Alban dialektləri — Alban dili, Hind-Avropa dil ailəsinin Albanoid qrupuna aid olan və əsasən Albaniyada danışılan bir dildir. Bu dil, iki əsas dialektə bölünür: Gheq və Tosk. Bu dialektlər arasında fonetik, morfoloji, sintaktik və leksik fərqlər mövcuddur.
Alban dialektlərinin Tosk və Gheq ləhcələrinin xüsusiyyətləri, yerli və başqa dillərdən alınma sözlərə münasibətdə dialekt parçalanmasının slavyanların Balkanlara köçündən əvvəl olduğu qənaətinə gəlməyə əsas verir.[1][2]
Gheg dialekti, Albaniyanın şimalında, Kosovoda, Monteneqroda, Serbiyada və Şimali Makedoniyanın bəzi bölgələrində danışılır. Bu dialekt, dörd əsas alt dialektə bölünür:
- Şimal-Qərb Gheq: Monteneqro, Şkodra, Lezha və ətraf bölgələrdə yayılmışdır.
- Şimal-Şərq Gheq: Kosovo, Kukes və Preşeva bölgələrində danışılır.
- Mərkəzi Gheq: Tirana, Durres və Elbasan bölgələrində istifadə olunur.
- Cənub Gheq: Durres, Elbasan və Pogradez bölgələrində yayılmışdır.
Gheq dialekti, fonetik baxımdan Tosk dialektindən fərqlənir. Məsələn, Gheq dialektində burun samitləri və uzun saitlər mövcuddur, lakin Tosk dialektində bu xüsusiyyətlər yoxdur. Həmçinin, Gheq dialektində infinitiv forması qorunub saxlanılmışdır, lakin Tosk dialektində bu forma yoxdur.[3]
Tosk dialekti, Albaniyanın cənubunda, Yunanıstanın bəzi bölgələrində və Albaniya diasporasında danışılır. Bu dialekt, beş əsas alt dialektə bölünür:
- Şimal Tosk: Berat, Fier və Korçë bölgələrində yayılmışdır.
- Laberişt: Vlore və Qyirokaster bölgələrində danışılır.
- Çam: Çamëria bölgəsində və Yunanıstanın şimal-qərbində istifadə olunur.
- Arvanitika: Yunanıstanın cənubunda danışılır.
- Arbereş: İtaliyanın cənubunda yaşayan Albaniya mənşəli icmalar tərəfindən istifadə olunur.
Tosk dialekti, 1972-ci ildə Albaniyada qəbul edilmiş standart Alban dilinin əsasını təşkil edir. Bu qərar, ölkədə dil birliyini təmin etmək məqsədi daşıyırdı. Lakin bu, Gheg dialektində danışanlar arasında narazılıqlara səbəb olmuşdur.[4]
Gheg və Tosk dialektləri arasında bir sıra fərqlər mövcuddur:
- Fonetik: Gheq dialektində burun samitləri və uzun saitlər mövcuddur, lakin Tosk dialektində bu xüsusiyyətlər yoxdur.
- Morfoloji: Gheq dialektində infinitiv forması qorunub saxlanılmışdır, lakin Tosk dialektində bu forma yoxdur.
- Sintaktik: Gheq dialektində gələcək zaman "kam me" konstruksiyası ilə ifadə olunur, məsələn, "kam me shkue" (gedəcəyəm), Tosk dialektində isə "do të" konstruksiyası istifadə olunur, məsələn, "do të shkoj" (gedəcəyəm).
- ↑ Fortson, 2010. səh. 392
- ↑ Mallory, Adams, 1997. səh. 9
- ↑ Domi, Resmie. "Unveiling Albanian: Exploring the Language's Rich Heritage and Unique Characteristics from The University of Texas at Austin - Votra Inc" (ingilis). 2024-03-07. İstifadə tarixi: 2025-05-14.
- ↑ "Dialect change and language attitudes in Albania". İstifadə tarixi: 14 may 2025.