Anadolu xalqları və ya tarix öncəsi Antik Anadolulular — Hind-Avropa dil ailəsinin Anadolu dilləri qrupunu danışmış, həmçinin ümumi Hind-Avropa xalqlarının ön kök mərhələsi olan Proto-Hind-Avropa toplumundan çox daha əvvəl ayrılmış arxaik bir Hind-Avropa etno-dil qrupudur və Kiçik Asiya coğrafiyasının tarixi Hind-Avropa xalqlarıdır.
Anadolu xalqlarının Kiçik Asiyaya daxil olma vaxtı və istiqaməti dəqiq məlum olmasa da, yayılmış Kurgan hipotezi çərçivəsində, Proto-Toharlarla birlikdə erkən Proto-Anadolu xalqı Avrasiya steplərindən başlayaraq, Qərbi Avropadan Hind yarımadasına qədər yayılan Hind-Avropa köç dalğalarının ilk geniş qrupunu təşkil etmişdir.[1] Anadolu xalqının eramızdan əvvəl 3000-ci illərdə Balkanlar və ya Qafqaz yolu ilə Kiçik Asiya və Yaxın Şərqə gəldikləri ehtimal edilir, lakin bu köç marşrutu arxeoloji olaraq tam təsdiqlənməyib.[2]
Təkərli arabaları olmasına baxmayaraq, ehtimal ki, Hind-Avropalılar müharibə üçün araba istifadə etməyi öyrənməmişdən əvvəl köç etmişlər.[1][3] Hititlərin kənd təsərrüfatı terminlərinin digər Qərbi Avropa alt qrupları ilə müqayisəsi göstərir ki, Anadolu xalqları digər Hind-Avropa xalqlarından əvvəlcə ayrılıb və Yaxın Şərqə birbaşa yol ilə daxil olublar. Anadolu xalqları həmin dövrdə yerli xalqın artıq şəhərlər və bürokratik sistemlər qurduğu, krallıqlar və saray mədəniyyətləri formalaşdırdığı ərazilərə gələn “qonaqlar” idi. Yerli xalqların, xüsusilə Hattilərin, dili, siyasəti və dini baxımdan Anadolu xalqlarına böyük təsiri olmuşdur. Dilçi Christopher I. Beckwith bildirir ki, Anadolu xalqları Hattilər tərəfindən digər işğalçı Avropa qruplarına qarşı döyüşçü kimi işə götürülərək Anadoluya yerləşmişdir, Hind-Avropa mütəxəssisi Francisco Villar isə erkən Anadolu xalqlarının Hattilərin hakimiyyəti altında olan qalalarda itaətkar kənd təsərrüfatı istehsalçıları üzərində hərbi kasta çevrildiyini bildirir.[4]
1987-ci ildə Colin Renfrew tərəfindən irəli sürülən Anadolu hipotezi isə Anadolu xalqlarının və ümumilikdə Proto-Hind-Avropalıların əsas vətəninin Anadolu olduğunu müdafiə edir. Bu hipotez arxeoloji sübutlarla dəstəklənsə də, dilçilər tərəfindən ümumiyyətlə qəbul edilmir.[4]
Anadolu xalqlarının ən qədim dil və tarix təsvirləri eramızdan əvvəl 19-cu əsrdən Kanişdə tapılan Asur ticarət mətnlərindəndir. Kaniş həmin dövrdə Asur və Anadolu dövlətləri arasında ticarət şəbəkəsinin mərkəzi idi və burada yaşayan Anadolu xalqları güc qazandılar.
Hititlər Anadolu xalqlarının ən yaxşı bilinən qrupudur. Hatti üzərindən Kanişi ələ keçirib, Hattuşa paytaxtını ələ keçirərək özlərini Nesilər adlandırdılar və Hitit dili Anadoluya hakim oldu. Hititlər eramızdan əvvəl 17-ci əsrdə bir sıra Hatti krallıqlarını birləşdirərək Yaxın Şərqdə böyük bir imperiya yaratdılar. Onlar Babilə hücum edib Asur şəhərlərini işğal etdilər, qədim dünyanın ən böyük döyüşlərindən olan Kadeş Müharibəsində Misirlə qarşılaşdılar. İmperiya eramızdan əvvəl 12-ci əsrdə Bronz dövrünün çökməsi ilə dağıldı və Hitit dili də bu zaman itib
Digər bir Anadolu xalqı isə Erken Tunç dövründə cənub-qərbi Anadoliyaya köç etmiş Luvilərdir.[10] Hitit dilindən fərqli olaraq, Luvi dili Hatti dilindən söz almamış və Batı Anadoliyada orijinal şəkildə danışılmışdır. Luvilər geniş ərazilərdə yaşamış və Hitit imperiyasının süqutundan sonra da dildə var olmuşlar [5] .
Ən az bilinən qrup isə Şimali Anadoluda Pala bölgəsində yaşayan və Palaca danışan Palaiklərdir. Bu bölgə əvvəllər Hattilər tərəfindən məskunlaşmışdı və Palaiklər eramızdan əvvəl 15-ci əsrdə Kaşkaların hücumu ilə tarixdən silinmiş ola bilərlər.
Tunç dövrü çökməsindən sonra bir sıra Geç Hitit dövlətləri eramızdan əvvəl 8-ci əsrə qədər varlığını qorudu. Daha sonra Dəmir dövründə Anadolu dilləri Likyalılar, Lidyalılar, Karyalılar, Pisidyalılar və digər xalqlar tərəfindən danışılmışdır. Bu dillərin çoxu Helenistik dövrdə, eramızdan əvvəl 3-cü əsrdə yox olmuşdur. Bununla belə, bəzi dil qalıntıları daha gec dövrlərə qədər yaşamış, məsələn Luvi dili ilə əlaqəli olan İsaurya dili eramızın 5-ci əsrin sonlarına qədər mövcud olmuş və yazılı abidələrlə son dövrlərdə də təsdiqlənmişdir.
- Hetlər
- Kappadokiyalılar / Ağ Suriyalılar (Kapadokya Fars dilində adı, Ağ Suriyalılar isə Yunan dilində – Leukosuroi)
- Amisenilər (Batı Pontus Themiskira bölgəsində)
- Kaseslər
- Luvilər (Kariyalılar, Kataoniyalılar, Kilikiyalılar, Danunayim/Denyenlər – Kilikyanın sakinləri)
- Kommagenlər
- İsauryalılar
- Likiyalılar
- ↑ 1 2 Beckwith, 2009. səh. 32
- ↑ "Arxivlənmiş surət". Encyclopædia Britannica. 2015-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-06-08.
- ↑ Anthony, 2007. səh. 64–65
- ↑ 1 2 Francisco Villar, The Indo-Europeans and the origins of Europe, s. 343-348..
- ↑ Anna Giacalone Ramat və Paolo Ramat. The Indo-European Languages (İngilis). London: Routledge. 2015. səh. 172. ISBN 978-1134921874.
Palalılar şərqdən gəlmiş hind-avropa mənşəli olmayan Kaşka tayfalarının hücumları nəticəsində tezliklə sıradan çıxmış və bu tayfalar uzun illər boyunca Hitit krallığını da təhdid etmişdir.