Bakı və Azərbaycan azad edildikdən sonra müstəqil sosialist sovet respublikası yaratmaqdır, ikincisi isə heç bir respublika yaratmamağın, Azərbaycanın quberniyalara bölünərək RSFSR-ə birləşdirilməsinin zəruriliyini irəli sürür, İliç bu məsələ ilə bağlı açıq şəkildə bildirdi ki, müstəqil respublika yaradılması fikri doğrudur, ikinci fikir isə müstəmləkəçilikdir və hətta ağılsızlıqdır.
1919-cu il mayın 2-də keçirilən Ümum-Bakı partiya konfransı “Müstəqil Sovet Azərbaycanı” şüarını irəli sürdü. 7-8 may tarixlərində Bakıda keçirilən Zaqafqaziya partiya təşkilatlarının konfransında Bakı partiya təşkilatı “Müstəqil Sovet Azərbaycanı” şüarını gündəmə gətirdi, lakin konfrans, xüsusilə də RK(b)P-nin Tiflis bürosunun üzvləri, bu təklifi rədd etdilər. Buna baxmayaraq, 19 iyul tarixində RK(b)P Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun birgə iclasında gələcəkdə Azərbaycanın müstəqil sovet respublikası kimi tanınması barədə qərar qəbul edildi. Bolşeviklərin “Füqəra sədası” qəzeti 17 avqust tarixində Azərbaycan Sovet Respublikasının yaradılması ideyasının V. İ. Lenin tərəfindən təsdiqləndiyini bildirdi. 20 avqust tarixində RK(b)P Mərkəzi Komitəsinin katibi Y. D. Stasova Qafqaz diyar komitəsinə yazdığı məktubunda qeyd edirdi:
Azərbaycanın müstəqil Sovet Respublikası elan olunmasını tamamilə məqsədəuyğun hesab edirik.
Anastas Mikoyan 1919-cu il mayın 22-də Leninə yazdığı məktubunda qeyd edirdi:
Azərbaycanda daha çox neft materialları, daha kəskin sosial ziddiyyətlər, çevriliş üçün daha çox sinfi zəmin, mövcud hökumətə qarşı daha çox narazılıq və nifrət var, müstəqillik isə sadəcə illüziyadır... İnqilabi hərəkatın uğurlu olması, çevriliş yolunda milli maneələrin aradan qaldırılması, müsəlman zəhmətkeş kütlələrin bizə, beynəlmiləlçilərə olan etimadını qazanmaq üçün Bakı təşkilatı müstəqil Sovet Azərbaycanını Sovet Rusiyası ilə sıx siyasi və iqtisadi əlaqələrə malik bir qurum kimi tanıdı. Bu şüar çox populyardır, öz ətrafında bütün müsəlman zəhmətkeşlərini birləşdirə və üsyana qaldıra bilər.
Nəriman Nərimanovun və S.M. Kirovun xatirələrinə əsasən, Lenin hesab edirdi ki, Sovet Azərbaycanı Şərq xalqları üçün nümunə olmalıdır.
Azərbaycanda daxili siyasi vəziyyət
Sosial-iqtisadi mühit
919-cu ilin sonu – 1920-ci ilin əvvəlində Azərbaycan dərin siyasi və sosial-iqtisadi böhran içində idi. Birinci Dünya müharibəsi nəticəsində yaranmış iqtisadi tənəzzül, həmçinin Rusiya ilə təsərrüfat əlaqələrinin kəsilməsi respublikanı ağır vəziyyətə salmışdı. Bir sıra qəzalarda kəndli üsyanları baş verir, təsərrüfat çökürdü, neft sənayesi isə fəlakətli vəziyyətdə idi.
1913-cü illə müqayisədə 1920-ci ilin əvvəllərində neft hasilatı cəmi 39 %, emal isə 34,5 % səviyyəsinə enmişdi. Ölkədə mövcud olan 40 neftayırma zavodundan yalnız 18-i fəaliyyət göstərirdi, neft sənayesinə xarici müdaxilə nəticəsində vurulan ziyan isə 750 milyon qızıl rublu məbləğində qiymətləndirilirdi. “Müsavat” partiyasının II qurultayında partiyanın lideri M. Ə. Rəsulzadə neft sənayesindəki böhranla bağlı qeyd etmişdi ki, neft mədənlərində çalışan fəhlələr dövlət hesabına saxlanılır, neft sənayeçiləri isə mədənlərdə işləri tamamilə dayandırmaq niyyətindədirlər. O dövrün neft mədənləri “Kommunist” qəzeti tərəfindən “qəbiristanlıq” adlandırılmışdı.
Müharibədən əvvəlki dövrlə müqayisədə 1920-ci ildə kənd təsərrüfatı bitkilərinin ümumi əkin sahəsi 40 % azalmışdı, pambıq əkinlərinin sahəsi isə 99 %, üzüm bağlarının sahəsi 30 % enmişdi, heyvandarlıq məhsullarının istehsalı isə ümumilikdə 60-70 % azalmışdı. Suvarma sistemləri də tənəzzülə uğramışdı, nəticədə pambıq əkinləri müharibədən əvvəlki səviyyənin yalnız 2,3 %-ni təşkil edirdi.
Azərbaycanı qeyri-sabit vəziyyətə salan təkcə varlılarla kasıblar arasındakı qarşıdurma və bu səbəbdən yaranan sosial gərginlik deyildi. İşçi sinfinin iqtisadi və sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq uğrunda mübarizəsi də buna səbəb olurdu. 1919-cu ilin sentyabrına qədər Bakıda işsizlərin sayı 30 min nəfərə çatmışdı, İranlı buruq işçiləri isə vətənlərinə geri qayıdırdılar. Həmin ilin oktyabrında Bakı neftçilərinin real əmək haqqı 1914-cü il səviyyəsinin cəmi 18 %-ni təşkil edirdi. Eyni zamanda, malların qiymətləri dəhşətli dərəcədə artmışdı. Məsələn, 1919-cu ilin ikinci yarısında çörəyin qiyməti 100 % və daha çox, ətin qiyməti 56 %, balığın qiyməti 150 %, yumurtanın qiyməti 96 %, yağın qiyməti 200 %, alt paltarları 100 %, yun parçalar 233 %, ayaqqabı isə 135 % yüksəlmişdi. Yaranmış ərzaq böhranının daha da dərinləşməsinə 1919-cu ilin sonlarında general A. İ. Denikinin könüllü ordusu tərəfindən tətbiq edilən iqtisadi blokada da təsir göstərmişdi. Denikin Gürcüstan və Azərbaycanın "Rusiya dövlət maraqlarına zidd" hərəkət etdiklərinə görə, onların bolşeviklərdən azad olunan Rusiya ərazilərindən ərzaq almasına imkan vermək istəmirdi.
"Müsavat" partiyasının parlament üzvü Kəzimzadə paytaxtda gündəlik həyatın dözülməz olduğunu şikayət edirdi, çünki bütün işçi təşkilatları dağıdılmış, aclıq çəkən işçilər isə 8 saat əvəzinə 17-18 saat işləyir və istənilən vaxt işdən qovula bilirdilər. Daxili işlər naziri Mustafa bəy Vəkilovun 1920-ci il martın 22-də rəsmi olaraq ifadə etdiyi mövqeyi belə idi: “Respublikanın ali icra hakimiyyəti işçi sinfinin iqtisadi və hüquqi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması uğrunda mübarizəsinə müdaxilə etmək niyyətində deyil, lakin dövlətə qarşı olan çıxışları hər vasitə ilə yatıracaq”.
Bundan əlavə, Azərbaycanla Ermənistan arasında mübahisəli ərazilər uğrunda erməni-azərbaycanlı silahlı toqquşmaları davam edirdi. Azərbaycana böyük bir qaçqın axını gəlir, onlarla birlikdə isə ölkənin qəza bölgələrinə epidemiyalar və aclıq qayıdırdı. Maddi və maliyyə vəsaitləri olmayan "Müsavat" hökuməti qaçqınlar və yoxsulluq problemi ilə bacara bilmirdi.
Qəzalarda silahlı münaqişələr
Qəzalarda kəndlilər torpaq sahiblərinin mülklərini ələ keçirir, bəzən də bunun üçün silahlı hücumlar da təşkil edirdilər. 1919-cu ildə AXC hakimiyyətinin əsas qayğılarından biri də Gəncə qəzasında bu istiqamətdə həyata keçirilən hücumlar idi. Bu qəza xüsusilə latifundiyaların çox olması ilə seçilməkdə idi. Yelizavetpol quberniyasının rəhbəri polkovnik Vəkilov tərəfində AXC-in Daxili İşlər Nazirliyinə göndərilən telegramda bildirilirdi ki, quberniyada “qara qüvvələr arasında” propaqanda yayılmaqdadır ki, əslində AXC hökuməti bəy və ağalardan ibarətdir və buna görə də ancaq bu dərəcədən olan insanların rifahı, yaxşılığı üçün çalışmaqdadır. Hökumətin addımlarında da müəyyən anlamda bu düşüncələri dəstəkləyən addımlar atmaqda idi. Məsələn, Daxili İşlər Naziri Nəsib bəy Yusifbəyli qubernator Xosrov bəy Sultanova yazdığı teleqramda mövcud torpaq vəziyyətinin yeni aqrar islahat tədbiq ediləcəyi vaxta qədər qorumağı əmr etməkdə idi. Eyni zamanda kəndlilər tərəfindən yazılmış bir məktubda qubernatorun və yerli inzibati şəxsin Öksüzlü kəndinin bəylərini aşkar şəkildə qoruduqlarını bildirmişdilər. Digər yerlərdə də torpaq məsələsinə görə etirazlar və narazılıqlar artmaqda idi.
Hakimiyyət boşluğunun olduğumbir şəraitdə yerlərdə silahlı dəstələr və ya quldur birləşmələri ortaya çıxmışdı. 1918-1919-cu illərdə formalaşan silahlı dəstələr Gəncə, Qazax, Lənkəran, Nuxa və Şəmkir bölgələrində əhəmiyyətli gücə malik idilər. Onların sosial tərkibi də mütəmadi olaraq dəyişməkdə idi. Əsasən bu dəstələrin tərkibinə qaçaq cinayətkarlar, torpaqsız bəylər və ya kəndlilər, bütün var-yoxunu itirmiş köçərilər, Qarabağ və Naxçıvandan olan qaçqınlar, Azərbaycan ordusundan fərarilik etmiş əsgərlər daxil olurdu. Məsələn Qızılhacılı kəndində köhnə məhbus Məşədi Qədirin rəhbərliyi altında silahlı bir dəstə formalaşdırılmışdı. Dəstə kəndin inzibati rəhbəri ilə Məşədi Qədir arasındakı toqquşma nəticəsində formalaşmışdı və üzvləri əsasən fərarilər, dağlarda gizlənmiş oğrular, ermənilərdən ibarət idi. 1919-cu ildə bu dəstə demək olar ki, Qazax qəzasında hakimlik etməkdə idilər. Onların fəaliyyətinə torpaq sahiblərinin mülklərini talamaq və onları öz torpaqlarını kəndlilərə paylamağa məcbur etmək daxil idi. Onlar torpaq sahibləri ilə birlikdə kəndliləri də yağmalayır, eyni zamanda hökumətin adamları hesab etdikləri şəxsləri də öldürürdülər. Bütün bunların nəticəsində oraya ordu bölməsi göndərildi. Artıq oktyabr ayında top və pulemyotlarla təchiz edilmiş ordu birləşməsi bölgədə bu dəstə ilə hərbi toqquşmalara başladı.
