Alisa möcüzələr ölkəsində

"Alisa möcüzələr ölkəsində" əsərinin ideyası 4 iyul 1862-ci ildə yaranmışdır. Həmin gün, Lüis Keroll və rahib Robinson Dakvort Kerollun dostu Henri Liddelin üç kiçik qızı ilə birlikdə İsis çayı boyunca qayıqla səyahət edirdilər:^[4][5] 13 yaşlı Lorina Şarlotta əsərin ilk bəndində "Prima", 10 yaşlı Alisa Plizans əsərdə "Sekunda" 8 yaşlı və Edit Meri əsərdə"Tertia"^[6] Luis Keroll 1863-cü ildə Səyahət Oksforddakı Foli körpüsündən başlamış və 5 mil yuxarıda yerləşən Oksfordşirdəki Qodstouda başa çatmışdır. Səfər zamanı Keroll qızlara sonradan gündəliyində "Alisa Yeraltı Macəraları" adlandırdığı bir hekayə danışmış və gündəliyində bunun "Alis üçün yazmağa söz verdiyini"qeyd etmişdir^[7]. Alisa Lidel xatırlayırdı ki, həmin gün Kerolldan hekayəni yazmasını məhz o xahiş etmişdı: çünki Kerollun ona danışdığı digər hekayələrdən fərqli olaraq, bunu qoruyub saxlamaq istəyirdi^[8]. O, əlyazmasını iki ildən artıq bir müddət sonra əldə etmişdi. 4 iyul romanın əvvəlində şeir formasında təqdim olunan ön söz "qızıl günorta" kimi tanınırdı^[9] Əslində isə 4 iyulda Oksford ətrafında hava xeyli "sərin və yağışlı" olmuşdu, baxmayaraq ki, ən azı bir tədqiqatçı bu iddianı qəbul etmir. Tədqiqatçılar mübahisə edirlər ki, Kerollun əslində "Alisa" ideyasını doğrudanmı həmin "qızıl günorta"da düşünüb, yoxsa hekayə daha uzun müddətdə formalaşıb. Keroll Liddel uşaqlarını təxminən 1856-cı il martından tanıyırdı. Həmin vaxt o, Hari Ledel ilə dostluq etmişdi^[10]. 1856-cı ilin iyununda isə uşaqları çaya aparmışdı. Kerollun ədəbi bioqrafiyasının müəllifi Robert Duqlas-Ferhörst, hesab edirdi ki, Keroll xüsusilə Alisa Plizans Liddellə daha çox maraqlanırdı, çünki onun adı müxtəlif söz oyunu və işarələr üçün əlverişli idi. "Pleasans" "xoşbəxtlik, zövq" deməkdir və "Alisa" adı həmin dövrün ədəbi əsərlərində geniş yayılmışdı; məsələn Uilyam Minin "Alice Gray" şeirində, Kerrol bu şeirin parodiyasını yazmışdı, eləcə də Çarlz Lembin nəsr əsəri olan "Yuxu uşaqları: Xəyal" adlı nəsr əsərində Alisa obrazı vardır. Kerrol 1850-ci illərin sonlarında artıq həvəskar fotoqraf idi və Liddell uşaqlarının — xüsusi ilə Alisanın çoxsaylı portretlərini çəkmişdir ki, onlardan 20-si bu günə qədər qorunub saxlanılmışdır.

