Appa Janibekov (Janıbeklanı Kıala-Ceriyni jaşı Zeke-riya; 1864 – 1934) — Qaraçayın ilk satirik şairi. Günümüzə qədər gəlib çatmış bir çox söz və mahnıların müəllifidir. O, öz əsərlərində yoxsulların fəal müdafiəçisi və zalım zənginlərin şiddətli ifşası kimi çıxış etmişdir. Elmi və publisistik ədəbiyyatda A. Janıbekov səyyah mahnı müəllifi, hazırcavab və ruhdan düşməyən balaqur kimi təqdim olunur[1] .
| Appa Janibekov | |
|---|---|
| Janıbeklanı Kıala-Ceriyni jaşı Zeke-riya | |
 | |
| Doğum adı | Zeke-riya |
| Təxəllüsü | Appa |
| Doğum tarixi | 1864 |
| Doğum yeri |
Üçkulan, Koban rayonu,  |
| Vəfat tarixi | 1934 (69–70 yaşında) |
| Vəfat yeri |
Qızıl-Pokun, Qaraçay MR, .svg){kind=small}  |
| Vətəndaşlığı |
|
| Janr | satira |
Əsil adı Zəkəriyyə olan xalq ozanı bölgənin nüfuzlu bir ailəsində, Qalay Canıbekovun ailəsində 1860-cı ildə doğulub. Canıbekovlar nəslinin ulu babaları Kırım xanları Gereylara dayanır. Zədagən nəslindən olmasına baxmayaraq Zəkəryyənin anadan olmasına dair rəsmi sənədlər əldə yoxdur. Odur ki, təxmini hesablamalar əsasında doğum tarixini 1860-cı və ya, 1864-cü il kimi də yazırlar. Çar Rusiyası Kırım xanlığının ərazilərini işğal etdikdən sonra bu yerlərdə öz idarəçiliyinə uyğun inzibati vahidlər yaratdı. Buna görə də Zəkəriyyə Canıbekovun ömür yolunu işıqlandıran araşdırıcılar Rusiyanın Kuban quberniyasındakı Uçkulan aulunda doğulduğunu yazırlar.
Zəkəriyyə Qalay oğlu Quzey Qafqazın ən çətin və ağır günlərini yaşadığı bir dövrdə anadan olub. Nəhəng Rusiya imperyası dağlıların zəif silahlanmış, heç bir hərbi sənayesi olmayan, lakin qüruru və cəsarəti ilə dünya hərbçilərini heyrətləndirən Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi kiçik dəstələri 30 ilə yaxın ram edə bilməmişdi. Şeyx Şamil silahdaşlarının və din adamlarının məsləhətilə xalqını qırğına verməmək üçün mübarizəni dayandırdığını və təslim olduğunu bildirsə də bölgədə çarın idarəçiliyini qurmaq heç də asan olmamışdı. Buna görə də Çar 1861-ci ildə ölkədə təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi haqqında fərman vermək məcburiyyətində qaldı. Bu fərman Rusiyada və Avropada demokratik fikirli insanlar tərəfindən alqışlarla qarşılansa da Quzey Qafqazlılar yenə də müstəmləkiçilərə boyun əymək istəmirdi. Bölgədə sabitlik yaratmaq məqsadilə Çar Rusiyası onminlərlə ramedilməz saydığı ailəni Osmanlı dövlətinə köçürmək haqqında müqavilə imzaladı. Zəkəriyyənin uşaqlığı və yeniyetməliyi Rus əsgərlərilə döyüşlərdə şəhid olan müridlərin şərəfinə qoşulmuş yırları, eləcə də Osmanlı dövlətinə köçürülənlərin ağır və üzücü yollarda başlarına gələn faciələrdən bəhs edən nəğmələri eşitməklə keçir.
Onun təhsili, hansı məktəbdə oxuması haqqında doğru-düzgün bilgi yoxdur. Xalq arasında gəzən rəvayətlərdə Zəkəriyyənin savadsız olduğu deyilir. Lakin onun şeirlərində işlətdiyi ifadələrdən məlum olur ki, nəinki dərin dini bilgisi, hətta tarix, coğrafiya, təbiətşünaslıq haqqında da dərin məlumatı olmuşdur.
Qaraçay-malkarlar arasında kəskin həcvləri ilə şöhrətlənən Zəkəriyyə Qalay oğlunun yavaş-yavaş əsil adı unudulmağa, Appa, Çamçı deyə çağrılmağa başlayır. Beləcə Zəkəriyyə Qalay oğlu Canıbekov Appa Canıbeklaniyə çevrilir. O dəvrişvari bir həyat sürür, nə malı-mülkü, nə var dövləti, nə də evi-eşiyi, ailəsi olur. Appa Janibekov hamının nöqsanını el-el, oymaq-oymaq gəzərək söyləyir. O, cəmiyyəti, insanları tənqidlə, el içində biabır etməklə islah etməyə çalışır. Çar məmurlarını, yerli hakimləri, kasıba, fağır-füqaraya əziyyət verənlərə həsr etdiyi həcvlər qısa zamanda dillər əzbərinə çevrilir. Onun həcvləri yalnız qaraçay-malkarlar arasında deyil, abazalar, çərkəzlər, kabardinlər, osetinlər və başqa xalqlar tərəfindən də maraqla qarşılanır.
