Almaniyada məqsədyönlü vergi islahatları həyata keçirilir. İqtisadi artımın stimullaşdırılması, bazar mexanizminin fəallaşdırılması aparılan islahatların məqsədini təşkil edir.

İslahatların vəzifələri: vergi yükünün yüngülləşdirilməsi, əlverişli investisiya mühitinin yaradılması, özünümaliyyələşdirmənin genişləndirilməsi, kicik təsərrüfat formalarının təşviqi, istehlak həcminin stimullaşdırılması. Almaniyanın vergi sistemində fərqli ödəyicilərinə, vergitutma bazasına, vergi dərəcəsinə görə 50-yə yaxın vergi növü ödənilir. Almaniyada əlavə dəyər vergisinin 16%, mənfəət vergisinin 25% təşkil etməsinə baxmayaraq burada vergi sistemini cəlbedici adlandırmaq düzgün olmazdı. Almaniyada vergi sisteminin ən mühüm prinsipləri aşağıdakılardan ibarətdir:

• vergilərin mümkün qədər minimum səviyyəyədə olması;
• vergilərin yığılması zamanı səmərəlilik prinsipinin gözlənilməsi (vergilərin yığılması ilə əlaqədar xərclərin aşağı səviyyəyədə olması);
• vergilərin rəqabətə maneçilik törətməməsi, kiminsə şansını dəyişdirməməsi;
• vergilərin struktur siyasətinə uyğun olması;
• vergi siyasətinin gəlirlərin daha ədalətli bölgüsünə yönəldilməsi;
• vergi sisteminin insanların şəxsi həyatına hörmət əsasında qurulması;
• vergitutma ilə əlaqədar olaraq insanların özlərinin şəxsi həyatlarının minimal dərəcədə dövlətə açıqlaması;
• vergi işçisinin vergi ödəyicisi barədə hər hansı bir məlumatı heç kəsə verməmək hüququnun olması;
• kommersiya(vergi) sirrinin saxlanılmasına zəmanət verilməsi;
• vergi sisteminin ikiqat vergitutmanı istisna etməsi;
• tutulan vergilərin həcminin insanların müdafiəsi və vətəndaşın dövlətdən ala biləcəyi nələr varsa hamısı daxil olmaqla dövlət xidmətlərinin həcminə uyğun olması.

Almaniyada vergilər dövlət gəlirlərinin əsas mənbəyi hesab olunur. Vergilər ölkənin dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təqribən 80%-ni təşkil edir. Vergi sisteminin xüsusiyyətləri. Almaniyanın vergi sistemi digər sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin vergi sistemindən əsaslı surətdə fərqlənir. Almaniyanın vergi sisteminin hüquqi təminatının başlıca xüsusiyyətləri əsas vergitutma obyektlərinin, vergilərin tutulmasının federasiyalar, ərazilər və icmalar arasında bölüşdürülməsi üzrə qarşılıqlı münasibətlərin və səlahiyyətlərin ölkənin Konstitusiyası vasitəsilə müəyyən ediklməsidir. Gəlirlərin tutulması və bölüşdürülməsi üzrə səlahiyyətlər baxımından Almaniyada vergilər aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: federal, ərazi, birgə, yerli və kilsə vergiləri. Ən əhəmiyyətli vergilər (gəlir vergisi, əlavə dəyər vergisi, əmlak vergisi, aksizlər və başqaları) federal hakimiyyət orqanlarına məxsusdur. Ayrı-ayrı vergilərin, belə ki, mədən və torpaq vergilərinin tətbiqi və alınması qaydaları xüsusi qanunvericiliklə tənzimlənir. Bu qanunvericiliyə görə vergitutma bazasının müəyyən edilməsi, vergi güzəştəri və minimum azadolmalar federal hakimiyyətin səlahiyyətinə aiddir. Baza dərəcələrinə ərazi hakimiyyəti cavab verir, xüsusi əmsalları icma tətbiq edir. Əmsallar dövlətin maliyyə siyasətinin aləti kimi mühüm və səmərəli rol oynayır.

Almaniyada vergitutma obyektləri çox saylı və böyük əhatə dairəsinə malikdir və alınan vergilərin sayı 50-yə çatır. Büdcələrin strukturu və müxtəlif mənbəələr hesabına formalaşması istiqamətlərinə diqqət yetirək.