Keroll hekayənin əlyazmasını ertəsi gün yazmağa başladı, baxmayaraq ki, ən erkən versiyası itmişdi. Bir ay sonra qızlar və Kerrol başqa bir qayıq gəzintisinə çıxdılar və Keroll hekayənin süjetini Alisə ətraflı izah etdi və noyabr ayında əlyazma üzərində ciddi şəkildə işləməyə başladı^[11]. Son toxunuşları əlavə etmək üçün o, kitabda yer alan heyvanlarla əlaqəli təbii tarixi araşdırdı və sonra kitabı digər uşaqlara, xüsusən də Corc Makdonaldın uşaqlarına öyrənmələri üçün verdi. Keroll orijinal nüsxəyə öz illüstrasiyalarını əlavə etsə də, nəşrdən sonra illüstrasiyaları auditoriya üçün daha cəlbedici etmək üçün peşəkar illüstrator tapmaq məsləhət görüldü. Daha sonra o, Con Tenniel ilə görüşlərini bədii baxışı ilə yenidən şərh etmək üçün əlaqə saxladı və uşaqların hekayədən çox zövq aldığını söylədi. Keroll 1863-cü ildə Alisanın hekayəsinin çap versiyasını planlaşdırmağa başladı^[12]. 9 may 1863-cü ildə o, Makdonald ailəsinin Alisanı nəşr etməyi təklif etdiyini yazdı. 26 noyabr 1864-cü ildə Kerrol Alisi Kerrolun illüstrasiyaları ilə birlikdə "Yay gününün xatirəsinə əziz bir uşağa Milad hədiyyəsi" kimi həsr etdiyi "Alisin Yeraltı Macəraları"nın əlyazmasını hədiyyə etdi^[13]. "Alisanın Möcüzələr Ölkəsində Macəraları"nın nəşr olunmuş versiyası "Alisanın Yeraltı Macəraları"ndan təxminən iki dəfə uzundur və əlyazmada olmayan "Dəli Papağın Çay Ziyafəti" (və ya "Dəli Çay Ziyafəti") kimi epizodları əhatə edir. "Yeraltı"nın əlyazmasının yeganə məlum nüsxəsi Britaniya Kitabxanasında saxlanılır. Macmillan əlyazmanın sürətini 1886-cı ildə nəşr etdirdi.

Çay sahilində darıxaraq oturan gənc qız Alisa cib saatı və jilet geyinmiş Ağ Dovşanı görür və onun "gecikdim" diye narahatlıqla deyinməsinə təəcüblənir. Alisa dovşanın ardınca düşür və onun yuvasına daxil olur. Üzü aşağı düşür və səlamətçiliklə yerə yenir. Bir otaqda masanın üstündə bağçaya aparan kiçik bir qapının açarını tapır. Qapıdan necə keçəcəyini düşünərkən üzərində "Məni İç" yazılı bir şüşə tapır. Alisa şüşənin içindəkilərdən bir az içir və heyrət içində büzüşərək kiçildiyini görür. Lakin açarı masanın üstündə unudub, götürmək üçün ona çata bilmir. Sonra Alisa "Məni Ye" yazılı bir piroq tapır və yeyir, bu da onun nəhəng ölçüdə böyüməsinə səbəb olur. Alisa bu halını görüb göz yaşlarına boğulur. Ağ Dovşan onun yanından vahimə içində qaçaraq, yelpiyini və iki əlcəyini yerə salır. Alisa yelpiklə özünü yellədikcə yenidən kiçilməyə başlayır və öz göz yaşlarından yaranmış gölməçədə üzmək məcburiyyətində qalır. Gölməçədə Alisa sahildə toplaşan müxtəlif heyvanlar görür. Qurulanmaq üçün heyavanlar "Kauskus yarışında" iştirak edirlər. Yarış bitdikdən sonra Alisa bilmədən pişiyi haqqında danışaraq heyvanları qorxudur.

Ağ Dovşan əlcəklərini və yelpiyini axtarır. Ağ dovşan Alisanı öz qulluqçusuyla səhf salıb, evinə gedib nə isə gətirməsini istiyir. Alisa başqa bir şüşə tapıb içir, bu da onun o qədər böyüməsinə səbəb olur ki, evdə ilişib qalır. Ağ dovşan və qonşuları kiçik piroq parçaları atmağa başladılar. Alisa qırıntılardan yeyib, kiçilib meşəyə qaçır. O göbələyin üstündə oturan tırtılla qarşılaşır. Tırtıl Alisadan suallar soruşanda o, kimlik qarışıqlığı yaşadığını etiraf edir. Şeiri xatırlaya bilməməsiisə işi daha da çətinləşdirir. Uzaqlaşmamışdan əvvəl Tırtıl deyir ki, göbələyin bir tərəfini dişləmək onu böyük, digər tərəfini dişləmək isə onu daha kiçik edəcək. Lazımı hündürlüyə kiçilən Alisa, özünün daim gülümsəyən pişiyi olan hersoqinyanın evində tapır. Hersoqinya körpəsini Alisaya verir və o donuz balasına çevrilir. Alisa da onu aparıb meşəyə ötürür. Çeşir pişiyi Alisanın qarşısına çıxır. Və onlar Şlyapaçıya və Mart Dovşanının yanına gedirlər. Ora çatanda pişik üzündə hiyləgər gülüşlə oranı tərk edir. Alisa Şlyapaçını, Mart Dovşanını və həmişə yuxulu olduğuna görə adıda Yuxucu olan siçanı çay içərkən görür. Şlyapaçı izah edir ki, saat həmişə axsam 6-dır (çay vaxtı) və iddia edir ki, Şlyapaçının "vaxtı öldürməyə" çalışması üçün cəza olaraq vaxt dayanır. Masa ətrafında söhbət başlayır və "Niyə qarğa masa kimidir?" tapmacasını tapmağa başlayırlar. Alisa bunların axmaqlıq olduğunu deyərək, getməyi qərar verir.