Qazax qəzasının bir digər kəndi olan Yuxarı Ayıblıda (müasir Şiştəpə) da köhnə məhbus Kərbəlayi Əsgərin rəhbərliyi altında bir başqa dəstə fəaliyyət göstərməkdə idi. Dəstə bəyləri və hökumət nümayəndələrini ailələri ilə birlikdə öldürürdü. Bu dəstənin üzvləri Sultanov ailəsinin bütün mülklərini dağıtdıqdan sonra onlar Şəmkir qəzasını tərk etməyə məcbur oldular. Qubernator qəza rəisini Kərbəlayi Əsgərin dəstəsini almaq üçün təcili addımların atılmayacağı halda onun “nüfuzunun və məşhurluğunun kütlələr üzərində artacağını, insanlar üzərindəki təsirinin yüksək dərəcədə artacağını” yazırdı.
Bolşeviklərlə əlaqə qurmağı bacarmış və kənd yerlərində fəaliyyət göstərən Qatır Məmmədin dəstəsi daha geniş fəaliyyətə malik idi. O, varlı insanların mülklərini əllərindən alır, evlərini yandırır, müqavimət göstərənləri isə öldürürdü. 20 mart 1919-cu ildə Qatır Məmmədin, Kərbalayi Əsgərin, M. Əliyevin və Kor Vəlinin birləşmiş dəstələri 600 nəfərlik hərbi birləşmə formalaşdıraraq Azərbaycanın ikinci ən böyük şəhəri olan Gəncəni mühasirəyə aldılar. Onlar qubernator polkovnik Vəkilovu özünün sağ qalmağı bacarmış döyüşçüləri ilə birlikdə şəhəri tərk etməyə məcbur etdilər. Vəkilov tələbləri qəbul edib Bakıya yola düşdü. Bu hadisə Fətəli xan Xoyski hökumətinin dağılmasına yol açan əsas səbəblərdən biri oldu. 20 iyul tarixində Kərbəlayi Əsgər, 18 sentyabrda isə Qatır Məmməd öldürüldülər. Bu iki şəxsin öldürülmələrinə baxmayaraq quberniyada silahlı münaqişə davam etməkdə idi. Muğanda vəziyyət həssas olmağa davam etməklə birlikdə, Lənkəran qəzasında demək olar ki, anarxiya hakim olmuşdu.Burada da Gəncədə olduğu kimi silahlı dəstələr meydana çıxmışdı. Məsələn Zuvand qəzasının Mistan kəndində dəmirçi olan Bala Məmmədin rəhbərliyi altında kəndlilərdə ibarət dəstə meydana çıxmışdı. Muğan düzündə “bolşevik” kəndləri hesab edilən Privolnoye, Qriboyedovka, Petrovka, Qriqoryevka kəndləri ilə “əksinqilabçı”Novoqolovka (Uzuntəpə), Andreyevka (Qarazəncir) Axtraxanovka, Pokrovka, Nikolayevka kəndləri arasında da hərbi münaqişə getməkdə idi.
Bakı Kommunasının devrilməsindən və Sentrokaspi diktaturasının yaradılmasından sonra bölgədəki hakimiyyət “Beşlər Diktatorluğuna” keçmişdi. Onnu da əvəzinə Muğan Regional Hakimiyyəti formalaşdırıldı. Sonuncu da hakimiyyət əsasən bölgədəki ordunnu baş qərərgah rəisi və Xəzər hərbi dəniz donanmasının komandanın əlində cəmləşmişdi. Bu şəxslər Lazar Biçeraxov və M. Prjevalski idi. Biçeraxov sonradan Şimali Qafqazda Könüllü Ordunu komandanlarından biri olmuşdu. Qızıl Ordunun döyüşçüsü olan Osipov vəziyyəti belə şərt edirdi:
Bu zaman Lənkəranda vəziyyət qeyri-müəyyən idi, hər bir kəs bir hakimiyyət iddiasında idi. Hətta küçələr də həmin yolla adlandırılırdı: Ryabovskaya kwçəsi, bura Akopov, bura Osipov və s. Hər gün bu qruplar arasında toqquşma yaşanırdı. Bu gün onlar Akopovu həbs etməyə çalışdılar, sabah Şevkunovu və s. Bir sözlə tam olaraq anarxiya. Gecələr bizlər küçələrə çıxa bilmirik.
1919-cu ilin yazında bolşeviklər Lənkəranda və Muğanda Sovet hakimiyyətinin qurulduğunu elan etdilər. Həmin zaman bura Cənubi Qafqazda Sovet hakimiyyətinin mövcud olduğu yeganə yer idi. Həm azərbaycanlı qüvvələr, həm də köhnə çar zabitlərinin komandanlığı altında olan ordu birləşmələri bolşevik hakimiyyətinə müxalif idilər. 1919-cu ilin avqustunda AXC-nin təşkil etdiyi hərbi yürüşlə buradakı bolşevik hakimiyyətinə son qoyuldu. Bu yürüşdə Britaniya hökuməti AXC-ə hərbi dəstək vermişdi. Beləliklə bölgədə Azərbaycan hakimiyyəti quruldu.
Müsavat hökumətinin rəsmi qəzeti olan “Azərbaycan” bu barədə yazırdı:
Təəssüf ki, kəndlərdə və kəndlərdə bolşevik təbliğatı böyük uğur qazanır.
Rusiya Kommunist (Bolşevik) Partiyasının regional komitəsi 1920-ci ilin fevralında özünün mərkəzi komitəsini bu barədə məlumatlandırmışdı:
…Biz işçi və kəndli sinfi üzərində tam təsir gücünə malikik...Bir çox ordu birləşməsində də uğurlu iş aparılmaqdadır...və biz onların dəstəyindən əminik.
Siyasi böhran
Dövlətin vəziyyəti də dərin böhran içərisində idi. Qanuna görə parlament 120 nəfərdən ibarət olmalı idi, lakin onun bütün varlığı dövründə bu qədər millətvəkilini təmin etmək mümkün olmadı. Bir çox üzvlər nadir hallarda parlamentə gəlməkdə və ya onun fəaliyyətində iştirak etməkdə idilər. Elə buna görə də, parlamentin 20 toplantısı yetərsayın təmin edilmədiyinə görə keçirilə bilməmişdi. Elə belə şeylərə görə də, hakimiyyət parlament iclaslarında iştirak etməməyə görə cərimə tədbiq etmək qərarına gəlmişdi.
Parlamentin bütün fəaliyyəti dövründə 230 qanun layihəsi müzakirə üçün təqdim edilmişdir. Bu qanun layihələrinin 2/3-dən çoxu maliyyə, ədliyyə, daxili və hərbi nazirliklər tərəfindən təqdim edilmişdi. İctimai təhsil, səhiyyə və əmək nazirlikləri 30, kənd təsərrüfatı nazirliyi isə cəmi 12 qanun layihəsi təqdim etmişdi. Bu qanun layihələri büdcə, hərbi, torpaq, maliyyə kimi müxtəlif komissiyalarda müzakirəyə çıxarılır və elə orada da ilişib qalırdı. Bunun ən əsas nümunələrindən biri bitmək bilməyən müzakirələrdən, transferlərdən və geri çəkmələrdən ibarət olan aqrar məsələ ilə bağlı qanun layihəsi idi. Müsavat Partiyasının ikinci konqresində Məhəmməd Əmin Rəsulzadə məcbur olub elan etmişdi ki, "höumət...kəndli məsələsində verdiyi vədi yerinə yetirmədi” və o, davam edirdi “biz bu məsələdə hələ də köhnə qanunları...Nikolayev qanunlarını rəhbər tuturuq”.
Qayda pozuntuları, rüşvətxorluq, sui-istifadə, spekulyasiyalar və s. kimi şeylər hökumət orqanlarında geniş yayılmışdı. Bütün bunlar da öz növbəsində siyasi skandallara yol açırdı. Məsələn Ticarət və Sənaye naziri M. Əsədullayevin neftin satışı ilə bağlı gizli razılaşmaya getməsi və sui-istifadəsi siyasi skandala səbəb oldu və Xoyskinin hökuməti istefa verərək Yusifbəylinin hökuməti quruldu.
Ölkədə hakim olan siyasi qeyri-sabitlik Müsavat, İttihad, Əhrar, sosialistlər, partiya üzvü olmayan insanlar arasındakı mübarizəni daha da sərtləşdirirdi. İttihadçılar və Xəlil Paşa, Rüfət bəy, Yaqub bəy kimi türk millətçi-hərbçiləri Sovet Rusiyası ilə ittifaq formalaşdırılmasının tərəfdarı idilər. Parlamentdə bitərəf üzvlərin lideri Behbud xan Cavanşir, eləcə də Müsavat Partiyasının üzvü Məhəmmədhəsən Hacınski də Rusiya ilə dostluq münasibətlərinin yaradılmasından tərəf idilər. Yusifbəylinin hökumətinin vəziyyəti buna görə də heç yaxşı deyildi. Çünki Xoyskinin rəhbərlik etdiyi qüvvələr anti-bolşevik mövqeni, Hacınskinin rəhbərlik etdiyi qüvvələr isə əksini müdafiə edirdilər.
Hökumətin xarici və daxili siyasəti partiyanın özünün sol qanadı tərəfindən sərt bir şəkildə tənqid edilməkdə idi. Bolşevik qəzet olan “Novy Mir” bu barədə bunları yazmışdı:
Müsavat Partiyası ölkədəki bütün nüfuzunu itirmişdir. O, hələ də hakimiyyətdədir, o, hələ də siyasətə yön verir, lakin artıq havadan asılı vəziyyətdədir, o, artıq əhalinin geniş kütlələrində heç bir dayağa sahib deyildir...Müsavat Partiyası artıq öz faydasını başa vurub..
Orduda problemlər
Azərbaycan ordusu sıralarından fərarilik halları yayılmaqda idi və bolşeviklər bunun daha da geniş vüsət alması üçün çalışmaqda idilər. Hərb naziri Səməd bəy Mehmandarov Nazirlər Şurasının rəhbərinə bu barədə xəbərdarlıq da etmişdi:
Mən Bakı indi Cənubi Qafqaz bolşeviklərinin mərkəzinə çevrildiyi üçün onların Bakı qarnizonuna mənfi təsir etməsindən qorxuram.
Hərb Nazirliyi qeyd edilən problemin ortadan qaldırılması üçün baş nazirlikdən ordu bölmələrində yeni siyasi sistem lehinə təbliğatın gücləndirilməsi istiqamətində addımlar atılmasını istəyirdi.
Bakıya əlavə olaraq bolşevik təbliğatı qəzalardakı ordu bölmələrinə də təsir etməkdə idi. Sonralar Mirzə Davud HÜseynov bu barədə bunları yazmışdı:
Biz Lənkəran, Qarabağ və Quba qarnizonları daxilində təşkilatlara sahib idik.
10 mart 1920-ci il tarixli və ZAqatala dairəsi qubernatorundan Daxili İşlər Nazirliyinə göndərilmiş teleqramda mərkəzdən təcili şəkildə Qax, Zaqatala və Balakəndə oxu zallarının və yeməkxanaların qapadılması istənilirdi, çünki bu yerlər bolşevik təbliğatı mərkəzinə çevrilmişdi. Eyni zamanda bolşeviklərin Lənkəran Partiya Komitəsi şəhərdəki qarnizon daxilində 3 hücrə formalaşdıra bilmişdi. Belə bir fəaliyyət bir neçə birləşmədə narahatlığın meydana çıxması ilə nəticələnmişdi. Buna görə də, 1920-ci ilin martında V alayın bəzi əsgərləri üsyan qaldırmış ermənilərlə döyüşmək üçün Qarabağa getməkdən imtina etmişdilər. Hüseynovun bildirdiyinə görə bu alayda önmli birliklə bolşeviklər tərəfinə keçmişdi. Əldə olan materiallar əsasında çıxış edilərək bildirilir ki, bəzi komandanların özləri də bolşeviklərə simpatiya ilə yanaşmaqda idilər. Əliheydər Qarayab sonralar yazmışdı ki, hərb nazirinin müavini Əliağa Şıxlınski hökumətin siyasəti ilə razılaşmamaqda idi və buna görə də “bizim tərəfimizə keçmiş, bizə öz yardımını təklif etmişdi”. AXC işğal edilərkən Şıxlinski hökumətin bolşeviklərin zirehli qatarının irəliləməsinin qarşısını almaq üçün dəmiryolunu partlatmaq əmrini icra etməkdən imtina etmişdi.