Federal büdcə aşağıdakı daxilolmalar hesabına formalaşır:

• federal vergilər: gömrük rüsumları, əlavə dəyər vergisi, sığorta fəaliyyətindən əldə edilən gəlirə hesablanan vergilər, veksel vergiləri, həmrəylik vergiləri, Avropa birliyi xətti üzrə vergilər, aksizlər (pivəyə alınan vergidən başqa);
• birgə vergilərdən alınan paylar;
• mədən vergisinin bölgüsündən alınan paylar.

Ərazi büdcəsi aşağıdakı mənbəələr hesabına formalaşır:

• torpaq vergisi: əmlak vergisi, vərəsəlik vergisi, torpaq sahəsi alarkən hesablanan vergilər, avtonəqliyyat vasitələri sahiblərindən alınan vergilər, pivənin istehsalı, idxalı və satışı ilə əlaqədar alınan vergilər, totalizatorlardan və lotereya uduçlrınin keçirilməsindən alınan vergilər, yangın əleyhinə mühafizədən vergilər, kazinoda dövriyyədən yığımlar.
• birgə vergilərdən alınan paylar;
• mədən vergisinin bölgüsündən alınan paylar.

Birgə vergilərə daxildir: əmək haqqından tutulan vergilər, gəlir vergisi, korporasiyalardan alınan vergilər, əlavə dəyər vergisi (daşınan malların dövriyyəsinə görə alınan vergilər daxil olmaqla) İcma büdcəsi aşağıdakı daxilolmalar hesabına formalaşır:

• yerli vergilər, mədən vergisi, torpaq vergisi, gəlirlərin istifadəsinin spesifik formalarına görə yerli aksiz və vergilər (it sahiblərindən alınan vergilər, əyləncə müəssisələrinin gəlirlərindən vergilər).
• əmək haqqından tutulan vergilər və gəlir vergisi hesabına daxilolmalardan ayrılan paylar;
• torpaq qanunvericiliyi çərçivəsində vergi ödənişləri.

Münasib dinlərə (kotolik, protestant, lyuteran) inananlardan kilsə vergilərinin alınması hüquqi baxımdan kilsənin səlahiyyətlərinə aiddir.

Federal vergilərin əsasını aksizlər təşkil edir. Bura mineral yanacağa vergilər, spirt və alkoqollu məmulatlara vergilər, tütün məmulatlarına vergilər, sığorta fəaliyyətindən gəlirlərə vergilər, gömrük rüsumları və başqaları daxildir. Həmin vergilər tam həcmdə federal büdcəyə köçürülür. Federal vergilər daxilində spirt-alkoqollu içkilər, tütün və tütün məmulatlarına hesablanan və ödənilən vergilər böyük əhəmiyyətə malikdir.

Federal və ərazi büdcələrinə daxil olan paylara (hissələrə) görə Federasiya və Ərazilər birgə vergilərə malikdirlər. Bura gəlir vergisi, korporasiyalardan alınan vergilər, dövriyyədən vergilər (əlavə dəyər vergisi) daxildir. Bu vergilər ölkənin büdcə sistemi üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Buna görə də həmin vergilərin tətbiqi federal hakimiyyətin hüquqlarına aid edilir. Yeganə müasir vergi hesab edilən gəlir vergisi üç hakimiyyət arasında müvafiq səviyyədə aşağıdakı qaydada bölünmüşdür.

• 42,5 % – mərkəzi büdcəyə;
• 42,5 % – ərazi büdcəsinə;
• 15,0 % – mülk büdcəsinə.

Birbaşa vergilərin arasında əsas yeri gəlır vergisi tutur. Gəlirin əsas mənbələri əmək haqqı, bank faizləri, qiymətli kağızlardan əldə olunan dividentlər, yaşayış sahələrinin icarəyə verilməsi, fərdi əmək fəaliyyəti və s. Gəlir vergisi mütərəqqi şkala üzrə tutulur.