Appanın həcvlərindən cana doymuş yerli məmurlar xalq ozanını iki dəfə həbs etdirərək Sibirə göndərtdirirlər. Sibir mədənlərində 11 il ağır şəraitdə işləməsi də onun iradəsini qıra bilmir. Geri döndükdən sonra yenə də at belində aulları gəzərək həcvlər söyləyir. XX yüzilliyin başlarında çar Rusiyasının durumu getdikcə ağırlaşır. Çar hökuməti Qafqazda yaratdığı sərt rejimdən əhalinin cana doyan hissəsi Osmanlı dövlətinə köçürür. Bölgənin narahat və hökumət üçün təhlükəli adamları sırasında həcvləri ilə məşhur olan Appa Qalay oğlu da var idi. O, çox çətinliklə Anadoluya gedib çıxsa da doğma yerlərin həsrətinə dözə bilmir. Minbir əziyyətlə yenidən ata-baba yurduna qayıdır.
1934-cü ildə xalq ozanı ağır xəstəlikdən bacısının evində dünyasını dəyişir. Appanın əsərlərinin bir çoxunun uzun zaman çapı və oxunması qadağan edilir.
Sovetlər Birliyi çökdükdən sonra Appa Qalay oğlunun əsərlərinin toplanıb nəşr edilməsinə şərait yaranır. 1995-ci ildə Rimma Ortabay ilə Ahiya Biciri hazırladığı "Kalay ulu Appanın izin izlay" (Kalay oğlu Appanın izi ilə) adı kitabı Çerkası şəhərində çap olunur. Eləcə də şairin fəaliyyətinə həsr olunmuş Konfrans keçirilir və burada onun yaradıcılığını tədqiq edən materialllar toplusu çap olunur[2].
Appa Janibekov gəncliyindən cəmiyyətdəki nöqsanları, ayrı-ayrı adamların, xüsusən vəzifə və imtiyaz sahiblərinin yaramazlıqlarını, kasıblara əziyyət vermələrini tənqid edən həcvlərilə məşhurlaşmışdır. O dəvrişvari bir həyat sürmüş, nə malı-mülkü, nə var-dövləti, nə də evi-eşiyi, ailəsi olmüşdur. Yəni Safarali Urusbiyevin yuxarıda qeyd etdiyi kimi, əsil xalq jırçısı olmuşdur. Appanın əsərlərinin bir çoxunun uzun zaman çapı və oxunması qadağan edilir. Sovetlər Birliyi çökdükdən sonra Appa Qalay oğlunun əsərlərinin toplanıb nəşr edilməsinə şərait yaranır.[3]
1995-ci ildə Rimma Ortabay ilə Ahiya Biciri hazırladığı "Kalay ulu Appanın izin izlay" (Kalay oğlu Appanın izi ilə) adlı kitabı Çerkassı şəhərində çap olunur.
- ↑ https://pishi-stihi.ru/karachaevskie-poety.html#i-2.Карачаевские поэты
- ↑ https://www.elbrusoid.org/upload/iblock/b27/b277e7e38322558b249b1ee2d5f6f55e.pdf.АППА ДЖАНИБЕКОВ ПЕРВЫЙ ПОЭТ‐САТИРИК КАРАЧАЯ
- ↑ Həşimi, Afət. Aşıq Şəmşirin anadan olmasının 120 illiyinə həsr olunmuş "Aşıq sənətinin tarixi inkişaf yolları və Aşıq Şəmşir mərhələsi" mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfransın materialları (PDF) (az.). "Nurlan". 2013. 40–41. 8 may 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 may 2017.
- Къалай улу Аппаны ызын ызлай. (Аппаны джырлары, назмулары, самаркъаулары, чамлары, адамла бла сёлешгенлери).
- Чыгъармаланы джыйыб, басмагъа хазырлагъанла — Ортабайланы Р., Биджиланы А. Черкесск, 1995.
- Къарачай поэзияны антологиясы. Ставрополь, 1965.
- Къарачай-малкъар адабиятны антологиясы. Анкара, 2002.
- Къарачай поэзияны антологиясы (XVIII–XX ёмюрле). Ал сёзню Байрамукъланы Ф. И. джазгъанды. Китабны джарашдыргъанла: Байрамукъланы Ф. И., Акъбайланы А. А., Москва, 2005.
- Ислам Къарачайлы. Сатирические песни Карачая. // Советский Северный Кавказ. Ростов-на-Дону, 1930.
- Къалай улу Аппа. // Лайпанланы С. Заманла ушагъы. Черкесск, 1967.
- Къалай улу Аппа. // Ортабайланы Р. Къара сууну къатында. Черкесск, 1981.
- Аппа. // Ёзденланы А. Джашауну оюулары. Черкесск, 1988.
- Известные люди Карачаево-Черкесии. Краткий биографический словарь. т.1 Черкесск, 1997.
- Сен къалай эсенг, мен алай. // Биттирланы Т. "Итиль суу агъа турур…". Нальчик, 1998.
- Народные певцы Карачая К. Кочкаров, А. Джанибеков, И. Семенов. // Чанкаева Т. Эволюция карачаевской литературы: проблематика, поэтика, межлитературные связи. М.-Ставрополь, 2004.