Bolşeviklərin fəaliyyətinə və təbliğatına əlavə olaraq, üzvlərinin bir çoxunun əhalinin kasıb təbəqəsindən gələn ordudakı pis vəziyyətdə döyüş qabiliyyətinin aşağı enməsinə səbəb olurdu. Hərb naziri Mehmandarovun bildirdiyinə görə, orduya yalnız kasıblar gəlməkdə idi və o, “ordunun heç bir yerində xan, bəy kimi insanları” görməmişdi. KAsıblar soyuğa, aclığa və xəstəliklərə tab gətirə bilmirdi və ölürdü.O zaman Bakıda olmuş B. Baykov xatirələrində üstü-başı pis vəziyyətdə olan və ayaqları yalın əsgərləri Bakı küçələrində görmüşdü. Döyüş üçün nəzərdə tutulan atlar da dəri və sümükdən başqa bir şey deyildi.
1920-ci ilin başlanğıcında Azərbaycan ordusu özü dağılmağa başlamışdı. Aprel ayının ortalarında V Bakı alayının 1000 döyüşçüsündən yalnız 300-ü bölmədə qalmışdı. Eyni zamanda Quba alayında 400, I Süvari alayında 380, VIII Ağdaş alayında 400, II Qarabağ süvari alayında 250, Şəki süvari alayında təxminən 200 nəfər, Gəncə piyada alayında 400 nəfər döyüşçü qalmışdı. Bəzi qaynaqların bildirdiyinə görə, yaz ayları dövründə təxminnə 35 min əsgər erməni üsyanını yatırmaq üçün göndərilmiş olduqları Qarabağdan qaçmışdı. Bir çox yerdə əmrə tabe olmamaq və qiyam kimi hadisələr meydana çıxmışdı. General-mayor Həbib bəy Səlimovun bildirdiyinə görə, həmin zaman ordunun geridə qalmış hissələri yalnız kağız üzərində mövcud olmaqda idi.
Qiyam ərəfəsində
AK(b)P-inin yaranması
1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycandakı communist təşkilatlar vahid partiyaya sahib deyildilər. Onlar daha güclü siyasi fəaliyyət üçün bir partiya halında birləşməyin labüdlüyünü düşünməkdə idilər. Lakin Hümmət Partiyasının menşevik və bolşevik qanadları arasındakı qarşıdurma onların sonuncu ayrılığının meydana çıxmasına səbəb oldu. Sol Hümmətçilər Ruhulla Axundovun rəhbərlik etditi azərbaycanlı SR-lər (Sosial İnqilabçılar) ilə birləşməyə çalışsalar da, onlarla da tam şəkildə razılığa gələ bilmədilər. Azərbaycanlı SR-lər öz millətlərinin yeganə təmsilçisi kimi yalnız azərbaycanlıların Azərbaycan Kommunist Partiyasının qurulmasında iştirak etmələrini müdafiə edirdilər. Ədalət Partiyasının üzvləri arasında münaqişənni bölünmə ilə nəticələnməsinin qarşısı da V. Naneişvili, Anastas Mikoyan və D. Bünyadzadənin müdaxiləsi ilə aradan qaldırıldı və ümumi konqresdə yeni Mərkəzi Komitə seçildi. Bu dövr ərzində birləşmə məsələsi bütün partiyaların görüşlərində müzakirə edilməkdə idi. SR-lər tədbirlərdən ədalətcəsinə uzaqlaşdırılan azərbaycan ziyalılardan da istifadə edilməsinə ehtiyyac olduğunu müdafiə edirdi. Müzakirə edilən əsas şeylərdən biri də Mart hadisələrinin əsil səbəbkarlarının kimliyi idi.
1920-ci ilin 11-12 fevral tarixlərində Azərbaycankı communist təşkilatların Bakıda konqresi keçirildi. Nəticədə Azərbaycan Kommunist (Bolşevik) Partiyasının yaradılması elan edildi. Konqresdə Rusiya Kommunist Partiyasının, Hümmət Partiyasının və Ədalət Partiyasının hər birinin Bakı təşkilatlarından 30 nəfər, qəza təşkilatlarından isə ümumilikdə 30 nəfər iştirak etməkdə idilər. Konqres Bakı İşlər Klubunda pəncərələr qapadılaraq gizli şəkildə təşkil edilmişdi. Konqres Azərbaycan Kommunist Partiyası Qafqaz Diyar Komitəsinin bir hissəsi və onu özünün üst qurumu olaraq qəbul etdiyini qərara aldı. Eyni zamanda qətnamənin “hal-hazırki vəziyyət” adlı qismində Azərbaycan kommunistlərinin əsas hədəfi kimi işçilərin və kəndlilərin mövcud hökuməti devirməyə hazırlaşdırmaq üçün praktiki işlərə başlamaq qeyd edilmişdi.
Bu məsələ ilə bağlı qərbli və Sovet Azərbaycanı tarixçiləri arasında uzlaşmazlıq vardır. Sovet Azərbaycanlısı olan tarixçilər qərbli tarixçiləri tarixi faktları saxtalaşmdırmaqda ittiham edirdilər. Məsələn, bu məsələ ilə bağlı Firuz Kazımzadə qeyd edir:
...regional komitələrdən gələn etirazlara baxmayaraq, partiya nizamı pozularaq azərbaycanlı Qarayev, Sultanov, Axundov, Hüseynov və başqaları ayrıldılar və əlahiddə Azərbaycan Kommunist Partiyasını yaratdılar.
Bir başqa tarixçi Svyatoxovski isə bildirir ki, Müsavat rejimi altında bolşevik fəaliyyətinin davam etdirilməsi əslində ingilislərin müdaxiləsi nəticəsində liberal mühitin yaradılmasından qaynaqlanmaqda idi. O, iddia edir ki, azərbaycanlı kommunistlər rus partiyası içində əriməyə istəksiz yanaşırdılar. Ümumiyyətlə o, bütün bu prosesləri “rusiya mərkəziyyətçiliyi və azərbaycanlı separatçılığı arasında münaqişə” kimi təqdim edir.
Hakimiyyət orqanlarının əleyhinə tədbirlər. Hökumət böhranı
Orduda xidmət edənlər daxilində naahatlıqlar olduğu üçün hökumət geniş səlahiyyətlər verdiyi polisə arxalanmaqda idi. Bakının polis rəisi RÜstəm bəy Mirzəyev polis rəislərinə vermiş olduğu göstərişdə kommunistlərin qanundan kəna toplantı və mitinqləri çoxaltmaları barədə məlumatı olduğunu, ancaq bu istiqamətdə hansısa müəyyənləşdirmə və ya xəbər vermə halının yaşanmadığını bildirmişdı. O, polis qurumlarından kommunistlərin bu istiqamətdə fəaliyyətlərini maksimuma qaldırmalarını, bu səpkidə toplantı keçirilərsə iştirakçıların nəzarətə alınmalarını və bu istiqamətdə ona dərhal məruzə edilməsini əmr etmişdi.
Bakının ələ keçirilməsindən bir ay əvvəl hökumət qüvvələri bolşeviklərə qarşı təzyiqləri intensivləşdirdilər. Bakının general-qubernatoru Tlexasın əmri ilə 22 fevral 1920-ci ildə bolşevik qəzeti olan “Novy Mir”in redaksiya binası möhürləndi və bir neçə işçisi həbs edildi. Bir neçə gün sonra Tlexas məruzəsində bolşeviklərin və “respublikaya düşmən olan bütün şəxslərin”onun tabeliyində olan əraziyə daxil olmaması üçün hansı tədbirləri görməsi ilə bağlı geniş məruzə ilə çıxış etdi. 9 mart tarixində “Azərbaycan Füqərası” adlı qəzeti qapadıldı. “Azərbaycan” qəzetinə verdiyi müsahibədə Daxili İşlər naziri Mustafa bəy Vəkilov bildirmişdi ki, “hökumət hansı formada olmasından asılı olmayaraq, bolşeviklərə kütlələr arasında iş aparmağa icazə verməyəcək”. O, bolşevikliyə qarşı amansız mübarizənin aparılacağına söz vermişdi. 10 mart tarixində o, Zəkəriyyə Balaxlinskinin həbs edilməsi barədə əmr verdi.
15 mart tarixində Dağıstanda həlak olan S. Kazıbekovun xatirəsinə həsr olunmuş mitinqin keçirildiyi Bakıdakı Mərkəzi Fəhlə Klubuna edilən hücum zamanı Dadaş Bünyadzadə, Qasım İsmayılov, Sumbat Fətəlizadə və başqaları da daxil olmaqla, 24 kommunist fəal həbs edildi. 18 martda isə, polislər tərəfindən həbs edilən və bir müddət sonra öldürülən Azərbaycan bolşeviklərinin döyüş təşkilatının rəhbərlərindən biri, Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü Əli Bayramov idi. Onun cəsədi və kəsilmiş başı Xatisov zavodunun (sonralar leytenant Şmidt adına zavod) yaxınlığında, şəhərin bir işçi rayonunda tapıldı. Əli Bayramovun həbsi barədə xəbər cəsədi tapılmadan əvvəl şəhərə yayılmışdı. Daxili işlər naziri vəzifəsini icra edən Şəfi bəy Rüstəmbəyov və polis rəisi Rüstəm Mirzəyev, parlamentdə deputat Əliheydər Qarayevin sualına cavab verərək Bayramovun polis tərəfindən həbs olunmasını inkar etdilər. Prokuror Nəzərovun göstərişi ilə Bayramovun itməsi ilə bağlı cinayət işi açıldı və Bayramovun qətli üzrə istintaqın gedişinə nəzarət məqsədilə Ədliyyə Nazirliyi Rüstəmbəyovun nəzarəti altında xüsusi müşahidə işi açdı. Eyni ayda, üsyana hazırlıq işlərini genişləndirən Gəncə komitəsinin demək olar ki, bütün tərkibi həbs edildi. 25 martda daxili işlər naziri xarici işlər nazirinə müraciət edərək, həbs edilmiş bolşeviklərin Gürcüstan üzərindən Batuma planlı şəkildə göndərilməsi üçün təcili olaraq Gürcüstanın diplomatik nümayəndəsi ilə danışıqlara başlanılmasını xahiş etdi, çünki onları əyalətlərdə saxlamaq etibarlı olmadığına görə mümkün deyildi.
Bolşeviklərin Dağıstana keçməsinin və yenidən Azərbaycana qayıtmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görülürdü. Belə ki, Quba qəzasının rəisi Ağakişibəyov 1 aprel tarixli raportunda Bakı qubernatoruna qəzanın Yalama və Xəzri bölgələrində mühafizənin yaradıldığını və sərhəd mühafizəsi tədbirlərinin təşkil edildiyini xəbər vermişdi. 7 aprel tarixində Bakı vilayətinin hərbi general-qubernatoru paytaxtın polis rəisinə dəniz sahilindəki və yaxın adalardakı hərbi məntəqələri möhkəmləndirmək əmrini verdi və bu tədbirin "ən yüksək dövlət əhəmiyyəti"nə malik olduğunu vurğuladı. Çingiz İldırımın sözlərinə görə, hakimiyyət orqanları öz mövqelərini Bayılda, Şıxovda və Nargin adasında möhkəmləndirərək burada güclü müdafiə istehkamı yaratmaq niyyətində olduqlarını bəyan edirdilər. Bakıya polis qüvvələri cəmləşdirilirdi. 15 aprel tarixində daxili işlər naziri Gəncə, Şamaxı və Ağdam qəzasından paytaxta 100 nəfər mühafizəçinin göndərilməsi əmrini vermişdi.
