Aprel üsyanı (bolq. Априлско въстание) — 18 aprel–23 may 1876-cı ildə Bolqarıstanda baş vermiş milli-azadlıq üsyanı.[1] Osmanlı imperiyasının qoşunları tərəfindən yatırılmışdır.
| Aprel üsyanı | |
|---|---|
 | |
| Tarix | 1876 |
| Yeri | |
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
19 aprel 1876-cı ildə Koprivştitsaya 20 nəfərlik atlı Osmanlı polis dəstəsi gəlmiş, burada axtarışlar, sorğular və həbslər aparmışdır. Üsyana hazırlıqda iştirak edən iki nəfər həbs olunmuşdur. Yerli üsyan komitəsi dairə mərkəzinə üsyanı dərhal başlatmaq qərarı verdiklərini bildirmişdir.[2][3] Koprivştitsada nabat vurulmuş və üsyançılar Osmanlı qüvvələrinə hücum etmişdilər. Yerli üsyan komitəsinin üzvü G. Tixanek sultan idarəsinin nümayəndəsinə ilk atəşi açmışdır. Ardınca Panaqyuriştəyə atlı kuryer onların nümunəsini izləmək çağırışı ilə məktub göndərilmişdir. Üsyanın başında Todor Kableşkov, Georgi Benkovski və başqaları dayanmışdır.[3]
19 aprel 1876-cı ildə üsyan Koprivştitsa və Panaqyurişteyi əhatə etmişdir.[4] Bəzi bolqar üsyançılarının evdə hazırlanmış hərbi forma geyinməsi Osmanlı idarəsində çaşqınlıq yaratmışdır, çünki Panaqyuriştedən Tatar-Pazarcığa qaçmış Osmanlı keşikçisi komandirə Rusiya əsgərləri gördüyünü bildirmişdir.[2]
21 aprel 1876-cı ildə üsyan 32 kənd və şəhəri əhatə etmişdir.[4] Üsyan ən böyük miqyasını Cənubi Bolqarıstanda almış, əsas mərkəzləri Panaqyurişte, Koprivştitsa şəhərləri, Batak və Peruştitsa kəndləri olmuşdur.[5] Ölkənin digər hissələrində üsyan kiçik dəstələrin dağınıq hərəkətləri ilə məhdudlaşmışdır. Üsyan başdan-başlayana vahid mərkəzləşdirilmiş rəhbərliyə malik olmamış, razılaşdırılmamış və müdafiə xarakteri daşımışdır. Üsyançılara silah çatışmırd, onlarda əsasən evdə hazırlanmış toplar, çaxmaqlı tüfənglər, evdə hazırlanmış nizələr və digər soyuq silahlar var idi.[1]
22 aprel 1876-cı ildə Osmanlı tərəfi ilk ciddi döyüşlər başlamışdır.[4] Üsyanın yatırılmasında Osmanlı ordusunun müntəzəm hissələri, ehtiyat qoşunları, müsəlman milisləri və qeyri-müntəzəm dəstələr – başıpozuqlar iştirak etmişdir. Osmanlı ordusundan əlavə, Bolqarıstana köçürülmüş çərkəzlər və pomaklar üsyanın yatırılmasında iştirak etmişdir. Tımraş kəndindən pomak Əhməd ağa və Barutin kəndindən pomak Əhməd ağa öz topladıqları silahlı dəstələrlə Rodopi üsyan ocağının yatırılmasında iştirak etmişdilər.[6]
25 aprel 1876-cı ildə Tırnovo bölgəsində 200 nəfərlik başqa bir üsyan dəstəsi meydana gəlmiş, komandiri Pyotr Parmakov, voyvodası isə pop Xariton olmuşdur. 29 apreldə dəstə Dryanovo monastırını tutmuş və doqquz gün Osmanlı tərəfinin hücumlarını dəf etmiş, bütün barıtı bitirdikdən sonra monastırdan çıxmağa cəhd etmiş, lakin məhv edilmişdir. Üsyançılar döyüşdə həlak olmuş və ya asılmışdır.[7]
Qabrovo yaxınlığında yerləşən Sokolino monastırında Tsanko Dyustabanov komandanlığı altında 219 nəfərlik dəstə meydana gəlmiş və on gün döyüşdükdən sonra Osmanlı ordusu tərəfindən məğlub edilmişdir. Tryavnada ətraf kəndlərin sakinlərindən başqa bir üsyan dəstəsi yaranmış, lakin demək olar ki, dərhal Osmanlı ordusu tərəfindən məhv edilmişdir.[7] 26 aprel 1876-cı ildə Klisura düşmüş,[4] Elencikə isə böyük Osmanlı qüvvələri çatmışdır.[2]
27 aprel 1876-cı ildə başıpozuqlar Peruştitsa kəndini tutmuş və oranı yandırmışlar. Müqaviməti davam etdirən üsyançılar və onlara qoşulan sakinlər kilsədə barrikada qurmuş, mühasirəyə düşmüş və başıpozuqların kəndi yandırmasından sonra yanğın zamanı həlak olmuşdular. Kəndin qalan sakinləri edam olunmuşdur.[2]
