Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər — İzzəddin Həsənoğlunun qəzəli. Şeirin bədii forma, məzmun və ifadə baxımından Nizami Gəncəvinin şeirinə yaxın olması onu göstərir ki, İzzəddin Həsənoğlu Nizamidən təsirlənmişdir. 1391-ci ildə tatar-qıpçaq şairi Seyfi Sarayi Misirdə yazdığı əsərinə Həsənoğlunun bu şeirini əlavə etmiş, ona nəzirə də yazmışdır. Həsənoğlunun qəzəli Mehmed Fuad Köprülü tərəfindən tapılmışdır.
| Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər | |
|---|---|
![Azərbaycandilli klassik əsəbiyyatın ilk nümunəsi olan, İzzəddin Həsənoğlunun "Apardı könlümü" qəzəlinin 1391-ci ildə Misirdə tərtib edilmiş "Kitabi-Gülüstan bil-Türki" adlı antologiyaya daxil olan nüsxəsi. "Or. 1553" kodlu əlyazma hazırda Leyden Universiteti Kitabxanasında saxlanılır.[1]](/?q=Fayl:Azerbaijani_Turkish_Ghazal_Apardi_Konlumu_by_Hasanoghlu.jpg) Azərbaycandilli klassik əsəbiyyatın ilk nümunəsi olan, İzzəddin Həsənoğlunun "Apardı könlümü" qəzəlinin 1391-ci ildə Misirdə tərtib edilmiş "Kitabi-Gülüstan bil-Türki" adlı antologiyaya daxil olan nüsxəsi. "Or. 1553" kodlu əlyazma hazırda Leyden Universiteti Kitabxanasında saxlanılır.[1] | |
| Janr | Qəzəl |
| Müəllif | İzzəddin Həsənoğlu |
| Orijinal dili | azərbaycanca |
 Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər Vikimənbədə | |
"Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər" qəzəli əruz vəzninin həcəz bəhrində yazılmışdır. Şeirdə sufiyani eşlə dünyəvi eşq qovuşmuş şəkildədir. Dilbərin boyu və danışığı sürahiyə və onun içindəki şəraba bənzədilmişdir, aşiqin çəkdiyi əziyyət isə orta əsrlərdə ənbərin odla yoxlanılması ilə müqayisə edilmişdir. İzzəddin Həsənoğlunun panteist düşüncələri də şeirdə nəzərə çarpır. Ümumilikdə, bu qəzəl Azərbaycan ədəbiyyatında bədii-fəlsəfi poeziyanın ən gözəl nümunələrindən biridir.
İzzəddin Həsənoğlunun qəzəlinə ondan sonra türk və fars dillərində bir sıra nəzirələr yazılmışdır. Türkdilli nəzirə yazanlar arasında Seyfi Sarayi, XV əsr Anadolu şairi Əhməd Daini, Azərbaycan ədiblərindən isə Möhnəti Bakuyi (XIV əsr), Şəkili Nəbi (XVIII əsr), Şirvanlı Saleh (XVIII əsr), Əbdülxalıq Cənnəti (1855-1931), farsca nəzirə yazanlar arasında isə İma, Tüfeyli (XV-XVI əsrlər), Hindistanda yaşamış Bədili (XVII əsr) misal göstərilə bilər. "Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər" şeirinə İranda, Hindistanda, Anadoluda, həmçinin qıpçaq türkcəsində nəzirələr yazılması onu göstərir ki, şair bu bölgələrdə də tanınırdı.
.JPG)
"Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər" qəzəli İzzəddin Həsənoğlu tərəfindən yazılmışdır. Həsənoğludan daha əvvəl, Səlcuq sarayı mənsubu Əbdülvase Cəbəli və Nizami Gəncəvi bu şeirin bədii formasında şeir ərsəyə gətirmişdir. Nizami Gəncəvinin qəzəli bu misralarla başlayır:[2]
Şodəm bər surəti aşiq ki, bər məh mikonəd qovğa,
Çe surət? Surəti-dilbər. Çe dilbər? Dilbəri-ziba.