20 martda sosialistlərdən olan əmək və kənd təsərrüfatı naziri Əhməd bəy Pepinov parlament iclasında Fəhlə Klubunun bağlanması və həyata keçirilən həbslərlə əlaqədar etirazını bildirdi. Hökumətin bu bəyanatı təcili müzakirə etmək təklifinə çoxluqla imtina cavabı verildikdən sonra Pepinov istefa verdi və 23 martda nazirlik səlahiyyətlərindən imtina etdi. Həmin gün Bakı Həmkarlar İttifaqı Şurası və Mərkəzi Fəhlə Konfransının Rəyasət Heyəti əmək naziri Pepinova məktub ünvanlayaraq fəhlə təşkilatlarının təqib edilməsinə etiraz etdi, bağlanmış binaların açılmasını və həbs edilmiş şəxslərin azad edilməsini tələb etdi. Kommunistlərin həbsləri səbəbindən ayın sonuna yaxın Sosialist fraksiyasının deputatları Nəsib bəyin rəhbərlik etdiyi Nazirlər Kabinetini dəstəkləməkdən imtina etdilər, bu isə "Hümmət" partiyasının son hərəkəti oldu, çünki partiya azsaylı siyasətçi xaricində demək olar ki, tamamilə yox olmuşdu və indi isə tamamilə dağıldı. Bir neçə həftə ərzində hümmətçilər bir-bir Kommunist Partiyasına qoşuldular və beləliklə, Azərbaycan marksistləri arasında olan bölünmə başa çatdı.
30 mart tarixində Fətəli xan Xoyski və Məhəmmədhəsən Hacınski arasında münasibətlərin kəskinləşməsi nəticəsində sonuncu hökumət tərkibindən çıxdı. Artıq 1 apreldə Nəsib bəyin hökuməti istefa verdi. Pepinovun ardınca 9 apreldə sosialistlərdən olan digər nazir Camo bəy Hacınski də istefa verdi. 15 aprel tarixində "Əhrar" partiyasından Aslan bəy Qardaşov koalisiyadan çıxdıqlarını və öz nümayəndələrini Nazirlər Kabinetindən geri çağırdıqlarını bəyan etdikdən sonra, müsavatçılar hökumətdə təcrid olundular. Parlamentin özündə müxtəlif partiyalar arasında gərgin debatlar başladı. "İttihad" partiyasının deputatları Sovet Rusiyası ilə hərbi ittifaqı dəstəkləyir və hətta kommunistlərə birlikdə çevriliş etməyi təklif edirdilər.
Formalaşdırılan Nazirlər Kabinetində liderliyi saxlamaq üçün "Müsavat" partiyası Hacınskinin namizədliyini irəli sürdü, onu "Əhrar" və "İttihad" dəstəklədilər. Bu namizədə qarşı olanlar isə parlament fraksiyasına güclü təzyiq göstərən "Müsavat"ın sağ qanadı idi. Hacınski bolşeviklərlə danışıqlara başladı və onlara nazir postları təklif etdi, lakin bu təklif rədd edildi.
Qiyama hazırlıq
1919-cu il oktyabrın 25-də keçirilən Ümumbakı Partiya Konfransında hakimiyyətin ələ keçirilməsi barədə qərar qəbul edildi. 1919-cu ilin sonlarında bolşeviklər tərəfindən yaradılan və Mirzə Davud Hüseynovun başçılıq etdiyi inqilab qərargahı silahlı üsyanın birbaşa hazırlığı ilə məşğul idi. Şimali Qafqazdan və Həştərxandan Bakıya qeyri-leqal yollarla pul və silahlar gətirilirdi. Məsələn, Bakı bolşevikləri 1920-ci ilin fevralında 5 milyon rubl almışdılar.
1919-cu ilin payızında Həmid Sultanov Bakının silah tədarükü üçün Tiflisə gizli şəkildə səfər etdi. O, böyük miqdarda silah (iki vaqon) aldı və Bakıya gətirdi. Türkmənbaşıda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bolşeviklər Orta Asiyadan, Türküstan cəbhəsinin komandanlığından silah almağa başladılar. Təkcə 1920-ci ilin martında Türküstandan Bakıya üç yelkənli qayıq silahla gəlmişdi. Alınan silahlar Bakıdakı işçi məhəllələrində Hərbi Döyüş Qərargahı tərəfindən yaradılan bir neçə bazada saxlanılırdı. Xüsusilə 1-ci Bayılov küçəsində yerləşən 37 nömrəli evdə böyük miqdarda silah, partlayıcı maddələr, qiymətli əşyalar və s. saxlanılırdı. Bolşeviklərin Bakı bürosu Diyar Komitəsi Sergey Kirovun adına yazdığı bir məktubda üsyanın həyata keçirilməsi planı ilə bağlı bunları qeyd edirdi:
Biizm planımız belədir: biz hərbi bölmə işini gücləndirir, gizli şəkildə döyüş qüvvələrini təşkil edir və gözlə-gör yanaşmasını qəbul edirik. Bizim bütün hərəkətimiz Həştərxandan olacaq hücumla üst-üstə düşür hansıki bunsuz öz çıxışımızı təsəvvür edə bilmərik... Bizim təkcə Bakı şəhərində olan qüvvəmiz 20-30 min silahsız şəxsdir. Muğan düzündə silahlı şəkildə 8-10 min şəxs vardır...Yelizavetpol quberniyasının əhalisi inqilabi əhval-ruhiyyədədir.Eyni əhval-ruhiyyə Bakı quberniyası əhalisi arasında da hiss edilməkdədir. Çevriliş zamanı bu qüvvələr bizim tərəfimizdə olacaqdır. Biz...2500 tüfəng, güllə, bomba, revolver və s.-ə sahibik
7 mart tarixli Kirovun RKP(b) MK-ya göndərdiyi teleqramında Antanta tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınmasından sonra hökumətin bolşeviklərə qarşı basqılar həyata keçirdiyi və onların indi gizli fəaliyyət göstərdikləri bildirilirdi; bununla belə, Diyar Komitəsinin plenumunda Qırmızı Ordu Petrovska yaxınlaşarkən və donanma Bakıya doğru hərəkət edərkən yerli qüvvələrlə Azərbaycanda çevriliş həyata keçirmək mümkün olacağına ümid etdiyi qeyd edilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Kirov özü də çevrilişin hazırlanmasında iştirak edərək, Bakı bolşeviklərinə işçilər, maliyyə vəsaitləri, silah və sursat göndərərək kömək edirdi. Azərbaycanın bolşeviklərinin vəziyyəti barədə RKP(b) MK-ya məlumat verəndən iki gün sonra, 9 martda, Kirov Mikoyanın adına məktub göndərərək Bakıdakı silahlı dəstələr və XI Qırmızı Ordu arasında birgə fəaliyyət üçün bir sıra təkliflər irəli sürdü. Ayın sonunda, 30 martda, Dağıstan RKP(b) vilayət komitəsinin katibi və Dağıstan İnqilab Komitəsinin sədr müavini B. P. Şeboldaev Azərbaycan parlamentinin deputatı, menşevik Qarayevdən teleqram aldı. Orada belə məlumat verilirdi:
Bakıda yaxın günlərdə çevrilişə hazırlaşırıq. Əməliyyatlara başlamazdan əvvəl Azərbaycanın fəhlə və kəndlilərinə yürüşümüzün məqsədi ilə bağlı müraciət yayacağıq.
Mart ayında Azərbaycan hakimiyyəti bolşeviklərin hərbi təşkilatının izinə düşə bildi və onun Bakı qərargahının tutulması zamanı polisin əlinə bir sıra mühüm sənədlər keçdi. 30 martda "Azərbaycan" qəzeti ("Bolşevik qiyamının açılması" başlığı ilə), 2 apreldə isə Tiflisin "Gürcüstan" qəzeti ("Bakıda bolşevik qiyamı") bəzi sənədləri nəşr etdi. "Azərbaycan" qəzetinə görə, hakimiyyət bolşeviklərin Bakıda və bütövlükdə Azərbaycanda hazırladığı üsyan barədə məlumat əldə edə bilmişdi. Bu sənədlər üsyanın hazırlanmasının gedişi haqqında ətraflı məlumatlar verir. Bolşeviklər partiya üzvləri arasında silah gəzdirə bilənlərin siyahıya alınmasını, siyahıya alınanların hərbi hazırlıq ixtisası ilə kateqoriyalara bölünməsini, həmçinin dəstələrin formalaşdırılmasını, komandirlərin təyin edilməsini və s. zəruri hesab edirdilər. Bundan əlavə, ayrı-ayrı dəstələrin rəisləri və siyasi komissarları üçün öz rayonlarında və döyüş sahələrinin ətrafında düşmən qüvvələrinin vəziyyətini öyrənmələri və hər bir dəstədə silahsız döyüşçülərin ehtiyat qüvvəsini ayırmaları, onları səfərbərliyə hazır vəziyyətdə saxlamaları barədə təkliflər var idi.
1920-ci il aprelin 22-də Rusiya Kommunist (Bolşevik) Partiyasının (RKP) Qafqaz bürosunun və Azərbaycan Kommunist Partiyası (AKP) Mərkəzi Komitəsinin təcili iclasında, XI Qızıl Ordunun nümayəndələrinin iştirakı ilə, 27 aprel tarixində Azərbaycan hökumətinə hakimiyyəti təhvil vermək tələbi ilə ultimatum göndərmək qərarı qəbul edildi. Türkiyədə və digər müsəlman ölkələrində arzuolunmaz nəticələrin qarşısını almaq məqsədilə, AKP nümayəndələri XI Qızıl Ordunun qərargahından qoşunların üsyan başlayandan sonrakı 24 saat ərzində Azərbaycan ərazisinə daxil olmayacağına dair təminat aldılar.
24 apreldə RKP Qafqaz bürosu, AKP Mərkəzi və Bakı komitələri Bakının partiya təşkilatında hərbi vəziyyət elan olunması haqqında qərar qəbul etdilər. Bu qərara əsasən, Bakı rayonunun partiya təşkilatının dərhal tam döyüş hazırlığı vəziyyətinə gətirilməsi elan olundu. Ali partiya idarəetmə və komandanlıq funksiyaları formalaşdırılan döyüş qərargahına həvalə olundu və onun sərəncamına AKP Mərkəzi Komitəsi, Bakı Komitəsi və bütün rayon komitələri keçdi, onların təşkilati fəaliyyəti müvəqqəti dayandırıldı. Qərar ilə partiya üzvlərinin hamısını səfərbər elan etdi və onlara döyüş qərargahının bütün təlimat və əmrlərinə tabe olmaq əmr edildi. Bundan əlavə, hər bir partiya üzvü yerində olmalı və istənilən vaxt partiya və döyüş təşkilatları tərəfindən qeydiyyata alınmağa hazır olmalı idi. Qərara əsasən, döyüş qərargahının üzvlərinə həvalə olunan vəzifələrdən yayınmaq, gizlənmək və tapşırıqları yerinə yetirməkdə gecikmək xəyanət və satqınlıq hesab olunurdu və cəza tədbirləri görülürdü. Həmin vaxt AKP Mərkəzi və Bakı Komitələrinin orqanı olan “Yeni dünya” qəzetinin qeyri-leqal nömrəsi “Müsavatın bəy-xan hökumətini devirməyə çağırış”, “Yaşasın Sovet hakimiyyəti!” və “Yaşasın Sovet müstəqil qırmızı Azərbaycan!” kimi şüarlarla çıxmışdı.