Vergi ödəyicilərinin gəlirlərinin ümumi məbləğinin 5–10%-i həcmində xüsusi xərcləri (sığorta ödənişləri, ixtisas artırma, xeyriyyəçiliklə əlaqədar xərcləri) gəlirlərindən cıxılır. Müxtəlif kateqoriyaya malik vergi ödəyiciləri tərəfindən təqdim olunan gözlənilməyən (planlaşdırılmayan) xərclər və dijər bu kimi minimumlar gəlirdən çıxılır.

Proqresiv (mütərəqqi) vergi dərəcəsi 15–46% intervalında dəyişir. Gəlirin 204 min avrodan cox olan hissəsi 47% dərəcəsi ilə vergiyə cəlb olunur. Bu zaman 18 yaşadək uşaqlara görə 1800 avro, 18 yaşdan böyük olan uşaqlara görə isə 2400 avro cıxılır. Vergitutma şkalasının dərəcəsi 0–51% intervalında proqresiv hesab edilir. Gəlir vergisinin dərəcələri ilə aşağıdakı cədvəldən tanış olmaq olar.

Ümumi vergitutulan gəlir, avro Marqinal dərəcə, %-lə Verginin məbləği, avro

13 499-a qədər 0 0

13500 – 17495 22,90 – 25,00 12 – 957

17496 – 114696 25,00 – 51,00 970 – 37,892

114695-dən yuxarı 51 37 919

Əmək haqqına vergi bir sıra amillərdən asılı olaraq (ödəyicinin subay, ailəli olması, ailə üzrə hər ikisinin işləməsi) 6 mümkün qrupdan birinə aid edilməsi xüsusiyyəti ilə fərqlənir. İşəgötürən (sahibkar) hər bir işçi üçün vergi kartı aparır. İl uzrə vergi məbləğinin korrektirovkası keçirilir.

Korporasiyaların vergitutma obyekti onun mənfəətidir. 2001-ci ildən korporasiyaların mənfəət üzrə vergi dərəcəsi 25% müəyyən edilmişdir. Həmin vergi üzrə məhdudiyyətlər və qeyri-məhdud məsuliyyətlər mövcuddur. Qeyri-məhdud məsuliyyət o deməkdir ki, korporasiya Almaniyanın hüdudlarından kənarda yerləşir, lakin gəlirləri Almaniya ərazisində əldə edir. Qeyri-məhdudluq Almaniya ərazisinə aid edilir. Korporasiyaların gəlirlərindən vergilər müxtəlif hüquqi formada tədbitlərə görə tutulur. Həmin vergi üzrə bəyənnamə vergi orqanına (təşkilatına) 31 may tarixinədək təqdim edilir. Ödənişlər isə bərabər məbləğdə rüblər üzrə (10 mart, 10 iyun, 10 sentyabr, 10 dekabr tarixlərinədək) ödənilir. İşəgötürən aşağıdakı sosial fondlara ödənişləri həyata keçirir:

• pensiya sığortası (9,65% , vergitutma bazası – 8600 avro);
• tibbi sığorta (6,75%, vergitutma bazası – 6450 avro);
• məşğulluq fondu (3,25%, vergitutma bazası – 8600 avro).

Büdcənin gəlir hissəsində korporativ vergilərin xüsusi çəkisi 6% təşkil edir. Bu vergi faktiki olaraq mənfəətdən tutulan birbaşa vergidir və korporasiya statusu olan bütün iri və orta şirkətlərin istehsal-maliyyə fəaliyyətinin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Almaniyada mənfəətdən korporativ verginin 2 dərəcəsi müəyyənləşdirilmişdir: bölüşdürülməyən mənfəət üçün 40%, bölüşdürülən mənfəət üçün isə 30%. Amortizasiya xətti metodla həyata kecirilir. Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, 3-dək əmsalla dərəcə tətbiq etməklə, lakin 30%-dan cox olmamaqla hesablama aparıla bilər. Daşınan əmlak uzrə amortizasiya cədvəldə göstərilən dərəcələr üzrə xətti metodla hesablanır.

Əmlakın növü Dərəcəsi Avadanlıq 10% Ofis avadanlığl 20% Avtomobillər, yükdaşıyanlar 20%-dən 25%-ə qədər Patentlər 12,5%

Torpağa amortizasiya hesablanmır. Binaya 2 % dərəcəsi ilə xətti metodla amortizasiya hesablanır. Azalan qalıq metodunun tətbiqi zamanı aşağıdakı dərəcələtin tətbiqinə yol verilir: — birinci səkkiz il – 5%; — növbəti altı il –2,2%; — qalan otuz altı il – 1,255. Qudvill 15 il ərzində xətti metodla silinir. Vergi dövrü təqvim ili sayılır.