İzzəddin Həsənoğlunun şeiri yalnız formaca yox, məzmun və ifadə baxımından da Nizaminin şeirinə bənzərdir. Bu onu göstərir ki, Həsənoğlu Əbdülvase Cəbəli və Nizami Gəncəvidən təsirlənmişdir. Lakin Həsənoğlunun şeirinin orijinallığı şairin sənətkarlığından görünür, qəzəl təqlid xarakteri daşımır. Həsənoğlunun qəzəlinə daha sonra bir sıra nəzirələr yazılmışdır.[2]
Azərbaycanlılar və türkdilli Məmlüklər arasındakı ədəbi mübadilə hələ də alimlər üçün maraqlı tədqiqat mövzusu olaraq qalır.[3] Buna misallardan biri İzzəddin Həsənoğlunun qədim Azərbaycan ədəbiyyatı nümunəsi olan "Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər" qəzəlinin Məmlük əlyazmasında tapılmasıdır.[4] 1391-ci ildə tatar-qıpçaq şairi Seyfi Sarayi Sədi Şirazinin "Gülüstan" poemasını Misirdə türkcəyə tərcümə etmişdir. Sarayi Həsənoğlunun "Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər" qəzəlini çox bəyəndiyi üçün "Gülüstan" tərcüməsinin sonunda bu şeiri vermiş və daha sonra isə Həsənoğlunun şeirinə nəzirəsini əsərinə əlavə etmişdir.[5][2] Sarayinin Həsənoğlunun şeirinə yazdığı nəzirə türkcədir, dolğun təsir bağışlayır. Bu qəzəl əruz vəzninin həcəz bəhrində yazılmışdır.[2]
İzzəddin Həsənoğlunun qəzəli Mehmed Fuad Köprülü tərəfindən Avropa şərqşünası Kramersin köməkliyi ilə tapılmışdır. Beləliklə, bu şeir elm aləminə bəlli olmuşdur.[5]
"Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər" qəzəli əruz vəzninin həcəz bəhrində yazılmışdır. Şeirdə sufiyani eşlə dünyəvi eşq qovuşmuş şəkildədir. Birinci misrada aşiq düşdüyü vəziyyətin səbəbini izah edir:[2]
Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər,
Nə dilbər? Dilbəri-şahid. Nə şahid? Şahidi-sərvər.
Bu misrada şair məhəbbət zənciri ilə bağlandığını izah edir və dilbərini gözəllərin gözəli, "şahidi-sərvər" adlandırır. İkinci misrada isə gözələ müraciət edir, qadın bütə bənzədilir. Həsənoğlunun qəhrəmanı bu gözəl bütün qarşısında sitayiş etməyə hazırdır. Gözəlin qaməti isə sürahiyə bənzədilir. "Qül-qül" ifadəsi isə sürahidə şərab töküləndə çıxan səsə işarədir. Beləliklə, dilbərin danışığı da təriflənir. Deməli, dilbərin boyu və danışığı sürahiyə və ondan axan şəraba bənzədilir. Necə ki, şərab insanı məst edir, gözəlin danışığı da lirik qəhrəmanı məst edir. Aşiq narahat olur ki, ölər və dilbər digərləri ilə qırmızı şərab içər. Buna görə də o, deyir ki, mən ölsəm, badə içmə. Şeirdən aydın olur ki, dilbər aşiqlə badə içmişdir:[6]
Başımdan getmədi hərgiz səninlən içdigim badə,
Nə badə? Badeyi-məsti. Nə məsti? Məstiyi-sağər.
Şaha şirin sözün qılır Misirdə bir zaman qasid,
Nə qasid? Qasidi-qiymət. Nə qiymət? Qiyməti-şəkkər.
Şair qeyd edir ki, içilən badənin məstliyi aşiqin başından getmir. Bu əbədi sərxoşluq isə ilahiyə qarşı olan sevgidən qaynaqlana bilər. Bu beytdə real eşqlə ürfani məhəmməd qovuşmuşdur. Həm də məşuqun şirin sözləri o qədər dəyərli sayılır ki, Misirdə şəkəri qiymətdən salmışdır.[6] Qəzəlin son beytlərində təsəvvüfdən qaynaqlanan eşq daha bariz şəkildə özünü göstərir:[7]
Tutuşmayınca dər atəş bəlirməz xisləti-ənbər,
Nə ənbər? Ənbəri-suziş. Nə suziş? Suzişi-məcmər.