Aprelin 25-də isə hökumət mətbəəsində silahlı üsyan günü ilə bağlı qeyri-leqal olaraq kommunist bəyanatları, vərəqələr və plakatlar çap olundu. Aprelin 26-da səhər Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi və RKP Qafqaz bürosunun təcili iclası keçirildi. İclasda üsyana rəhbərlik etmək üçün operativ qərargah yaradıldı (qərargahın tərkibi: Mirzə Davud Hüseynov, İ.İ. Dövlətov, E.A. Kvantaliani, Viktor Naneyşvili, Həmid Sultanov və İ.N. Çikaryov). Üsyanın hərbi-əməliyyat rəhbərliyi iki mərkəzdə həyata keçirilirdi — əsas qərargah Gimnaziya küçəsindəki (indiki Lev Tolstoy küçəsi) 101 nömrəli evdə, şəhər qərargahı isə Cümə məscidinə yaxın Şahlar döngəsindəki 36 nömrəli evdə yerləşirdi.
XI Qırmızı Ordunun gəlişi ərəfəsində
1920-ci ilin yazında hərbi-siyasi vəziyyət
Azərbaycan kommunistləri üsyana hazırlaşarkən, Cənubi Rusiyanın ağqvardiyaçı qoşunlarını Don və Şimali Qafqazda məğlub etmək üzrə olan Qızıl Ordu Azərbaycanla sərhədə yaxınlaşırdı. Mart ayında Kirov Rusiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə məlumat verərək, Azərbaycan kommunistlərinin Qızıl Ordu və donanma qüvvələrinin yaxınlaşması ilə birlikdə üsyan təşkil edib, üsyan edən işçilər və kəndlilərin dəstəyi ilə Müsavat hökumətini devirməyi planlaşdırdıqlarını bildirmişdi.
1920-ci ilin yazına qədər Sovet Rusiyası keçmiş imperiya ərazisində yaranmış üç qeyri-sovet dövlətinin – Polşa, Finlandiya və Estoniyanın müstəqilliyini tanımışdı. Bu dövrdə dağılmış imperiya ərazisində bir neçə güc mərkəzi mübarizə aparırdı: cənub-şərqi Ukraynada fəaliyyət göstərirdi, ağqvardiyaçılar Krımı müdafiə edirdilər, Kareliyada isə ağ qvardiyaçı finlərə qarşı müharibə davam edirdi. Xüsusi diqqət isə Polşa cəbhəsinə yönəlmişdi. Martın 6-da Polşa qoşunları Belarusiyada hücuma keçərək Mozır və Kalinkoviçi ələ keçirdilər. 12-ci və 14-cü Qızıl Ordu hissələrinin Ukraynada başladığı hücumlar, eləcə də Mozırı geri almaq üçün edilən dörd cəhd uğursuz oldu.
Mart ayında bolşevik rəhbərliyi arasında Azərbaycan məsələsinin güc yolu ilə həll edilməsinə yönəlmiş kurs üstünlük təşkil etməyə başladı. Bununla belə, hətta Vladimir Lenin müəyyən şübhələr keçirirdi. Sovet-Polşa münasibətlərinin gərginləşməsi onu əməliyyatın məqsədəuyğunluğu barədə düşünməyə vadar etdi. Eyni zamanda o, diplomatik dialoqun davam etdirilməsinin mümkünlüyünü də müzakirə edirdi. Lenin 11 martda Lev Trotskiyə yazdığı məktubunda sual edirdi:
Xan Xoyski hər nə qədər mübahisə aparsa da, danışıqlara ciddi ehtiyac duyur. Əgər bütün qüvvələri Polşa və Finlandiyaya yönəltməli olsaq və əgər nefti sülh yolu ilə əldə etmək mümkün olsa, müharibəni təxirə salmaq lazım olmazdımı?
Leninin Sovet-Polşa gərginliyinə görə Cənubi Qafqazda genişmiqyaslı və ya uzunsürən mübarizədən çəkinməsi fikrinə baxmayaraq, A. Marşalın fikrincə, Qərb cəbhəsində hərbi əməliyyatların perspektivi Sovet Rusiyasının neftə olan təcili ehtiyacını ortaya qoydu və bu səbəbdən o, 17 martda Bakıda hökumətin devrilməsi üçün çevrilişin təşkilinə icazə verdi. Rusiyalı tarixçi V. M. Muxanovun fikrincə, Qızıl Ordunun Şimali Qafqazda uğurla irəliləməsi barədə Qafqaz cəbhəsindən gələn nikbin xəbərlər Lenini bu variantın düzgün olduğunu düşünməyə vadar etdi. Həmin gün, 17 martda, Lenin Qafqaz cəbhəsi Hərbi İnqilab Şurasının üzvləri İvar Smilqa və Serqo Orconikidzeyə teleqram göndərdi:
Bakı bizim üçün olduqca, olduqca vacibdir. Bütün səyləri buna yönəldin, amma bəyanatlarda mütləq diplomatik olun və yerli sovet hakimiyyətinin möhkəm qurulmasına tam əmin olun. Eyni şey Gürcüstana da aiddir, lakin onunla daha ehtiyatlı davranmağı məsləhət görürəm.
Müəyyən hərbi bölmələri Qafqazdan Polşa cəbhəsinə göndərmək lazım idi, çünki oradakı vəziyyət pisləşmişdi. Buna görə Bakı əməliyyatının planı müzakirə olunmurdu, daha çox bu əməliyyata cəlb olunacaq qüvvələrin sayı müzakirə mövzusu idi. 21 martda Hərbi İnqilab Şurasının sədri Lev Trotski birbaşa əlaqə vasitəsilə Qafqaz cəbhəsinə əlavə qüvvələrin göndərilməsi ilə məşğul olan Stalinlə əlaqə saxladı. Trotski Novorossiysk və Qroznının alınması ilə əlaqədar olaraq "sizdən üç piyada diviziyası və üç süvari diviziyası götürülməsi planlaşdırılır. Sizə yalnız naviqasiya açıldıqdan sonra əlavə qüvvələr göndərilə bilər", - dedi və sual verdi: "belə şəraitdə Bakı əməliyyatını həyata keçirərək onu saxlamağı mümkün hesab edirsinizmi? Azərbaycanın Gürcüstan tərəfindən dəstəklənməsi ehtimalını nəzərə alın". Stalin cavab verdi ki, Polşa üzərinə Qafqaz cəbhəsində olan altı diviziyanı göndərmək olar və "qalan qüvvələrlə Bakı bölgəsini asanlıqla saxlamaq olar. Gürcülər onlara neytrallıq vəd edəcəyimiz halda təhlükəli deyillər".
Həmin vaxta qədər 11-ci Qızıl Ordu Dağıstana yaxınlaşmışdı və orada ağqvardiyaçılarla dağlı üsyançılar arasında döyüşlər davam edirdi. Burada fəaliyyət göstərən türk generalı Nuri-paşa 21 mart gecəsi Dağıstandan Azərbaycana qaçdı. Həmin vaxt Qarabağda vəziyyət gərginləşdi. 22-dən 23 mart gecəsinə keçən vaxt, Novruz bayramı qeyd olunarkən, erməni silahlı dəstələri qəfil olaraq Şuşa, Əsgəran və Xankəndidəki Azərbaycan qarnizonlarına hücum edib, onları hazırlıqsız yaxalamağa çalışdılar. Azərbaycan hökuməti üsyanı yatırmaq üçün ölkənin əsas silahlı qüvvələrini Qarabağa göndərdi.
Azərbaycan qoşunları Qarabağda üsyanı yatırmaqla məşğul olduqları vaxt Dağıstan uğrunda mübarizə son mərhələyə çatdı. 1-ci Dərbənd Sovet polku və ləzgilərin üsyançıları 25 mart gecəsi Dərbəndə hücum edərək şəhəri ələ keçirdilər və daha sonra Petrovsk limanına doğru irəlilədilər. Şimal — Temirxan-Şura cəbhəsində hücuma keçən üsyançılar 26 martda cəbhəni yardılar və ertəsi gün Petrovskdan cənubda olan Temirxan-Şuranı ələ keçirdilər. Şəhərin şimalında isə 11-ci Qızıl Ordu 28 martda Xasavyurta daxil oldu. Birləşmiş Qızıl Ordu və üsyançı qüvvələri 30 martda Petrovskı işğal etdilər. General D. P. Draçenkonun qoşunları gəmilərə mindi və Bakıya doğru hərəkət etdilər. XI Qızıl Ordu hissələri Azərbaycan sərhədinə çatdı.
Bu kontekstdə akademikPüstəxanım Əzizbəyovanın qeydlərini də qeyd etmək lazımdır. O, Sovet Rusiyasının partiya-dövlət rəhbərliyinin Karl Marksın dünya inqilabı ideyasını mənimsədiyini və Rus inqilabını inkişaf etmiş ölkələrdəki (Almaniya, Fransa, İngiltərə) inqilablarla əlaqələndirdiyini vurğulayırdı. O, Buharinin sözlərini belə gətirirdi: "…hər bir proletar dövləti qırmızı müdaxilə hüququna malikdir", çünki "Qızıl Ordunun genişlənməsi sosializmin, proletar hakimiyyətinin və inqilabın yayılması deməkdir". Azərbaycan inqilab proseslərini inkar etmədiyini qeyd edən Əzizbəyova bu nəticəyə gəlirdi:
Oktyabr inqilabı ilk növbədə rus inqilabı idi. Daha sonra, Ağ Ordu ilə mübarizə zamanı inqilab, Sovet hakimiyyəti simasında, keçmiş imperiyanın ucqarlarına yayıldı. Azərbaycanda da belə oldu, Zaqafqaziyada da belə oldu.
Əməliyyat üçün hazırlıq
Dağıstanda Qızıl Ordu hissələrinin yerdəyişməsi və yeni qüvvələrin toplanması başladı. 11-ci Qızıl Ordunun komandanı M.K. Levandovski və ordunun İnqilabi Hərbi Şurasının üzvü K.A. Mexanoşin tərəfindən 2 aprel tarixində verilən əmrə əsasən, korpus komandiri Smirnova bəzi hərbi hissələri bir yerdən digərinə, o cümlədən Port-Petrovskdan Dərbəndə, həmçinin 34-cü süvari diviziyasının 7-ci süvari briqadasını əlavə olaraq 7-ci süvari diviziyasının sərəncamına keçirmək tapşırılmışdı. Eyni əmrdə 49-cu diviziyanın və Terek qrupunun Port-Petrovsk istiqamətində hərəkət etməsi, Nesterovskinin isə Smirnovun korpusu ilə birlikdə öz qoşunlarını Dağıstanda yerləşdirməsi əmr olunurdu. Gözlənilirdi ki, ayın ortalarına qədər Temirxanşuraya 39-cu diviziya, Kuryşko süvari diviziyası, 2-ci və 32-ci diviziyalar gələcək.
15 aprel tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının xarici işlər xalq komissarı Georgi Çiçerinə nota göndərmişdir. Cavabsız qalan notada deyilirdi:
Hazırda Rusiya sovet hökumətinin əhəmiyyətli hərbi qüvvələrinin Dağıstan sərhədlərində – Dərbənd bölgəsində cəmləşməsi müşahidə olunur. Azərbaycan hökuməti sovet hökumətinin niyyətlərindən xəbərdar olmadığından, bu bölgələrdəki qoşunların cəmləşməsinin səbəbləri və məqsədləri barədə təcili məlumat verilməsini xahiş edir.
