Ali Qapı (Təbriz)

Ali Qapı
Ali Qapı
Ölkə	İran
Şəhər	Təbriz
Yerləşir	Təbriz şəhristanı
Aidiyyatı	Səfəvilər imperiyası
Tikilmə tarixi	XVI
Üslubu	Azərbaycan
Vəziyyəti	dağıdılıb
	38°04′43″ şm. e. 46°17′51″ ş. u.
	Ali Qapı
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ali Qapı, Ala qapı və ya Şəms-ül-əmare— XVI əsrdə Təbrizdə Səfəvilər üçün inşa edilmiş saray. 20-ci əsrin 30-cu illərində saray baxımsızlıqdan sonra Pəhləvilər tərəfindən dağıdılmışdır. Təbriz şəhərinin mərkəzi hissəsində, indiki Şəhidlər Meydanının yaxınlığında yerləşən hündür köşk tipli bir tikili idi. Bu bina dağıldıqdan sonra onun geniş ərazisində Şərqi Azərbaycan ostandarlığının binası, onun yanında Təbriz şəhər hakimliyinin binası və Mərkəzi Milli Bank kompleksi inşa edilmişdir.^[1]

Adın mənşəyi

Bu kompleksin adının mənşəyi ilə bağlı iki nəzəriyyə mövcuddur:^[2]

Səfəvilər dövründə Osmanlı dövləti ilə rəqabət şəraitində, Osmanlı hökmdarlarının iqamətgahına "Bab-ı Ali" (yəni "Ali qapı") deyildiyi üçün Səfəvi şahları da Təbrizdə, "Ali Qapı" adlandırılmasını əmr etmişlər. "Ali" isə ya Azərbaycan türkcəsində dilində "ulu, böyük" mənasında olan "ulu/ala" sözündən gəlir, ya da ərəb mənşəli "ali" sözündən götürülərək "uca, üstün" mənasında işlədilmişdir.
Digər bir nəzəriyyəyə görə isə "Ali Qapı" əslində "Ala Qapu" – "rəngli qapı" və ya "qırmızı qapı" deməkdir. Çünki "ala" türk dilində "qırmızı" mənasında işlədilir.

Tarixi

Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, İsfahandakı Ali Qapı sarayı Təbrizdə mövcud olmuş Ali Qapının layihəsi əsasında inşa edilmişdir. Bu bina artıq I Şah Abbas dövründə mövcud idi. Abbas Mirzə vəliəhd olduğu dövrdə bina Qacar şahzadələrinin iqamətgahına çevrildi və "Ali Qapı" adı ilə məşhurlaşdı. Nəsrəddin Mirzənin vəliəhdliyi dövründə isə, Tehrandakı Şəms-ül-əmarədən təsirlənərək bina "Şəms-ül-əmare" adlandırıldı. Müzəffərəddin şah dövründə tikilidə əsaslı təmir işləri aparıldı və onun arxa hissəsində – bağın şimal tərəfində hərəmlik binası inşa edildi.^[3]^[4]

Qacarlar dövründə Ali Qapı bağı və Aşura mərasimlərində xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Burada sinə vurma və qılıncla baş yarma mərasimləri keçirilirdi, vəliəhd tərəfindən dəstələrin başçılarına şal bağışlanırdı. Bu məkan həmçinin məşhur xanəndə Əbülhəsən xan İqbali Azərin məhərrəmlik tamaşalarında möhtəşəm ifaları ilə tanındığı yerdir. Ali Qapının üç böyük giriş qapısı vardı: birincisi Qacar vəliəhdlərinin və dövlət məmurlarının istifadəsi üçün, ikincisi şərq tərəfdən ümumi xalqın, xüsusilə də məhərrəmlik mərasimlərinə qatılanların girişinə xidmət edir, üçüncüsü isə hərəmlik qapısı olub şah ailəsinin üzvləri və vəliəhdin yaxınları üçün nəzərdə tutulmuşdu.^[3]^[5]

Memarlıq xüsusiyyətləri

Təbrizdəki Ali Qapı sarayı öz mərtəbələri, müxtəlif zalları, orijinal dizaynı və möhtəşəm memarlığı ilə bənzərsiz tikililərdən biri olmuşdur. Sarayın güzgü işləmələri ilə bəzədilmiş divarları, ali qonaqların qəbul edildiyi böyük salonları vardı. Dövrün sənətkar və memarları bu sarayı xüsusi diqqət və incəliklə layihələndirmiş, tikintidə mərmərdən istifadə etməklə, binaya şahların qüdrətini və ehtişamını nümayiş etdirən bir görkəm vermişlər. Sarayın daxili bəzəkləri, xüsusilə yeddi rəngli kaşılar və kərpiclər, eləcə də tavanda tətbiq edilən nadir gips ornamentləri ilə seçilirdi. Heyvan və bitki təsvirləri ilə zəngin olan bu bədii işləmələrin böyük bir hissəsi həmin dövrdə məşhur rəssam Rza Abbasi tərəfindən icra olunmuş və əsərlərin əksəriyyəti ona aid edilmişdir.^[2]