Ağacdakı bir qapını görən Alisa, içəri girir və səyyahətinin əvvəlində olan otağa qayıdır. O, açarla baxçanın qapısını açır və məlum oldu ki, bu, canlı oyun kartları ilə qorunan Ürəklər Kraliçasının kroket meydançasıdır. Alisa kirpilərin top, flaminqoların çəkic, başını və əllərini yerə dirəmiş əsgərlər isə kroket qapıları kimi istifadə olunduğunu gördü. Kraliça hər xırda şeyə görə əsəbləşir və tez-tez kimin isə başının kəsilməsini əmr edir. Çeşir pişiyi həmişəki kim "baş" şəklində göründükdə, Kraliça onun da edamını əmr edir, lakin belə bir şeyin mümkün olmadığını ona izah olunur. Pişik hersoqinyaya məxsus olduğundan, Alisa problem həll etmək üçün Kraliçaya hersoqinyanı azda etməyi təklif edir. Daha sonra Alisa Qrifon və Mok-Tartlı ilə qarşılaşır. Onlar xərçənglərlə kadril rəqsi edir, Alisa isə yalnış bir şeir oxuyur. Saxta Tısbağa onlara "Gözəl Şorba" mahnısını oxuyur. Bu zaman Qrifon Alisanı məhkəməyə aparır və Ürəklər Kraliçanın piroqlarını oğurlamaqda ittiham olunur. Məhkəməyə Ürəklər Kralı sədrlik edir və münsiflər heyəti Alisanın daha əvvəllər rastlaşdığı heyvanlardan ibarətdir. Alisa tədricən böyüyür və daha özünəinamı artdıqca prossesin mənasızlığı barədə açıq danışmağa başlayır. Nəhayət, Kraliça Alisanın başının kəsilməsini əmr edir, lakin Alisa kral mühafizəçilərinin kart dəstindən başqa bir şey olmadığını iddia edir. Elə bu anda Alisanın bacısı onu oyadır və Alisanın üzünə düşən yarpaqları götürür. Alisa isə bütün bu qəribə hadisələri öz xəyalında yenidən canlandırmaq üçün bacısını sahildə qoyub uzaqlaşır.

Əlyazma Keroll tərəfindən illüstrasiya edilmişdir və o, 1887-ci ildə faksimile nəşrində çap olunmuş 37 illüstrasiya əlavə etmişdir^[14]. Con Tenniel kitabın 1865-ci ildə nəşr olunmuş versiyası üçün 42 taxta oyma illüstrasiya təqdim etmişdir. Tenniel çap keyfiyyətindən narazı qaldığı üçün Kerollun xahişi ilə ilk çap nüsxəsi məhv edilmişdir (və ya ABŞ-da satılmışdır)^[15]. Mövcud olan yalnız 22 məlum ilk nəşr nüsxəsi mövcuddur. Kitab 1866-cı ildə yenidən çap olunmuş və nəşr edilmişdir. Tennielin ətraflı ağ-qara rəsmləri personajların klassik təsvirləri kimi bu gündə qəbul olunur. Kerollun mətni çox vaxt təsvir baxımından az idi və Tenniel təsviri sənət, təbiət tarixi, heraldika, karikatura və Punch üçün əvvəlki işləri daxil olmaqla geniş mənbələrdən ilham almışdır. Məşhur illüstrasiyalar kağıza köçürüldükdən sonra, oymaçılar tərəfindən taxta lövhələr üzərinə oyulur daha sonra isə Macmillan nəşriyyatı tərəfindən çap üçün istifadə edilmək üçün elektrotip nüsxələri hazırlanmışdır. Nəşrdən sonra tənqidçilər və oxucular tərəfindən yekdilliklə tərifləndi.