11-ci Qızıl Ordunun İnqilabi Hərbi Şurası və Bakıya müdaxilə planları. 11-ci Qızıl Ordunun İnqilabi Hərbi Şurası hesab edirdi ki, Qızıl Ordunun Azərbaycan ərazisinə daxil olacağı təqdirdə, müsavatçılara kömək üçün gürcü menşevikləri gələcək. Orconikidze belə bir təhlükənin mövcud olduğunu 5 aprel tarixində Leninə teleqrafla bildirmişdi. Daha ciddi təhlükə isə ingilis-amerikan müdaxiləsi ola bilərdi. Buna görə də ordunun hissələri ilə Bakıdakı silahlı üsyanın eyni vaxtda həyata keçirilməsi üçün gözlənilməz zərbə vurmaq lazım idi. 21 aprel gecəsi saat 3-də Qafqaz Cəbhəsinin komandanlığı XI ordunun və Volqa-Xəzər hərbi donanmasının komandanlığına Bakıya hücum barədə direktiv verdi. Bakı quberniyasının ərazisini ələ keçirmək əməliyyatını 27 aprel tarixində Yalama-Bakı stansiyası istiqamətində desant dəstəyi ilə başlamaq və beş gün ərzində neft mədənlərini zədələmədən başa çatdırmaq əmr olunurdu.
22 aprel tarixində 39-cu süvari alayı Bakıya gəlmiş 15 nəfəri həbs etdi. 7-ci süvari diviziyasının qərargahında dindirilən bu şəxslər aşağıdakıları bildirdilər: Bakı dənizdən möhkəmləndirilmiş, Nargin adasında ağır artilleriya qurulmuş və Həştərxandan sovet donanmasını gözləyirlər. Həmçinin onlar İşçi Klubunun bağlanması, bir neçə üzvün həbs edilməsi, işçilərin silah anbarının aşkar edilməsi barədə məlumat verdilər və Bakının işçilərinin sovet ordusunu səbirsizliklə gözlədiklərini bildirdilər.
23 aprel tarixində Qafqaz Cəbhəsinin komandanlığı tərəfindən yeni direktiv verildi. Bu direktivdə 11-ci ordunun əsas vəzifəsinin yalnız Bakı quberniyasını ələ keçirmək deyil, Azərbaycanın bütün ərazisini zəbt etmək olduğu əmr edilirdi. 24 aprel tarixində baş dəmir yol döyüş sahəsinin rəhbəri vəzifəsinə M.G. Yefremov təyin edildi və ona 11-ci ordunun bütün zirehli qatarları, desant dəstəsi və digər qoşunlar tabe edildi. Ertəsi gün onu Port-Petrovskda İnqilabi Hərbi Şuraya çağırdılar və burada ona zirehli qatarlarla Bakıya hücum etmək, "dəniz limanına daxil olmaq və düşmən dəniz artilleriyası ilə döyüşə girmək" əmri verildi. Bu əməliyyatın hazırlığı məxfi saxlanıldı və bəzi istisnalar xaricində bütün əmrlər şifahi şəkildə verilirdi. Yefremovun xatirələrinə görə, əməliyyatın icrası çətin idi. O vaxt malyariyanın tüğyan etdiyi dövrdə, 11-ci Qırmızı Ordu hissələri beş gün ərzində gündə 40 km məsafə qət etməklə dağlıq, susuz, az məskunlaşmış, ərzaq və yemin kasad olduğu ərazidən keçməli idi. Orconikidze və Kirovun rəhbərlik etdiyi İnqilabi Hərbi Şura mövcud çətinlikləri nəzərə alaraq, zirehli qatarları qəfil olaraq desant dəstəsi ilə birlikdə Bakıya və dəniz limanına göndərib Azərbaycan hökumətini iflic etmək qərarına gəldi.
25 aprel tarixli №52 döyüş əmri 26 aprel axşamından etibarən qoşunlara elan edildi. İnqilabi Hərbi Şura bütün qoşunlara, zirehli qatarların və desant dəstəsinin istisna olmaqla, 27 aprel sübhündə hücuma keçmək əmri verdi. Yefremovun başçılıq etdiyi zirehli qatar dəstəsi üçün vaxt göstərilməmişdi, lakin İnqilabi Hərbi Şura ona 27 aprel tarixində, ordunun ümumi hücumundan əvvəl istənilən vaxt zərbə vurmaq hüququ verdi. 26 aprel tarixində, Azərbaycan-Dağıstan sərhədindəki zirehli qatar qrupunun qərargahına Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin nümayəndə heyəti gəldi. Onların arasında Qəzənfər Musabəyov, Həbib Cəbiyev, Anastas Mikoyan və digərləri var idi. Həmin gün 11-ci Qırmızı Ordunun qərargahı Petrovskdan Dərbəndə köçürüldü. Həmin günün axşamına qədər 11-ci ordunun yenidən qruplaşdırılması tamamlandı və onun bütün hissələri başlanğıc mövqelərini tutdular.
27 aprel sübhü Port-Petrovskdan S.A. Monastrıyov və L.K. Grauding-Grauds adlı pilotın idarə etdiyi təyyarə havaya qalxdı. Onlara qarşıdakı əməliyyatda iştirak edəcək zirehli qatar qrupunun marşrutu üzrə kəşfiyyat aparmaq tapşırılmışdı. Həmçinin, 11-ci Qızıl Ordu hissələrini qabaqlayıb Bakıya enmək, şəhərin inqilabi fəhlə təşkilatları və şəxsən Əliheydər Qarayev ilə əlaqə qurmaq onların vəzifəsi idi.
Qüvvələr
XI Qırmızı Ordu
11-ci Qırmızı Ordunun Dağıstanda cəmləşdirilən hissələri üç piyada diviziyası (20-ci, 28-ci və 32-ci), ayrı-ayrı olan amma əməliyyat üçün birləşdirilmiş diviziya (iki piyada və bir süvari briqadası) və 2-ci süvari korpusundan ibarət idi. Sonuncu korpus iki süvari diviziyası və bir süvari briqadasından (7-ci və məlahiddə süvari diviziyaları, Taman süvari briqadası) ibarət idi.
11-ci Qırmızı Ordu birləşmələrinin sərəncamında 6 zirehli qatar qrupu var idi: "III İnternasional", "Timofey Ulyantsev", "Qızıl Dağıstan", "Qızıl Astraxan", "Stepan Razin" və "Qırmızı Əsgər". Aksay çayında dəmir yolu körpüsünün zədələnməsi səbəbindən bəzi zirehli qatarların köçürülməsi mümkün olmadı, buna görə də hücumda yalnız dörd zirehli qatar iştirak edə bildi. Nəticədə qarşıdakı əməliyyat üçün "III İnternasional", "Timofey Ulyantsev", "Qızıl Dağıstan" və "Qızıl Astraxan" zirehli qatarları hazırlandı. "III İnternasional" zirehli qatarının göyərtəsində iki rotadan ibarət desant dəstəsi yerləşirdi. Amerikalı müəllif G. L. Roberts 1920-ci ilin aprelində Türkiyə Kommunist Partiyasının üzvlərindən ibarət olan bir neçə kiçik bölmədən ibarət olan türk Qızıl Ordusu həqiqətən də Azərbaycana müdaxilədə iştirak etməsinin mümkünlüyünü qeyd edirdi.
Azərbaycan xalq cümhuriyyəti
1920-ci il aprelin 15-nə qədər Azərbaycanın Xalq CÜmhuriyyətinin Milli Ordusu, 11-ci Qızıl Ordunun qərargahının kəşfiyyat məlumatlarına əsasən, təxminən 30 min süngü və qılıncdan ibarət idi. Həmin dövrdə Azərbaycanın ordusunun böyük hissəsi (20 min nəfər) Qarabağ və Zəngəzur bölgələrində cəmləşmişdi. Mütəşəkkil hissələr bir piyada diviziyası (beş polk) — təxminən 12 min süngü — və bir süvari briqadası (iki polk) — təxminən 2 min qılıncdan ibarət idi.
Bundan əlavə, nizamsız qoşun dəstələri də mövcud idi. Bundan əlavə təxminən 3 min nəfər isə Bakı qarnizonunu təşkil edirdi. Paytaxtda piyada polku, kursant məktəbi (təxminən 500 nəfər) və polis ehtiyat batalyonu (2 min nəfər) yerləşirdi. Azərbaycan ordusunun sərəncamında 2 zirehli qatar, 6 zirehli avtomobil, 5 təyyarə və s. var idi.
Dağıstanla sərhədin yaxınlığında, Samur çayı ərazisində, Qubada, Qusarda və Xudat stansiyasında 2 zirehli qatarla birlikdə 3 min nəfərlik qüvvələr yerləşirdi. Birbaşa sərhəddə isə jandarma divizionu dayanırdı. General G. Kvinidzenin xatirələrinə görə, sərhədi keçməzdən əvvəl Samur çayı boyunca dağlardan dənizə qədər təxminən 15-20 verst uzunluğunda müdafiə xətti mövcud idi; körpü isə bolşeviklərin nəzarətində idi. Həmin müdafiə xəttini isə yalnız bir batalyon qoruyurdu və ona gürcü polkovnik Tumanışvili rəhbərlik edirdi.
Hadisələrin xronikası
Bakıda Aprel işğalı
İşğaldan bir gün əvvəl, rayon fəhlələri, müsavatçıların neft mədənlərini yandırmaq ehtimalına qarşı onların mühafizəsini təşkil etdilər. İşğalı planlayan baş qərargahın göstərişi ilə, 26 aprel tarixində bir qrup kommunist Gəncə-Bakı teleqraf xəttinin naqillərini kəsdi. Bu, Gəncədən Azərbaycan ordusu hissələrinin çağırılmasının qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı. 27 aprel gecəsi dəmir yolu işçiləri Keşlə stansiyası (Bakıdan 6 km şimalda) ilə Biləcəri qovşaq stansiyası (Bakıdan 14 km şimalda) arasındakı dəmir yolunu sökdülər. Bu addım müsavatçıların Bakıda olan hissələrini XI Qızıl Orduya qarşı göndərməmələri üçün atılmışdı. Düşmənin geri çəkilmə yollarını kəsmək məqsədilə, Keşlə stansiyası ərazisindəki körpünün yanında 450 fəhlədən ibarət bir dəstə yerləşdirildi.
Həmin gecə Bakı limanının rəisi və hərbi limanın müavini Çingiz İldırım Hərbi Dəniz Donanmasının gəmilərinə sursat çatdırılmasını təşkil etdi. Bundan sonra o, liman idarəsinə qayıdaraq, öz yoldaşlarını və fəhlə paltarı geyinmiş bir qrup artilleriyaçını götürdü. Gəmilərə gedərkən onları türk zabiti və əsgərləri dayandırdı, lakin onlar tez bir zamanda silahsızlandırıldı və limana gətirildi. Donanmanı Bayılda yerləşən sahil batareyalarının atəşindən qorumaq məqsədilə İldırım bir neçə döyüşçü ilə birlikdə AXC-in bütün sahil artilleriyasını ələ keçirdi və onu Nargin adasında yerləşən artilleriya ilə əlaqəsini kəsdi. 27 aprel səhəri İldırımın dəstəsi gözlənilmədən Bakı junker məktəbinə hücum edərək bütün kursantları silahsızlaşdırdı. O, həmin gün səhər Bayıl fəhlələri ilə birlikdə ilk şəhər polis məntəqəsini və Bayıldakı sursat anbarını ələ keçirdi. Üsyançılar hərbi limanı tamamilə ələ keçirdilər və Bayıl həbsxanasında saxlanılan bütün siyasi məhbusları, o cümlədən Dadaş Bünyadzadə və Sumbat Fətəlizadəni azad etdilər. Bütün gəmilərdən üçrəngli bayraqlar çıxarıldı və onların yerini Sovetlərin qırmızı bayraqları aldı.