30 aprel 1876-cı ildə dörd günlük döyüşlərdən və artilleriya atəşindən sonra Osmanlı qoşunları Panaqyurişteyi tutmuşdur. Burada Osmanlı ordusundan qaçan 20 ətraf kəndin sakinləri sığınmışdı. Döyüşlər şiddətli xarakter daşımış və hər ev uğrunda getmişdir. Üsyançıların dayaq nöqtələri Delço Şirkovun möhkəmləndirilmiş evi və Delço Hacı Simeonovun evi olmuşdur.[2][4] Todor Qayduk Delço Şirkovun evində müdafiə olunmuş, Rad Klisar və sotnik Stoyan Pıkov Hacı Simeonovun evində barrikada qurmuşdular. Bu binaları tutan və qənimət götürülmüş Osmanlı tüfəngləri ilə silahlanmış atıcılar Osmanlı əsgərlərinin irəliləməsini saxlamış, onlara ciddi itkilər vermişdir. Kənd uğrunda döyüşlərdə Osmanlı tərəfi təxminən 200 nəfər, o cümlədən bir neçə zabit itirmişdir. Buna görə Osmanlı dəstəsinin komandiri Hafiz Paşa kəndi tamamilə məhv etmək əmri vermişdir. Panaqyurişte yandırılmışdır.[8] Панагюриште было сожжено[4]
Bratsiqovo şəhəri bir həftədən çox müqavimət göstərmiş, lakin artilleriya atəşindən sonra üsyançılar silah qoymuşdur. Mayın əvvəlində Osmanlı idarəsi ilə əlaqəli və Osmanlı tərəfi ilə razılaşmağa ümid bəsləyən yerli çorbacıların tələbi ilə üsyançılar Batak kəndindən çıxmışdşlar. Ardınca başıpozuqlar kəndi tutaraq yandırmışdılar.[4]
Mayın əvvəlində Neykovo kəndi yaxınlığında Osmanlı ordusu Sliven vilayətindən İllarion Draqostinov və Georgi Obretənov tərəfindən yaradılmış 60 nəfərlik başqa bir dəstəni məhv etmişdir.[7] 12 may 1876-cı ildə Stara-Planinanın Teteven qolunda yerləşən Kostina ərazisində G. Benkovskinin dəstəsi pusquya düşmüş və Benkovski həlak olmuşdur.[4] 17 may 1876-cı ildə Rumıniyada formalaşmış Xristo Botev komandanlığı altında 175 nəfərlik çətə "Radetski (paraxod)|Radetzky]]" paraxodundan Kozloduy kəndi yaxınlığında sahilə çıxmışdır.[5] Dəstə Vratsa şəhərinə çatmış, lakin 20 may 1876-cı ildə Osmanlı qoşunları ilə döyüşdə məhv edilmişdir.[2] 31 iyul 1876-cı ildə Osmanlı dəstəsi ilə döyüşdə Sider Qrınçarov, yəni üsyançı dəstə komandirlərinin sonuncusu həlak olmuşdur.[1]
Üsyanda bolqar xalqının geniş təbəqələri – kəndlilər, sənətkarlar, eləcə də xırda və orta burjuaziya və ziyalılar iştirak etmişdir.[5] Zəif silahlanmış üsyançı dəstələr məğlub edilmişdir. Yalnız Cənubi Bolqarıstanda 30 mindən çox insan, o cümlədən qocalar, qadınlar və uşaqlar qətlə yetirilmişdir.[1][3][5][9] Həmçinin, 80 kənd yandırılmış, 200 kənd dağıdılmış və talan edilmişdir.[3]
- ↑ 1 2 3 4 Апрельское восстание 1876 // Советская военная энциклопедия. / ред. Н. В. Огарков. том 1. М., Воениздат, 1976. стр.222
- ↑ 1 2 3 4 5 6 История Болгарии в 2-х тт. Том 1. / редколл., П. Н. Третьяков, С. А. Никитин, Л. Б. Валев. М., изд-во АН СССР, 1954. стр.282-290
- ↑ 1 2 3 4 А. А. Улунян. Героическая эпопея болгарского народа (к 110-летию восстания 1876 г.) // «Вопросы истории», № 5, 1986. стр.80-87
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 проф. Николай Генчев. И грянул бой… (восстание в Среднегорье и Родопах) // журнал «Болгария», № 4, 1976. стр.28-29
- ↑ 1 2 3 4 Апрельское восстание 1876 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. Е. М. Жуков. том 1. М., государственное научное издательство «Советская энциклопедия», 1961. стр.662-663
- ↑ Помаки // Большая энциклопедия (в 62-х тт.). / редколл., гл. ред. С. А. Кондратов. том 38. М., ТЕРРА, 2006. стр.93-94
- ↑ 1 2 3 проф. Николай Генчев. Народ требует своих прав // журнал «Болгария», № 5, 1976. стр.18
- ↑ проф. Николай Генчев. Подавление восстания // журнал «Болгария», № 4, 1976. стр.20-21
- ↑ Апрельское восстание 1876 // Большая Российская Энциклопедия / редколл., предс. Ю. С. Осипов. том 2. М., Научное издательство «Большая Российская Энциклопедия», 2005. стр.129
- Статья в энциклопедии Britannica
- Гергана Манчева. Повстанческий город Клисура — урок патриотизма и достоинства // «Болгарское радио» от 8 мая 2014
- Милка Димитрова. Апрельское восстание и героический подвиг Цанко Дюстабанова // «Болгарское радио» от 1 мая 2014
- 135 лет Апрельского восстания // «Болгарское радио» от 20 апреля 2011