Tennielin roman üçün illüstrasiyaları haqqında V&A muzeyi

Tennielin "Alisa" üçün yaratdığı illüstrasiyalar, əsl Alisa Liddelin^[16] tünd və qısa saçlı görünüşünü əks etdirmirdi. Alisa obrazı sonrakı illərdə digər illüstrasiyaçılar üçün də ilham mənbəyinə çevrilmişdir. Bunlara Çarlz Pirsin 1907-ci il illüstrasiyaları və Harri Rauntrinin müharibədən sonra Uşaq Nəşriyyatı (Qlazqo) tərəfindən dərc olunmuş rəngli lövhələr və xətt rəsmlərindən ibarət tam seriyası daxildır. Digər görkəmli illüstrasiya müəllifləri arasında Artur Rekhem (1907), Villi Poqani (1929), Mervin Pik (1946), Ralf Stedman (1967), Salvador Dali (1969), Qrem Overden (1969), Maks Ernst (1970), Peter Bleyk (1970), Tove Jansson (1977), Entoni Braun (1988), Helen Oksenberi (1999)^[17], və Lisbet Zverger (1999) var. Tennielin anadan olmasının 200 illiyi münasibəti ilə 2020-ci ildə Kris Riddell romanın yeni nəşri üçün illüstrasiyalar hazırlamışdır.

Keroll ilk dəfə 19 oktyabr 1863-cü ildə Londonun nüfuzlu naşiri Aleksandr Makmillanla görüşmüşdür^[18]. Onun rəhbərlik etdiyi Macmillan Publishers şirkəti Alisanın Möcüzələr Ölkəsində əsərini 1864-cü ildə nəşr etdirməyə razılıq vermişdir. Keroll ilk çap tirajını özü maliyyələşdirmişdi, çünki bu, ona digər maliyyələşdirmə üsullarından nisbətən daha geniş redaksiya səlahiyyətiləri verirdi. O, çap prossesi də daxil olmaqla bütün nəşr detallarını idarə etmiş və illüstratorlarla və tərcüməçilərlə əlaqə saxlamışdır. Macmillan 1863-cü ildə uşaq fantaziyası olan "Su Körpələri" əsərini nəşr etdirmiş və həmin kitabın dizaynını Alisa üçün nümünə kimi təklif etmişdir. Keroll 1865-ci ilin may ayında nümunə nüsxəsini görmüşdür^[19]. İyul ayına qədər 2000 nüsxə çap olunmuşdu, lakin Tenniel onların keyfiyyətindən narazı qalmış və Keroll Makmillana nəşri dayandırıb tirajı yenidən cap etdirməyi tapşırmışdır. Avqust ayında o, Riçard Kleyi 2000 nüsxəlik yeni tiraj üçün alternativ çapçı kimi işə götürmüşdür. Təkrar nəşr 600 funt sterlinqə başa gəlmiş və bu məbləğ tamamilə Kerroll tərəfindən ödənilmişdir. O, Kleyin çap etdirdiyi ilk nüsxəni 9 noyabr 1865-ci ildə almışdır.

"Alisa möcüzələr diyarında" kitabının açılış səhifələri, London, Macmillan Publishers Macmillan nəhayət Riçard Kley tərəfindən çap edilmiş yeni nəşri 1865-ci ilin noyabrında satışa çıxarmışdı. Keroll gənc oxucular üçün cəlbedici olması üçün qırmızı cilddə olmasını istəmişdir. 1865-ci ilin dekabrında Milad bazarı üçün buraxılmış, lakin üzərində 1866-cı il tarixi olan yeni tiraj sürətlə satılmışdır. Orijinal nəşrin mətn blokları cilddən çıxarıldı və Kerollun icazəsi ilə Nyu-Yorkdakı D. Appleton & Company nəşriyyatına satıldı. Appleton Alice üçün cild, onurğanın aşağı hissəsindəki naşirin adı istisna olmaqla, 1866-cı il Macmillan Alice ilə eyni idi. Appleton nəşri Alisa üçün Macmillan 1866-cı il nəşri ilə demək olar ki, eyni cildi istifadə etmiş başlıq səhifəsini ləğv edən və üzərində Nyu-York naşirinin möhürü və 1866-cı il tarixi olan bir əlavə idi. Bütün çap tirajı tez bir zamanda satıldı. Alice, həm uşaqlar, həm də böyüklər tərəfindən sevilən bir nəşriyyat sensasiyası idi. Oscar Wilde onun pərəstişkarı idi; Kraliça Viktoriya da kitabın həvəskar oxucusu idi. Deyilənə görə, o, Alice-dən o qədər zövq almışdı ki, Kerrollun növbəti kitabını istəmişdi və bu kitab riyazi traktat olduğu ortaya çıxdı; Kerroll bunu təkzib etmişdi.[84] Kitab heç vaxt çapdan çıxmamışdı. Alisanın Möcüzələr Diyarında Macəraları 174 dilə tərcümə edilmişdir.