Səhər saat 10-da Çingiz İldırımın komandanlığı altında hərbi donanma Bakı buxtasına daxil oldu və gəmi toplarını hökumət və parlament binalarına tuşladı. 27 aprel səhərindən etibarən gizli silah anbarlarından fəhlə dəstələrinə silah və sursat paylanmağa başlandı. Nikoley (sonradan Kommunist) küçəsində, Krasnovodsk və Birja küçələrinin (indiki Səməd Vurğun və Üzeyir Hacıbəyov küçələri) kəsişməsində, eləcə də Sadova küçəsində (indiki Niyazi küçəsi) və Bayıl hərbi limanında yerləşən silah anbarları fəhlə dəstələri tərəfindən ələ keçirildi. Silahsız fəhlələr dərhal silahlandırıldı, silahlar yük maşınları ilə şəhərin müxtəlif rayonlarına paylandı. Küçələrdə fəhlə və tələbələrdən könüllü döyüş dəstələrinə yazılma aparılırdı.
Üsyan başladıqda Azərbaycan rəhbərliyi Tiflisdəki Britaniya ali komissarı Lyuka zəng edərək, Gürcüstan hökumətinə müraciət edərək qoşun göndərməklə yardım göstərilməsi təklifini irəli sürməsini və Ermənistanı Qarabağda hərbi əməliyyatları dayandırmaq üçün təzyiq göstərməsini xahiş etdi. Lyuk yardımla bağlı məsələni müzakirə etmək üçün Fransanın və İtaliyanın nümayəndələrini, gürcü nazirlərini və Tiflisdəki Azərbaycan diplomatik nümayəndəsini dəvət etdi.
Zirehli qatarların reydi
XI Qırmızı Ordu Bakıda
Azərbaycanda sovetləşmənin tamamlanması
Kamalçıların və türk zabitlərinin rolu
Birinci Dünya müharibəsi Osmanlı imperiyası üçün tamamilə fəlakətlə başa çatmışdı. Mudros barışıq müqaviləsinin imzalanmasından dərhal sonra Antanta dövlətləri keçmiş imperiyanın ən mühüm hərbi-strateji regionlarını, o cümlədən İstanbulu işğal etməyə və faktiki olaraq dövləti bölməyə başlamışdılar. Britaniya, Fransa, İtaliya qoşunları desant qoşunlarını çıxararaq ölkənin bir sıra ərazilərini işğal etmişdilər. 1919-cu ilin mayında Yunanıstan ordusu İzmirə desant endirdikdən sonra Türkiyədə komandir Mustafa Kamal Paşanın başçılığı ilə milli-azadlıq hərəkatı başlamışdır. Kamalçılar bu müharibədə Sovet Rusiyasından kömək almağa çalışırdı. İngilislərin "bolşevik" və "kamalist" inqilabları arasında kordon kimi istifadə etməyə çalışdıqları Cənubi Qafqaz dövlətləri onların arasında sədd rolunu oynayırdı.
Hələ 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycanın özündə olan türk zabitləri qeyri-qanuni toplantıya toplaşaraq Müsavat hökumətinə qarşı mübarizədə Kommunist Partiyasına bütün gücləri ilə dəstək verəcəklərini vəd etmişdilər. Müsavatçılara xidmət edən bəzi türklər, məsələn, 1919-cu ilin sonundan 1920-ci ilin əvvəllərində Lənkəran qarnizonunun əsas hissəsini təşkil edən Şirvan alayının zabiti Hulusi Məmmədzadə əsgərlər arasında sovet hakimiyyəti lehinə təbliğat aparırdılar.
Britaniyanın antibolşevik "Qafqaz səddi" yaratmaq üçün qoşun göndərmək fikrində olmadığı və Türkiyənin milli-azadlıq hərəkatına cavab vermədiyi aydınlaşdıqdan sonra bu hərəkatın liderləri birmənalı olaraq bolşeviklərlə yaxınlaşmağa yönəlmişdilər. Mustafa Kamal Paşa 6 fevral 1920-ci il tarixli şifrəli mesajında Kazım Qarabəkir Paşaya belə bir "sədd"in Türkiyənin məhv edilməsi barədə plan olduğunu və bunun qarşısını almaq üçün kəskin tədbirlər görməyə məcbur olduqlarını bildirmişdir. O, ardınca qeyd etmişdir ki, "Şərq cəbhəsində rəsmi və ya qeyri-rəsmi formada səfərbər olunaraq "Qafqaz səddi"nin dağılmasına arxadan başlayın, təcili olaraq yeni Qafqaz hökumətləri, xüsusən də Azərbaycan və Dağıstan müsəlman hökumətləri ilə əlaqələr qurun, onların Antanta planına münasibətini öyrənin. Əgər Qafqaz xalqları bizə mane olmaq qərarına gəlsələr, onlara bolşeviklər ilə birgə hücum etməyə razılaşın …".
Türkiyə Böyük Millət Məclisi Şərq Ordusunun komandanı, briqada generalı Kazım Qarabəkir Paşa 17 martda Xəlil Paşa və Nuru Paşaya yazdığı məktubda qeyd etmi.dir ki, Əbolşeviklərin Türkiyə sərhədləri yaxınlığında görünməsi üçün bolşeviklərin, hətta onların kiçik qüvvələrinin də Azərbaycana gələrək dərhal bütün Qafqazı zəbt etməsi lazımdır. Onlar azərbaycanlılarla birlikdə Türkiyə sərhədlərinə çataraq Türkiyənin maraqlarının lehinə oynayacaqlar. Azərbaycanda, Dağıstanda və Gürcüstanda bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsini təmin etmək çox faydalı olardı …". Türkiyə tərəfi Azərbaycanı ələ keçirmək üçün Xəlil Paşanın Dağıstanda formalaşdırdığı bölmələrdən istifadə etməyi təklif etmişdir. Qafqaz Vilayət Komitəsi qeyd etmişdir ki, "Xəlil Paşanın bizim bölmələrdən öndə gedəcək müsəlman bölüyünün komandiri kimi istifadə edilməsi, onun Azərbaycan hökumətində şöhrət qazanması və nüfuz sahibi olması yataqları və neft ehtiyatlarını məhv olmaqdan xilas edə bilər". Türkuyə Milli Hərəkatının İcraiyyə Komitəsi Bakıdakı bütün türklərə Qafqaz Vilayət Komitəsinin bütün əmrlərinə tabe olmaq barədə əmr vermişdir.
1920-ci ilin yazından başlayaraq Türkiyə kamalçılarının nümayəndələri Sovet Rusiyasının rəhbərliyi ilə təmasda olmuş, sonuncunu imperialist Antantaya qarşı mübarizədə müttəfiq hesab etmişdilər. Bu əlaqələr Azərbaycan vasitəsilə qurulmuşdu. RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığının illik məruzəsində qeyd edilmişdir ki, "onların bir qrup tərəfdarı çevrilişdə və inqilabçı Azərbaycan hökuməti tərəfindən rus qoşunlarının dəvət edilməsində töhfə vermişdilər". 1920-ci ilin iyun ayının əvvəlində RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığına Ankarada çağırılan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Mustafa Kamal Paşanın adından RSFSR hökumətinə ünvanlanmış 26 aprel tarixli məktub daxil olmuşdur. Məktubda qeyd edilmişdir ki, Türkiyə "bütün məzlumları azad etmək üçün Sovet Rusiyası ilə birlikdə imperialist hökumətlərə qarşı mübarizə aparmağı, sovet dövlətləri dairəsinə daxil olsun deyə Azərbaycan Cümhuriyyətinə təsir göstərməyi öhdəsinə götürür, Qafqazda imperialistlərə qarşı mübarizədə iştirak etməyə hazır olduğunu bildirir və Türkiyəyə hücum edən imperialist düşmənlərə qarşı mübarizədə Sovet Rusiyasının köməyinə ümid etdiyini bildirir".
Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən bir qədər əvvəl, 15 aprel 1920-ci il tarixində Kazım Qarabəkir Paşa və Əli Ağa Şıxlinski 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycan ilə Türkiyə arasında İstanbulda bağlanmış məxfi müqaviləyə əlavə olaraq qonşuları tərəfindən ona hücum ediləcəyi təqdirdə Azərbaycan tərəfinə Türkiyə tərəfindən hərbi yardımın göstərilməsini nəzərdə tutan məxfihərbi konvensiya imzalamışdılar. Buna baxmayaraq, reallıqda bunun heç bir təsiri olmamışdı. Əksinə, Xəlil Paşanın başçılıq etdiyi bir qrup türk zabiti Qızıl Ordu hissələrinin irəliləyişində fəal iştirak etmişdi. Onlar yerli əhali arasında təbliğat aparır, onları Qızıl Orduya müqavimət göstərməməyə çağırırdılar. Ajiotaj ölkədə qeyri-bolşevik əsas siyasi qüvvələrə də təsir etmişdi. Məsələn, türk casus və zabitlərinin inqilabçı Rusiya ilə inqilabçı Türkiyə arasında dəhliz yaradılması zərurəti barədə bəyanatları ittihadçılar və solçu müsavatçılara güclü təsir göstərmişdi.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı:
Bakıda fəaliyyət göstərən Osmanlı türklərindən bəziləri bilmədən insanları bu sözlərlə yoldan çıxardılar: "Yaxınlaşan Qızıl Orduya Nicat bəy adlı bir türk rəhbərlik edir. Bu ordunun alayları türklərdən ibarətdir. Çoxlu sayda əsgər Volqa türklərindən gəlir. Bu Ordu barışmaz düşmənlərə qarşı vuruşaraq Anadolunun köməyinə gedir. Bu Orduya göstərilən müqavimət Türkiyənin qurtuluşunu əngəlləməklə bərabər olacaq. Böyük türk birliyi və müsəlman icması baxımından bu, xəyanətə bərabərdir". |
3 may 1920-ci ildə "Türkiyə kommunist bolşeviklərindən Azərbaycan xalqına" başlıqlı bəyanat yayılmışdır və burada azərbaycanlılara yeni hökuməti dəstəkləməyə çağırış edilmişdir. 14 avqustda Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxış edən qurumun sədri Mustafa Kamal Atatürk Qızıl Ordunun Şərq cəbhəsini yarması, Şimali Qafqazda maneəsiz irəliləməsi və Azərbaycanı işğal etməsi məsələsini "bizim hədəf təyinatı, təsirimiz və ləyaqətimiz" adlandırmışdır.
Nəticələr
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti yaxın gələcəkdə, xüsusilə 1920-ci il ərzində kənd yerlərində əhaliyə tibbi xidməti yaxşılaşdırmaq məqsədilə qəzalarda kənd xəstəxanalarının sayını 2 dəfə artırmağı, ölkəyə lazım olan dərman preparatlarının təchizi işini yaxşılaşdırmağı, tibb müəssisələrini mərkəzləşdirilmiş şəkildə dava-dərmanla təmin etməyi planlaşdırmışdı. Lakin 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanın bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu bütün bu planların həyata keçirilməsinə imkan vermədi.
- Aprelin 28-də sovet qoşunlarının Şimali Azərbaycana müdaxiləsi nəticəsində yaranmış vəziyyətdən istifadə edən Gürcüstan hökuməti Azərbaycan sərhədinə qoşun çıxardı. Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları irəli sürən Gürcüstan elə həmin gün Poylu körpüsünü, Poylu stansiyasını, həmçinin Tiflis-Qazax yolu üzərindəki körpünü tutdu və Ağstafa istiqamətində hücuma keçdi. Azərbaycan Hökumətinin diplomatik səylərinə baxmayaraq, sərhəddə yaranmış gərginliyi xeyli müddət aradan qaldırmaq mümkün olmadı.
