Ali Qapı (Ərdəbil)

Ali Qapı məhəlləsi Ərdəbilin altı əsas məhəlləsindən biri və ən məşhuru hesab olunur. Şəhər tarixi olaraq altı əsas məhəllədən ibarət olmuş və digər məhəllələr bir-biri ilə bağlı şəkildə formalaşmışdır. Ali Qapı bu altı məhəllədən biri olmaqla, Neməti məhəllələr qrupuna daxil edilmişdir (digər qrup Heydəri məhəllələri idi). Ali Qapıya bağlı məhəllələr:^[7][8][9]

Zeynal, Möcüz, Mirzə Bəxşəli, Kərdəhməd, Taleqani, Mollabaşı, Keşəvərz, Hafiz, Rəcai, Arazəli (Ərs), Karşinasan, Sədi, Bağmeşə, Molla Hadi, Süleyman şah, Əliyə, Qəriban, Mənsuriyyə.

Məhəllənin əsas küçələrindən biri Ali Qapı piyada yoludur.^[10]

Ali Qapı məhəlləsində yerləşən məscid Ərdəbilin ən mühüm dini abidələrindən biridir və şəhərin tarixi kimliyini əks etdirir. Məscid Səfəvilər dövründə inşa olunmuşdur və 500 ildən artıq yaşı vardır. Tarixi dövrlərdə müxtəlif ictimai funksiyalar daşımış, bu gün isə dini və mədəni mərasimlərin keçirildiyi məkandır.^[11]

Ali Qapı məscidi özünəməxsus memarlıq üslubu ilə İslam memarlığının görkəmli nümunələrindən biridir. Məscidin layihələndirilməsində zərif və incə kaşı və gips bəzəklərindən istifadə olunmuşdur. Bu da onun daxili və xarici görünüşünə xüsusi cazibə qatmışdır. Məscidin tavanı dekorativ taxta konstruksiyalardan hazırlanmışdır və bəzi hissələrdə həndəsi və floral naxışlar aydın şəkildə nəzərə çarpır. Məscidin xarici görünüşündə isə yerli daş materialların istifadəsi və yerli memarlığına xas üslub elementləri diqqəti cəlb edir və ona xüsusi bir görkəm verir. Məscidin minarələri onun diqqətəlayiq xüsusiyyətlərindən biridir. Keçmişdə bu minarələr namazqılanların istiqamətləndirilməsi və azanın elan olunması üçün istifadə edildiyi halda, bu gün də məscidə dominant bir görünüş bəxş edir. Məscidin daxilində isə ibadət və toplaşmaq üçün geniş və sakit bir məkan mövcuddur. Xüsusilə Ərdəbil şəhərində dini mərasimlər zamanı mühüm bir məkan funksiyasını daşıyır.^[12]

Ali Qapı məscidinə şəxsi avtomobillə çatmaq üçün Sədi prospekti boyunca hərəkət etmək və daha sonra Ali Qapı meydanına yönəlmək tövsiyə olunur. Marşrutun son nöqtəsində, meydanın küncündə məscidi görmək mümkündür.^[13]

Ali Qapı meydanı Səfəvilər dövründən başlayaraq Ərdəbil şəhərinin mühüm dini mərasimlərinin mərkəzi olmuşdur. Hazırda da xüsusilə Tasuа və Aşura günlərində keçirilən dini mərasimlərin əsas məkanlarından biri olaraq funksiyasını qoruyur. Meydan şəhərin mərkəzində, Şeyx Səfi küçəsi ilə Taleqani küçəsinin kəsişməsində yerləşir. Tarixi olaraq meydan Ərdəbil əhalisi üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. 1970-ci illərin əvvəllərinə qədər burada qılıncla sinəyarma mərasimləri də keçirilmişdir.^[6] Ali Qapı meydanı müqəddəs məkan hesab olunmuş və Səfəvi sülaləsinin əzəmətini simvolizə etmişdir. Meydanda yerləşən Ali Qapı bazarı və Şah İsmayıl Xətai bazarı şəhərin əsas ticarət mərkəzlərindən olmuşdur.^[14]

Meydanın mərkəzində yerləşən 3 günbəz məşhur bir memarlıq ünsürüdür. Meydanın oval forması müəyyən həcm təsiri yaradır və üç günbəzin hər biri müəyyən bir tarixi hadisəni simvolizə edir. Ünsürün mərkəzində bir hovuz yerləşir, günbəzlər isə Şeyx Səfi türbəsini, Şah İsmayıl türbəsini və Hərəmxananı təmsil edir. Meydanın əvvəlki quruluşu dağıdıldıqdan sonra yeni məscid və meydan inşa edilmişdir. Qeyd olunduğu kimi, meydan bu gün də Tasuа və Aşura kimi dini mərasimlərin keçirilməsi üçün ən münasib məkanlardan biri hesab olunur.^[11]