Əlavə dəyər vergisi məhsulun son istehlakçıya doğru hərəkətinin bütün mərhələlərində tutulan, ictimai və şəxsi istehlaka tətbiq olunan dolayı vergidir. Vergitutma obyekti məhsul, iş və xidmətlərin ümumi dövriyyəsinin dəyəridir. Deməli, əlavə əyər vergisinin vergitutma obyekti malların və xidmətlərin dəyəri hesab olunur. Büdcə gəlirlərində onun xüsusi çəkisi 28% təşkil edir. Əsas vergi dərəcəsi isə 16% təşkil edir. Əsas ərzaq məhsulları, kitab və jurnallar üzrə aşağı, yəni 7% dərəcəsi ilə vergi tutulur. Sahibkarların cari ildə dövriyyəsi 32,5 min avrodan az olarsa, onlar növbəti ildə ƏDV ödəməkdən azad olmaq hüququna malikdirlər. Fəaliyyər vergisinin obyekti kənd təssərüatı, meşə təsərrüfatı və fərdi əmək fəaliyyəti istisna olmaqla yerdə qalan fəaliyyət növləri ilə məşğul olan müəssisələrdir. Bu fəaliyyət növləri üçün iki vergi dərəcəsi tətbiq olunur: fəaliyyətdən əldə olunan gəlirin 5%-i və vergi tətbiq olunan əsas istehsal fondlarının dəyərinin 0,2%-i.

Ərazi vergiləri daxilində ən əhəmiyyətli vergilər aşağıdakılardır: əmlak vergisi, vərəsəlik vergisi, avtomobil vasitələrinin sahiblərindən alınan vergilər və pivə üçün aksizlər. Əmlak vergisinin vergitutma obyekti vergi ödəyicilərinin əmlakıdır. Bu vergi tam həcmdə (bütövlükdə) federal-ərazi büdcəsinə daxil olur. Əmlakın qiymətləndirilməsi material dəyərlilər üzrə aparılır. Eyni zamanda güzəştlər əmlakın növləri qzrə müəyyən edilir. Vergi tutulan əmlakın dəyərindən vergi dərəcəsi fiziki şəxslər üçün 0,5%, hüquqi şəxslər üçün isə 0,6% müəyyən edilmişdir.

Kilsə və yerli vergilər. Qüvvədə olan qanunlara əsasən federal-ərazi kilsələri kilsə vergiləri toplamaq və öz vəzifələrinin icrası istiqamətində vəsaitdən istifadə üçün sərəncam vermək səlahiyyətlərinə malikdirlər. Kilsə vergilərinin vergitutma obyekti əsasən vergiödəyicilərinin hər bir uşağına görə 300 avro azaldılmaqla gəlir vergisi hesablanmış illik məbləğ hesab edilir. Kilsə xadimləri və ya kilsə icmasının üzvləri vergiödəyiciləri hesab edilir. Kilsə icmasının üzvülüyündən çıxmaq kilsə vergisinin ödənilməsinin dayandırılması deməkdir. Vergi dərəcələri federal-ərazilərdən asılı olaraq gəlir vergisinin 1%-dən 9%-dək dəyişir.

İcma büdcəsinə daxilolmaların əsasını (40%)vergi gəlirləri təşkil edir. Burada yerli vergilər, mədən vergisi, torpaq vergisi, yerli aksizlər, gəlirlərdən istifadənin spesifik formalarına görə vergilər (it sahiblərindən alınan vergilər, əyləncə müəssisələrinin gəlirlərindən vergilər) başlıca rol oynayır.

Mədən vergisi icmanın xərclərinin ödənilməsi (maliyyələşdirilməsi) üçün icmanın mühüm mənbəyi hesab olunur. Mədən müəssisələri və onların gəlirləri vergitutma obyekti hesab olunur. Buna görə də mədən vergisi xərclərə daxil edilir və vergitutulan gəlirin həcmini aşağı salır.

