Alidzor qalası (erm. Հալիձորի բերդ), həmçinin Müqəddəs Astvatsatsin Alidzor ermitajı — Ermənistanın Sünik mərzində, Oxçuçay çayının sağ sahilində, Qafan şəhərindən 1 km cənub-qərbdə yerləşən memarlıq kompleksi. Qala dəniz səviyyəsindən 1051 metr yüksəklikdə yerləşir.[1]
| Alidzor qalası | |
|---|---|
,.jpg) | |
 | |
| 39°13′09″ şm. e. 46°21′11″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə | |
| Yerləşir | Qafan |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Alidzor adı Ale və Alis qəsəbələrinin adlarından yaranmışdır. X əsrdə knyaz Aamazaspui iradəsi ilə Alidzor Tatev monastırına verilmiş və XIV əsrə qədər monastır tərəfindən qala kimi istifadə edilmişdir.[2] Alidzor qalası XVII əsrin birinci yarısında inşa edilmiş və qısa müddətdən sonra Qafan ərazisində nüfuzlu olan Beh kəndindən olan Məlik Parsadanyan ailəsinin ailə qəsrinə çevrilmişdir.[1]
XVIII əsrdə Davud bəy qəsri qalaya çevirmiş və silahdaşı Mxitar bəy ilə birlikdə Sünikin inzibati mərkəzinə çevirmiş, Osmanlı imperiyası və Səfəvi qoşunlarına qarşı mübarizədə istifadə etmişdir.[3] Azsaylı qoşununa baxmayaraq, Davud bəy qalanın əlçatmaz yerləşməsi və uğurlu müdafiə sistemi sayəsində çoxsaylı Osmanlı qoşunlarının mühasirələrinə tab gətirmişdir.[1] Qalada monastır da saxlanılmışdır.[2]
1727-ci ildə Osmanlı ordusu Alidzoru ələ keçirməyə cəhd etmiş, lakin uğursuzluğa düçar olmuşdur. Hətta rahibələr belə Osmanlı qüvvələrinə qarşı döyüşə qoşulmuşdur.[1] Əfsanəyə görə, monastırı 70 min nəfərlik ordu mühasirəyə almışdı, lakin Osmanlı qoşunları geri çəkilərkən 12 min itki vermiş, Davud bəyin ixtiyarında isə təxminən 300 əsgər, üç kahin və 13 yepiskop qalmışdı.[4] Buna baxmayaraq, müasir mənbələr bu iddiaların şişirdilmiş olduğunu bildirir. Mənbələr bildirir ki, Osmanlı tərəfindən 7 min əsgər qalanı mühasirəyə almışdır, Alidzor qalasını isə 30 min nəfər müdafiə edirdi.[5][6]
1728-ci ildə Davud bəy vəfat etmiş, 1729-cu ildə isə Osmanlı qoşunları növbəti mühasirədən sonra qalanı ələ keçirmiş və dağıdılmışdır.[7] Osmanlı qüvvələri Mxitar bəyi və ata Avetisi danışıqlar adı ilə qaladan çıxmağa vadar edərək onları öldürmüş, sonra qalanı hücumla ələ keçirmiş, yalnız dinc sakinlərə və kiçik bir hərbi dəstəyə getməyə icazə vermişdilər.[4]
Alidzor qalası 50 m uzunluğunda və təxminən 1 m qalınlığında möhkəm divarla əhatə olunmuşdur və bir neçə qülləyə malikdir. Qalanın planı nizamsız dördbucaqlı formadadır, cənub-qərb tərəfində yeganə dairəvi qüllə yerləşir.[8] Şimal və cənub tərəflərdəki iki mərtəbəli binalar kilsə funksiyasını yerinə yetirirdi və onların damlarından düşmənə atəş açılırdı. Şərqdə Oxçuçay çayına enən sıldırım yamac var.[1][2]
Qalanın tikililərinə XVII əsrdə inşa edilmiş və 1723-cü ildə yenidən qurulmuş Müqəddəs Astvatsatsin (Müqəddəs Ana) kilsəsi daxildir. Kilsə işlənməmiş bazaltdan tikilib və tağlı zal formasına malikdir. Şərq tərəfdə Müqəddəs Astvatsatsin kilsəsinə ölçü və quruluş baxımından oxşar başqa bir kilsə yerləşir. Şimal tərəfdə yeməkxana, qərb divarında isə monastırın keşiş otaqları görünür. Cənub divarına bitişik düzbucaqlı bina monastırın gözətçi otağı kimi xidmət edirdi. Qalada cənub və qərb tərəflərdə iki giriş var; həmçinin Vohçi çayının sahilinə aparan gizli giriş haqqında əfsanə mövcuddur. Qalanın xaricində qədim məzarlıq və məzar daşları qorunub saxlanılmışdır.[1][2]
2006–2009-cu illərdə qalada bərpa işləri aparılmış, bu zaman Müqəddəs Astvatsatsin kilsəsi, üç divar və cənub girişi bərpa edilmişdir.[2]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 "Крепость Алидзор" (rus). Barev Armenia. 2025-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-06.
- ↑ 1 2 3 4 5 "Крепость Алидзор" (rus). Armenian Geographic. 2025-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-06.
- ↑ Revue des études arméniennes: Volume 9 by Fundação Calouste Gulbenkian, Société des études armeniennes -, pg.305
- ↑ 1 2 "Hiking/ Camping Opportunities" (ingilis). kapan.am. 2011-05-11 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Chamchian, Mikayel. History of Armenia, in The Heritage of Armenian Literature, Volume III: From the Eighteenth Century to Modern Times. eds. Agop Jack Hacikyan et al. Detroit: Wayne State University Press. 2005. ISBN 0814332218.
- ↑ Hovhannisian, A. G; Papazian, H. D. "Azatagrakan krivnere Syunikum" [The liberation battles in Syunik] in Hay Zhoghovrdi Patmutyun [History of the Armenian People], vol. 4. Yerevan: Haykakan SSH Gitutyunneri Akademiayi Hratarakchutyun. 1972.
- ↑ "Крепость Алидзор" (rus). hatis.am. İstifadə tarixi: 2025-04-06.
- ↑ "Halidzor fortress" (ingilis). Syunik Regional Website. 2003-11-26 tarixində arxivləşdirilib.
- Brady Kiesling. Rediscovering Armenia: Guide. Yerevan: Matit Graphic Design Studio. 2005.
- Հալիձորի բերդ (erm.)