• Alisa möcüzələr ölkəsində (ing.)
• Alice’s Adventures under Ground (ing.)
• The Complete Works of Lewis Carroll with the illustrations by John Tenniel ПСС Льюиса Кэрролла, 1939
• Рукопись "Алисы в Стране чудес" можно полистать в интернете Arxivləşdirilib 2008-10-21 at the Wayback Machine
• Alisanın Yeraltı səyahəti (ing.)

1. ↑ ^{1 2} Internet Speculative Fiction Database (ing.). 1995.
2. ↑ Susina,, Jan. The Place of Lewis Carroll in Children's Literature (ingilis). Routledge. 8 sentyabr 2009. p.3. ISBN 978-1-135-25440-7..
3. ↑ Lecercle,, Jean-Jacques. Philosophy of nonsense: the intuitions of Victorian nonsense literature (ingilis). Routledge. 1994. p.1. ISBN 978-0-415-07652-4..
4. ↑ Kelly,, Richard. Lewis Carroll (ingilis). Twayne Publishers. 1990. p.14. ISBN 0-8057-6988-9..
5. ↑ Jones, Jo Elwyn;, Gladstone, J. Francis. The Alice Companion: A Guide to Lewis Carroll's Alice Books (ingilis). Macmillan. ISBN 0-333-67349-2. OCLC 60150544. 1998. p.10. ISBN 0-333-67349-2..
6. ↑ Gardner,, Martin. The Annotated Alice (ingilis). Bramhall House. Gardner, Martin (1993). p.21. ISBN 0-517-02962-6..
7. ↑ Brown,, Sally. The Original Alice: From Manuscript to Wonderland (ingilis). London: British Library. 1997. p.17–19. ISBN 0-7123-4533-7..
8. ↑ Cohen,, Morton N. Lewis Carroll: A Biography (ingilis). Vintage Books. 1996. p.125–126. ISBN 0-679-74562-9..
9. ↑ Jones, Jo Elwyn;, Gladstone, J. Francis. The Alice Companion: A Guide to Lewis Carroll's Alice Books (ingilis). Macmillan. 1998. p.107–108. ISBN 0-333-67349-2..
10. ↑ Douglas-Fairhurst,, Robert. The Story of Alice: Lewis Carroll and the Secret History of Wonderland (ingilis). Harvard University Press. 27 aprel 2015. p/ 81-82. ISBN 978-0-674-28710-5..
11. ↑ Carpenter,, Humphrey. Secret Gardens: The Golden Age of Children's Literature (ingilis). Houghton Mifflin. 1985. p.57. ISBN 978-0-395-35293-9..
12. ↑ Jaques, Zoe;, Giddens, Eugene. Lewis Carroll's Alice's Adventures in Wonderland and Through the Looking-Glass: A Publishing History (ingilis). Routledge. 6 may 2016. p.9. ISBN 978-1-317-10552-7..
13. ↑ Ray,, Gordon Norton. The Illustrator and the Book in England from 1790 to 1914 (ingilis). Oxford University Press; Pierpont Morgan Library. 1976. p.117. ISBN 0-19-519883-2..
14. ↑ Ray, Gordon Norton. Oxford University Press; Pierpont Morgan Library., Gordon Norton. The Illustrator and the Book in England from 1790 to 1914 (ingilis). Oxford University Press; Pierpont Morgan Library. 1976. p.117. ISBN 0-19-519883-2..
15. ↑ Ovenden,, Graham. The Illustrators of Alice (ingilis). New York: St. Martin's Press. 1972. p. 102. ISBN 978-0-902620-25-4..
16. ↑ Susina,, Jan. The Place of Lewis Carroll in Children's Literature (ingilis). Routledge. 8 sentyabr 2009. p.7. ISBN 978-1-135-25440-7..
17. ↑ Stan, Susan,. The World Through Children's Books (ingilis). Lanham, Maryland:: Scarecrow Press. 2002. p.233–234. ISBN 978-1-4616-7387-3..
18. ↑ Cohen,, Morton N. Lewis Carroll: A Biography (ingilis). Vintage Books. 1996. p.126. ISBN 0-679-74562-9..
19. ↑ Jaques,, Zoe; Giddens, Eugene. Lewis Carroll's Alice's Adventures in Wonderland and Through the Looking-Glass: A Publishing History (ingilis). Routledge. 6 may 2016. p.17. ISBN 978-1-317-10552-7..