Torpaq vergisinin vergitutma obyekti hüquqi və fiziki şıxslərin torpaq mülkiyyətidir. Bu vergi növü üzrə ödəniş subyektlərin gəlirindən asılı deyildir. Torpaq vergisi icmalar tərəfindən tutulsa da, ancaq onun bir hissəsi ərazi büdcəsinə daxil edilir. Onun dərəcəsi aşağıdakı iki hissədən ibarətdir:

• mərkəzləşdirilmiş qaydada müəyyən edilən baza kəmiyyəti;
• icmaların əlavəsi.

Büdcədən maliyyələşən orqanlar, kilsə (kilsənin torpaq sahəsi, elmi məqsədlər üçün istifadə olunan torpaqlar) bu vergi növünü ödəməkdən azaddır. Vergi dərəcəsi kənd və meşə təsərrüfatı torpaqları qçün 0,6% və sair totpaq sahələr üçün 0,26%-dən 0,35%-dək müəyyən edilmişdir.

Almaniyada vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi obyektiv faktlarla müəyyən edilir. Vergitutmanın sosial-iqtisadi hüdudları və istehsal münasibətlərinin formalaşması prosesində dövlətin müdaxiləsinin zəruriliyi Qərb iqtisadçılarının fikrincə Almaniyada əsas vergi problemləri aşağıdakılardır:

• müasir vergi sistemi vergi ödəyiciləri tərəfindən çox çətin başa düşülür və vergi orqanları tərəfindən keyfiyyətli idarəetmə üçün çox çətindir. Bu artıq inzibati yığımların toplanmasına və vergidən yayınmaya gətirib çıxarır;
• fərdlərin vergiyə cəlb olunması vergi yukünün ədalətsiz bölünməsi ilə xarakterizə olunur: eyni məbləğdə gəlirlər eyni dərəcədə vergiyə cəlb olunur. Bu da vergi ödəyicisinin etirazına səbəb olur, vergi ödəyicisinin vergi ödənişi ilə bağlı düşüncənin təməli mənəvi baxımdan sarsılır;
• yüksək vergi dərəcələri iqtisadi qərarların qəbul edilməsi prosesinə mənfi təsir göstərir. Bu qrup vergiyə cəlb olunmaya daxil olan vergi ödəyiciləri isə fəaliyyətə maraqlarını (həvəs, stimul) itirirlər və vəsaitin toplanmasında çətinliklərlə üzləşirlər;
• vergitutma kompaniyaları iqtisadi cəhətdən deyil, vergi baxımından investisiya qoyluşuna və balansın yenidən qurulmasına məcbur edir. Bu isə investisiya qoyluşunun keyfiyyətinə və məhdud resursların bölgüsünə mənfi təsir göstərir;
• şəxsi gəlirlərin və şirkətlərin vergiyə cəlb edilməsində vergi dərəcəsinə görə böyük fərqlər şirkətləri vergitutma səbəbləri üzündən müəssisələri sistemləşdirmək barədə qərar qəbul etməyə məcbur edir.

Almaniya vergi sisteminin sadalanan aspektlərdə qeyri – mükəmməlliyi həmişə mövcud olmuşdur. Amma dövlət xərclərinin vergilərlə maliyyələşdirilməsi imkanlarının azalması, habelə təbii resursların daha səmərəli istifadəsinə cəhd göstərilməsi bu problemin həll edilməsi vacibliyini təxirəsalınmaz edir. Vergi sistemində islahatların aparılması Almaniya üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Fərdlərdən gəlir vergisinin mükəmməlləşdirilməsi persipektivlərinin əsas istiqamətlərindən aşağıdakıları qeyd etmək olar:

• vergitutma bazasının genişləndirilməsi; bu münasibətləri iki yanaşmaya bölmək olar: birinci yanaşma ondan ibarətdir ki, vergitutma bazasına yeni gəlir mənbələrinin cəlb olunması, məsələn müavinətlər, əsassən xəstəliyə və işsizliyə görə ödənilən məbləğlər və kapital artımından gəlirlər. İkinci yanaşma bəzi gəlir növlərinin vergiyə cəlb olunmasında güzəştlərin ləğvi, əsasən əlavə ödənişlərdə, vergiyə cəlb olunan gəlirdən xərclərin çıxılması imkanlarının azaldılması və vergi sistemində nəzərdə tutulmuş subsidiyaların ləğvi;
• vergi dərəcələrinə yenidən baxılması; demək olar ki, bütün vergi islahatları maksimum vergi dərəcələrinin azaldılmasını nəzərdə tutur, baxmayaraq ki, əksər ölkələrdə qeyd olunan dərəcələrlə vergiləri yalnız vergi ödəyicilərinin 0,2%-i ödəyir. Bu bəzi dövlətlərdə vergi ödəyicilərinin qruplarının azalması ilə müşayət olunur. Digər ölkələrdə minimum orta vergi dərəcələri tətbiq olunur. Ümumiyyətlə maksimum vergi dərəcələrinin aşağı salınması orta dərəcələrin dəyişdirilməsindən daha çox səmərəlidir;
• fərqli gəlir növlərinin bərabər vergiyə cəlb olunması rejimi; kapital artımından gəlir digər gəlir mənbələrindən fərqli olaraq güzəştlə vergiyə cəlb olunur. Daha neytral verji rejiminin təmin edilməsi məqsədilə bu fərqlərin aradan qaldırılması vacibdir.

Kompaniyaların gəlirlərindən vergilərin tutulması sahəsində islahatların keçirilməsi üçün aşağıdakı əsas istiqamətlərin tətbiqi məqsədəuyğundur:

• vergi güzəştlərinin ləğvi. Almaniyanın vergi sistemində kompaniyaların vergiyə cəlb olunmasında müxtəlif investisiya güzəştləri (investisiyalı vergi kreditləri, regional güzəştlər və s.) nəzərdə tutulur və "vergi" amortizasiyası əhəmiyyətli dərəcədə iqtisadi amortizasiyanı üstələyir. Ümumiyyətlə islahatlar inflyasiya nəticələrinin kompensasiya edilməsinə, "vergi" və iqtisadi amortizasiyaların yaxşılaşmasına yönəlmiş xüsusi investisiya güzəştlərinin və qaydalarının ləğvini nəzərdə tutmalıdır;
• vergi dərəcələrinin aşağı salınması. Vergitutma bazasının genişlənməsi vergi dərəcələrinin aşağı düşməsi ilə müşayət olunur;
• bölüşdürülmüş mənfəətdə diskriminasiyasının azalması. Bu cür tədbirlər bəzi hallarda səhmdarlara vergi krediti təqdim edir, vergiyə cəlb olunan gəlirdən ödənilmiş dividentlərin bir hissəsinin çıxılmasını şərait yaradır və ya ayrı (xüsusi) dərəcələr sisteminin tətbiqinə şərait yaradır.

Müəyyən çətinlik və məhdudiyyətlərə baxmayaraq vergilər və irəli sürülmüş təkliflər barədə geniş diskusiyalar Almaniya vergi sisteminin inkişafının istiqamətləri barədə fikir formalaşdırır. Vergi problemlərinin həlli yolları bir sıra sosial-iqtisadi və inzibati xarakterli məhdudiyyətlərlə qarşılaşır, milli gəlirin milliləşdirilməsi isə son həddə çata bilər. Bundan əlavə vergi siyasətinin xarici aspektlərini də, o cümlədən əsasən vergilərin ölkənin dünya bazarında rəqabətə davamlılığına göstərdiyi təsiri nəzərə almaq lazımdır.

Adekvat vergi siyasətinin həyata keçirilməsi üçün hər şeydən əvvəl sənayenin emal sahələrində və xidmət sferasında vergi yükünün gələcəkdə aşağı salınması kursunun saxlanılması zəruridir. Bu investisiya fəallığına yeni impuls verəcək, kölgəli təsərrüfat fəaliyyətindən imtina etməsi və gəlirlərin artırılması üçün motivasiyanı gücləndirəcək, innovasiya fəaliyyətini və yüksək texnologiyaların inkişafını stimullaşdıracaqdır. Bununla əlaqədar iqtisadiyyatın strukturunun diversifikasiyası və onun gələcəkdə inkişafı üçün zəruri şərtlər yaradılacaq.

• ADİU "Vergi və vergiqoyma" kafedrası i.f.d. Pərviz Rzayev