Sarayın qərb hissəsində iki simmetrik və spiralvari pilləkən yerləşirdi. Bundan əlavə, yalnız şah və ona yaxın şəxslərin istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi "şah pilləkəni" mövcud idi. Sarayın xarici məkanında nisbətən böyük ölçülü mis hovuz yerləşir və bu da binanın estetik gözəlliyini artıran elementlərdən biri olmuşdur.^[2]

Ali Qapı sarayına müxtəlif istiqamətlərdən baxdıqda fərqli memarlıq görünüşü ortaya çıxırdı: məsələn, ön tərəfdən bina iki və ya üçmərtəbəli təsir bağışlasa da, arxa hissədən bir mərtəbəli görünürdü. Halbuki, əslində Təbrizdəki Alı Qapı dörd mərtəbədən ibarət idi.^[2]^[6]

Musiqi salonu

Musiqi salonu və ya Səs otağı adlandırılan bu məkan sarayın ən yuxarı mərtəbəsində yerləşirdi. Musiqi salonunun mərkəzi hissəsi 63 m² sahəyə malik olub xaçvari formada işlənmiş və divarları rəsmlərlə bəzədilmişdi. Salonun istənilən tərəfinə nəzər saldıqda müxtəlif formalarda gips qabların təsvirləri ilə zəngin bir məkan görünürdü. Dövrün sənətkarları burada xüsusi incəlik və peşəkarlıqla hazırlanmış nadir ornamentlər, relyeflər və dekorativ həllər yaratmışdılar. Onların işlədikləri naxışlar həm mürəkkəb formalar, həm də incə girinti-çıxıntılarla zəngin olub yüksək bədii dəyər daşıyırdı. Həmin dövrün məşhur rəssamlarından biri olan Fred Riçards musiqi salonu barədə belə qeyd etmişdir:^[2]

...bu girinti-çıxıntılar müxtəlif tapmaca parçaları kimi özünəməxsus bir nizamla yanaşı düzülmüşdür.

Hərəmlik küçəsi

Keçmişdə Təbriz Ali Qapı sarayının hərəmlik hissəsi üçün şimal tərəfdən çıxış qapısı hal-hazırda Təbrizin Hərəmlik küçəsi adlanan yerdə yerləşirdi. Burada Məcidülmülkə məxsus dükanlar, Bağmeşə qapısı və Ömər mağazaları yerləşirdi. Hərəmlik küçəsində əsasən tacirlər və alimlər yaşayırdılar; bu ərazi əslində şəhərin zadəgan təbəqəsinin məskunlaşdığı bir məkan idi. Həmçinin bu küçə Təbriz əhalisinin istirahət və gəzinti məkanlarından biri sayılırdı. Hazırda Hərəmlik küçəsinin şərq hissəsindən vilayət icra hakimiyyətinə qədər olan ərazidə Köşəkçilər (Ayaqqabıçı) bazarı yerləşir. Qacar dövründə Hərəmlik küçəsi şəhərin mühüm mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. Lakin Pəhləvilər dövründə vilayət və şəhər idarəetmə binalarının (hakimlik və şəhər meriyası) inşası nəticəsində bu tarixi məkanın bir hissəsi aradan qalxdı. Sonrakı illərdə isə bələdiyyənin fəaliyyətləri nəticəsində Hərəmlik küçəsinin böyük bir qismi tamamilə məhv edildi. Nadir Mirzə özünün "Tarix və coğrafiya-yi Darüssəltənə-yi Təbriz" adlı əsərində bu Hərəmlik küçəsindən bəhs etmişdir.^[2]

Dağıdılması

Qacar sülaləsinin süqutundan sonra Şəms-ül-əmare kompleksi Azərbaycan valilərinin və vilayət müvəkkillərinin iqamətgahına çevrildi. 1933-cü ildə Ədibüssəltənə Sami valilik etdiyi zaman burada yanğın baş verdi və binanın yuxarı hissəsi, Zənd və Qacar dövrü memarlığının nadir nümunəsi olan günbəz tamamilə məhv oldu. Hadisə xalq arasında böyük təəssüf doğurdu və həmin dövrdə məşhur olmuş bir xalq mahnısı bu faciəyə həsr edildi. İctimaiyyət arasında isə yanğının qəsdən törədildiyinə dair fikirlər mövcud idi.^[2]^[5]

1934-cü ildə baş verən güclü sel binaya böyük ziyan vurdu və bir sıra tağlar uçdu. 1947-ci ildə vali Əli Mənsur qalan hissəni də sökdürərək yerində yeni ostandarlığın binasının inşasına başladı. Bu bina 1954-cü ildə tamamlandı. İnşaat zamanı Ali Qapının nadir və çoxəsrlik ağacları da kəsildi. Əli Mənsur da sələfi Ədibüssəltənə Sami kimi gözəl bir tarixi abidəni məhv etdiyinə görə ictimaiyyət tərəfindən kəskin tənqid olundu və etirazlara səbəb oldu.^[2]^[5]^[7]

Sonradan Ali Qapının qərb tərəfində, indiki ostandarlığın yanında Mərkəzi Milli Bank binası tikildi. 1969-cu ildə isə hərəmlik binası sökülərək yerində indiki şəhər hakiminin binası inşa edildi.^[2]^[5]