Meydanın qərb tərəfində yerləşən və Ali Qapı adlanan əsas tağ illərlə Ərdəbil əhalisinin Aşura mərasimlərinin şahidi olmuşdur. Qacarlar dövrünün sonlarında bu tağın yuxarı hissələri tamamilə dağılmış, yalnız üzərində mozaik kaşı bəzəkləri, niş və taxçaları olan sütun qalıqları qorunub saxlanmışdır. 1970-ci illərdə (1350-ci illər ş.) tağın üzərindəki kitabələrin dağılma təhlükəsi ilə üzləşməsi səbəbindən, Ərdəbilin tanınmış mütəxəssisi mərhum İsmayıl Dibacın nəzarəti altında Əsas Arxeologiya İdarəsinin göstərişi ilə kaşı və kitabələr ehtiyatla sökülərək mühafizə edilmiş, gələcəkdə uyğun şəraitdə yenidən quraşdırılması üçün saxlanılmışdır. Meydan oval formaya malik idi və bu forma daha dinamik ümumi təsir bağışlayırdı. Ovalın mərkəzində yerləşən abidə üç müxtəlif hündürlükdə sütundan ibarət idi ki, onlar Şeyx Səfi türbəsi, Şah İsmayıl türbəsi və Hərəmxananı simvolizə edirdi. Sütunların ortasında yerləşən hovuz isə saflıq, müqəddəslik və dəyər rəmzi olmaqla, abidənin “ürəyi” kimi nəzərdə tutulmuşdu. Abidə müəllifi sütunları yer üzündən səmaya doğru ucalan birlik və sabitlik rəmzi kimi təsəvvür etmişdir.^[6]

Lakin məsul şəxslərin müdaxiləsi nəticəsində İmam küçəsindən Ali Qapıya qədər olan geniş bir sahə sökülmüş, meydanın tarixi abidəsi və qədim Ali Qapı məscidi dağıdılmışdır. Onun yerində yeni layihə icra olunmuş, məscid əvvəlki yerindən qarşı tərəfə köçürülmüş, əvəzində ticarət kompleksi inşa edilmişdir. Şeyx Səfi kompleksi (Süleyman Şah məscidindən Ali Qapı məscidinə qədər) bərpa olunmuş, etnoqrafiya muzeyi və müxtəlif ictimai məkanlar yaradılmışdır ki, bunlar da Qədir-Xum bayramı və digər dini-mədəni tədbirlərin keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bununla belə, Ali Qapı meydanının özündə tarixi ənənələrə uyğun diqqətəlayiq mərasimlər təşkil olunmamışdır. Bu da əsasən əhalinin dini mərasimlərə göstərdiyi hörmətlə əlaqədar olmuşdur.^[6]

Ali Qapı meydanının qərb tərəfində, Şeyx Səfi türbəsinə gedən əsas giriş qapısı olan Ali Qapı sərdəri və ya əsas qapısı yerləşirdi. Keçmişdə əhali burada matəm mərasimləri keçirirdi. XIX əsrin sonlarında sərdərin yuxarı hissələri dağılmış, lakin aşağı hissələrdə mozaik kaşı bəzəkləri və tağlı elementlər qorunub qalmışdı.^[6] Ali Qapı sərdəri Şeyx Səfi kompleksinin əsas hissələrindən biri idi və yeddi qapıdan birincisi olaraq, təriqətdəki yeddi mərhələni simvolizə edirdi.^[2][15][16]

Bu sərdər Şah II Abbas dövrünün görkəmli memarlıq nümunəsi hesab olunur. Möhkəm tağları, mozaika kaşı naxışları və sülüs xətti ilə işlənmiş Quran ayələri ilə diqqət çəkirdi. 1942-ci ildə tikilidə dağılma təhlükəsi yarandığından sərdər sökülmüş, kaşı parçaları və kitabələr qorunaraq anbara köçürülmüşdür. Lakin zaman keçdikcə həmin elementlər ciddi zədələnmişdir. XX əsrin sonlarında sərdərin bərpası həyata keçirilmişdir.^[3][17]

Şeyx Səfiəddin Ərdəbili türbəsinin dünya irsi kompleksi üzrə bazanın müdiri bəyan edib ki, keçmiş illərdə sərdərin yerləşdiyi ərazi qazıntılar zamanı öyrənilmiş, onun bünövrə və əsas dayaqlarının bir hissəsi aşkar edilmiş, sənədləşdirildikdən sonra isə gələcək istifadəsi üçün yenidən torpaqla doldurulmuşdur. Eyni zamanda bildirilib ki, 2017-ci ilin yazında YUNESKO bu sərdərin bərpasına, onun bütöv kompleksdəki əhəmiyyəti və mövqeyinə görə, razılıq vermişdir və hazırda İran Mədəni İrs Təşkilatının bir qrup mütəxəssisi mövcud sənədlər və materiallara əsaslanaraq yenidən layihələndirmə üzərində çalışır. Əlavə edilib ki, sərdərin memarlıq planları, bədii üslubu və kaşı naxışları ilə bağlı mövcud qeyri-müəyyənliklərin İran Milli Muzeyi, Qolüstən Bağı saray muzeyi mütəxəssislərinin dəstəyi və mövcud fotoalbomlar, sənədlər və arxiv materiallarından istifadə etməklə aradan qaldırılması nəzərdə tutulur. Bu istiqamətdə memarlıq və konstruktiv planların, eləcə də kaşı bəzəklərinin layihələrinin hazırlanması, lazımi inşaat materiallarının təmin edilməsi və işin icrası üçün ilkin şəraitin yaradılması planlaşdırılır.^[18]

• Ali Qapı (Təbriz)
• Şeyx Səfi kompleksi