- 11-ci Qırmızı ordu aprelin 28-də Bakıya daxil olduqdan sonra Parlament və bütün siyasi partiyalar buraxıldı.
- Azərbaycan Cümhuriyyəti süqut edən kimi 1920-ci il aprelin 28-də Türk Aktyorları İttifaqı təcili iclas çağıraraq, uzun illər uğurlu fəaliyyət göstərən truppa müdiriyyətinin guya "mövqeyi-etibarını itirdiyindən" ləğv edilməsi və İttifaqın müvəqqəti olaraq onun yerinə keçməsi barədə qərar qəbul etdi. Bütün işləri öz öhdəsinə götürmək ittifaqa tövsiyə olundu. Məmmədəli Sidqi isə İttifaq adından müvəkkil təyin edildi.
- 1920-ci ilin əvvəllərində regionda vəziyyətin mürəkkəbləşməsi və Şimali Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində ölkədə xalq maarifinin inkişafı sahəsində nəzərdə tutulan çoxsaylı tədbirlərin həyata keçirilməsi yarımçıq qaldı.
- Aprel işğalından sonra Jurnalistlər və ədiblər ittifaqı fəaliyyətini dayandırmışdır.
- Aprel işğalından sonra Kəndli ittifaqı fəaliyyətini dayandırmağa məcbur oldu.
- Kustar Neftçıxaranlar Birləşmiş İttifaqı Aprel işğalından sonra fəaliyyətini dayandırmışdır.
- Aprel işğalı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Qarabağ general-qubernatorluğunun fəaliyyətinə də son qoyuldu.
- Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasına (surəti Osmanlı sultanına) göndərdikləri məktubda Gürcüstan hökumətinin və alman qoşunlarının bölgədə törətdikləri özbaşınalığa qarşı çıxaraq, iki təklif — mərkəzi Tiflis şəhəri olmaqla, Qarapapaq xanhğının yaradılması, yaxud Tiflis şəhəri ilə birlikdə tarixi Borçalı, Başkeçid, Qaraçöp, Qarayazı torpaqlarının Azərbaycana birləşdirilməsi təklifini irəli sürdülər. Aprel işğalı nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu problemin həmin təkliflər əsasında həll olunmasına imkan vermədi.
- Aprel işğalından sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin bütün qanun və qərarlarım ləğv edən Sovet hakimiyyətinin məhkəmə orqanlan Cümhuriyyət Parlamentinin 1920-ci il fevralın 9-da qəbul etdiyi amnistiya haqqında qanunu əsas götürərək, Azərbaycanda türk-müsəlman əhaliyə qarşı ermənilər tərəfindən həyata keçirilən soyqırımlarla ilə əlaqədar cinayət işinə xitam vermişdir.
- "Lənkəran şəhəri Tələbə və Abituriyentlər İttifaqı"nın Aprel işğalından (1920) sonra fəaliyyəti dayandırılmışdır.
- Aprel işğalı ilə əlaqədar Səməd bəy Mehmandarov vəzifəsindən istefa verdi. Azərbaycanın müstəqilliyinə qənim kəsilmiş qüvvələr onu Gəncə üsyanının təşkilində günahkar bilərək, 1920-ci il iyunun 4-də Əliağa Şıxlinski ilə birlikdə həbs etdilər.
- Aprel işğalı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Millətlər cəmiyyəti üzvlüyünə qəbul olunmasının reallaşdırılmasına imkan vermədi.
Reaksiya
Aprelin 28-də San-Remo konfransında iştirak etmiş Azərbaycan nümayəndələri bu xəbəri alan kimi müttəfiq dövlətlərin Ali Şurasına, İtaliya hökumətinə və xarici dövlətlərin Romada olan səfirliklərinə suveren Azərbaycan dövlətinin Sovet Rusiyasının silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu haqqında nota təqdim etdilər. Sülh konfransına verilmiş notada qeyd olunurdu: "Azərbaycan nümayəndələri ümid edirlər ki, Sülh konfransı müstəqilliyin bərpa olunmasında Azərbaycana köməklik göstərəcəkdir". Bu məzmunda notalar və müraciətlər dəfələrlə Millətlər Cəmiyyətinə, dünya siyasətini müəyyən edən dövlətlərə verildi. Lakin bunların elə bir əhəmiyyəti olmadı. Antanta ölkələri Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğal edilməsini sükutla qarşıladılar. Müstəqilliyi böyük dövlətlər tərəfindən tanınmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakı Aprel işğalı ilə sona çatdı. Onun Parisdəki nümayəndələri isə Azərbaycan siyasi mühacirlərinin ilk dəstəsinə çevrildilər.
Tarixi əhəmiyyəti
Qaliblərin və "sinif düşmənlərinin" taleyi
Daha sonrakı hadisələr
Hadisələrin qiymətləndirilməsi
Aprel işğalından 71 il sonra "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya aktı"nda (1991-ci il, 18 oktyabr) bu tarixi təcavüzə siyasi qiymət verildi: "1920-ci il aprelin 27–28-də RSFSR-in XI Qırmızı Ordusunun Azərbaycana təcavüzü, respublika ərazisini zəbt etməsi, beynəlxalq hüququn subyekti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirməsi Rusiyanın müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi hesab edilsin".
İrsi
Sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda qurulması tarixinin şərəfinə, Bakının küçələrindən biri "28 Aprel" adını daşıyırdı. Bakı metropoliteninin stansiyası da eyni adı daşıyırdı.
Mədəniyyətdə
- Rəssam "1920-ci ildə Bakıda Azadlıq" (1928) və Azərbaycan paytaxtının işçi qüvvələri tərəfindən Qırmızı Ordu ilə görüşünün təntənəsi göstərən "1920-ci ildə Bakıda "III İnternatsional" zirehli qatarın görüşü" (1933) rəsmlərini çəkmişdir.
- 1980-ci ildə Sumqayıtdan Bakıya girişdə XI Qızıl Ordunun abidəsi tikilmişdir (memar A. Surkin, heykəltaraş Tokay Məmmədov).
- "Əli və Nino" romanı 1920-ci ildə rusların gəlməsi və Bakının işğalı ilə bitir.
Kinomatoqrafda
- Aprel işğalına aid ilk filmlər "XI qırmızı ordu hissələrinin Bakıya gəlişi", "XI qırmızı ordu hissələrinin Bakıda paradı" (1920) və "XI çağırış Bakı sovetinin I plenumu" (1931) olub.
- Bakıda Aprel çevrilişinə filmlərdən rejissor Əjdər İbrahimovun "Ulduzlar sönmür" və "İşarəni dənizdən gözləyin" filmlərini qeyd etmək olar.
- 1919-cu ildə azərbaycanlı kəndlilərin torpaq sahiblərinə və Müsavatçılara qarşı mübarizəsi rejissor Səməd Mərdanovun "Kəndlilər" və Rasim Ocaqovun "Qatır Məmməd (film, 1974) filmlərində təsvir edilmişdir. Muğan və Lənkəranda Sovet hakimiyyətinin qurulmasına aid rejissor Şamil Mahmudbəyovun çəkdiyi "Od içində" filmi həsr olunmuşdur.
- Taxt oyunları serialının yeddinci mövsümün epizodlarından birində 1920-ci ildə Azərbaycanda baş vermiş tarixi hadisələr yer tapmışdı. Bu səhnələrdə dotrakiyalılar Deyeneris Tarqarienin əjdahalarının köməyi ilə Lannisterlərin ordusunu darmadağın edirlər. "The Independent" qəzetinə müsahibəsində həmin səhnələr üçün kostyumları yaradan britaniyalı dizayner Mişel Klepton qeyd edirdi ki, "Bu, dotrakiyalıların döyüş meydanında gəzişdiyi, onların Lannisterləri darmadağın etdiyi səhnədir. Onlar ilk dəfə olaraq devrilmiş düşmənin üst paltarını çıxarırlar. Mənim rusların Azərbaycana hücumu zamanı döyüş iştirakçılarının öldürülmüş düşmənin paltolarını çıxarması ideyası çox xoşuma gəlib. Bir-birinin paltarını oğurladıqları üçün, müharibənin sonunda bolşevikləri demokratlardan fərqləndirmək olmurdu".
İstinadlar
- // .
- Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия. М.: Советская энциклопедия. 1983. 49–50.
- Большая российская энциклопедия. 2. М. 2005. 670–671.
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 1. Баку. 1976. 560.
- Кадишев А. Б. Интервенция и гражданская война в Закавказье. М.: Воениздат. 1960. 249.
- Quliyev C. Tarix: düşüncələr, mülahizələr, qeydlər... (1953–2003). Bakı: Elm. 2004. 505.
- Husejnof T. Aprel İnkı̡labı̡ (Azərbajcanda Зyra hɵqumətinin altı̡ illijinə). Baqı̡. 1926.
- Azərbajcanda Aprel inkilabı̡ (1920-ci il Aprelinin 28-i). „Baqı̡ Fəhləsi“ Kooperatif Nəзrijjatı̡. 1926.
- Гусейнов Т. Апрельская революция. К шестой годовщине установления Советской власти в Азербайджане. Баку. 1926.
- ﺡ. ﺏ. ﻋﻠﻰ ﺍﻛﺒﺮﻟﻰ. آ ﭘﺭﻳﻞ ﺍﻧﻘﻼﺑﯽ :ﻗﻴﺭﻣﻴﺯﻰ ﻋﺴﻜﺭ ﻧﻪ ﺑﻴﻠﻤﻪﻟﻰ ﺩﺭ. ﺑاﮐﻮ. ١٩٢٣.
- Ратгаузер Я. Борьба за советский Азербайджан. К истории Апрельского переворота. Баку. 1928.
- Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. М.: Российская политическая энциклопедия (), Фонд «Президентский центр Б.Н. Ельцина». 2010. 211. ISBN 978-5-8243-1435-9.
- Tadeuş Svetoxovski (tərc: Rəşad Bayramlı). [milliyyet.info/2018/04/28/tadeus-svetoxovski-kommunistlerin-hakimiyyeti-ele-kecirmesi-2/ "Kommunistlərin hakimiyyəti ələ keçirməsi"] (). Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 15 iyul 2019 tarixində .
- Ибрагимов З. И., Исламов Т. М. Интернационалисты в борьбе за власть Советов в Закавказье // Интернационалисты трудящиеся зарубежных стран-участники борьбы за власть советов. 2-ci (2-ci nəşr). Moskva: Elm Nəşriyyatı. 1971. səh. 211—212.
- ↑ Багирова И. С. Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века. 2-ci. Bakı: Elm Nəşriyyatı. 1997. səh. 311—312.
- Караев А. Г. Из недавнего прошлого (материалы к истории Азербайджанской коммунистической партии (б). Баку. 1926. 88.
- Борьба за победу Советской власти в Азербайджане 1918–1920. Документы и материалы. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1967. 544.
- ↑ Гафаров, Васиф. Русско-турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919–1921) // (PDF). 4, Выпуск 1—2. CA&CC Pres. 2010. 244.
- ↑ . səh. 198
- Документы внешней политики СССР. 2. М.: Изд-во политической литературы. 1958. 725.
- Азербайджанская Демократическая Республика (1918–1920). Баку: Элм. Отв. ред. Н. Агамалиева. 1998. 269. ISBN 5-8066-0897-2.
- Richard Hovannisian. The Republic of Armenia (Vol. 3). 1997. 180.
- ↑ Гафаров, Васиф. Русско-турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919–1921) // (PDF). 4, Выпуск 1—2. CA&CC Pres. 2010. 246.
- Гафаров, Васиф. Русско-турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919–1921) // (PDF). 4, Выпуск 1—2. CA&CC Pres. 2010. 247.
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. I və II Cild
- . www.independent.co.uk. www.independent.co.uk. 2019-04-28 tarixində . İstifadə tarixi: 9 fevral 2019.