Bu beytə görə, ənbərin keyfiyyətini bilmək üçün o, oda tutulmalıdır. Bu, orta əsrlərdə ənbərin keyfiyyətini yoxlamaq üçün edilən bir əməliyyat idi. Ənbər oda tutulandan sonra əgər iyini saxlayırdısa, bu, onun keyfiyyətindən xəbər verirdi. Şair şeirin bu beytində demək istəyir ki, eyni şəkildə aşiq də çətinliyə düşmədən onun eşqinin dərəcəsini bilmək olmaz. Bu sufilikdə də var. Salik eşq yolunda nə qədər əzab çəkərsə, ürfani sevgisinin böyüklüyünü sübut etmiş olur.[7]
Aşağıdakı beytdə isə İzzəddin Həsənoğlunun panteist düşüncələri açıq şəkildə göstərilmişdir:
Əzəldə canım içində yazıldı surəti-məni,
Nə məni? Məniyi-surət. Nə surət? Surəti-dəftər.
Sufi-panteist baxış bucağına görə, məna ilahi varlığı, surət isə maddi dünyanı göstərir. Maddi dünyada olanlar isə ilahı dünyanın zərrələridir, bütün canlılarda ilahiyə məxsus bir "mən" vardır. Şairə görə, tanrını sevmək üçün ilahi "mən"inə təlqin edilmiş surət və eşq aləminin mənası əzəldən bəri insanın içinə həkk edilmişdir.[7]
Son beytdə isə şair aşiqləri sadiq, fədəkar olan və olmayan şəkildə iki hissəyə bölür. Həsənoğlu bildirir ki, aşiqin sadiqliyi bəndənin Tanrıya sadiqliyi kimidir. Ümumilikdə, bu qəzəl Azərbaycan ədəbiyyatında bədii-fəlsəfi poeziyanın ən gözəl nümunələrindən biridir.[8]
İzzəddin Həsənoğlunun əsərinə ondan sonra türk və fars dillərində bir sıra nəzirələr yazılmışdır. Türkdilli nəzirə yazanlar arasında Seyfi Sarayi, XV əsr Anadolu şairi Əhməd Daini, Azərbaycan ədiblərindən isə Möhnəti Bakuyi (XIV əsr), Şəkili Nəbi (XVIII əsr), Şirvanlı Saleh (XVIII əsr), Əbdülxalıq Cənnəti (1855-1931), farsca nəzirə yazanlar arasında isə İma, Tüfeyli (XV-XVI əsrlər), Hindistanda yaşamış Bədili (XVII əsr) misal göstərilə bilər. Şirvanlı Salehin nəzirəsində bu beytlər vardır:[8]
Ləbin yaquti-pürəhmər, dilin misli dürü gövhər,
Nə gövhər? Gövhəri-lölö, nə lölö? Lölöi-şəhvar.
…Əzəldən hüsnünə valeh olubdur binəva Saleh.
Nə Saleh? Salehi-bidil, nə bidil? Bidili-bimar.
İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycanda və Rumda (Anadoluda) böyük şöhrət qazanmışdır. Onun iki şeirinin Misirdə tapılması, "Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər" şeirinə İranda, Hindistanda, Anadoluda, həmçinin qıpçaq türkcəsində nəzirələr yazılması onu göstərir ki, şair bu bölgələrdə də tanınırdı.[9] Şairin iki əsərinin Misirdə tapılması onu sübut edir ki, şairin əsərləri bu bölgədə geniş yayılmışdı.[10]
- ↑ Flemming, 2018. səh. 73, "The Turkish poem bearing the taḫalluṣ Ḥasan oġlï, which according to general consensus belongs to Şayḫ ʿIzzed-dīn Asfarāʾinī, has been preserved in an appendix to Sayf-i Sarāyī’s Turkish translation of Saʿdī’s Gulistān, which was completed in Egypt in 1391 and has survived in a single manuscript written in that country"
- ↑ 1 2 3 4 5 Babayev, 2018. səh. 160
- ↑ Flemming, 2018. səh. 128
- ↑ Flemming, 2018. səh. IX (preface)
- ↑ 1 2 Babayev, 2018. səh. 159
- ↑ 1 2 Babayev, 2018. səh. 161
- ↑ 1 2 3 Babayev, 2018. səh. 162
- ↑ 1 2 Babayev, 2018. səh. 163
- ↑ Babayev, 2018. səh. 156
- ↑ Babayev, 2018. səh. 164
- Flemming, Barbara. Essays on Turkish Literature and History. Brill. 2018. ISBN 9789004355767.
- Y. M. Babayev. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XIII–XVIII əsrlər). Dərslik. Təkrar nəşr. Bakı, "Elm və təhsil", 2018, 760 səh.