Aləmüddin əs-Səxavi

Hicri 558-ci (1163) və ya 559-cu ildə Aşağı Misirin Səxa şəhərində doğulub. Həmdani nisbəsi ilə də tanınır. Məşhur ləqəbləri bunlardır: əl-İmamul-əllamə, Ələməddin, əl-Müqri, əl-Müfəssir.^[4] O, hicri 572-ci (1176–77) ildə İskəndəriyyəyə gedir. Burada Əbu Tahir əs-Siləfi və Əbu Tahir İsmayıl ibn Məkki ibn İsmayıl əl-İskəndəranidən hədis dinləyir. Daha sonra Qahirəyə gedərək həmin vaxt Misirə gələn Qasım əş-Şatibidən qiraət təhsili alır. Uzun müddət tələbəlik etdiyi bu alimdən nəhiv və dil sahələrində biliklərə yiyələnir və ondan məşhur qəsidəsi "Hirzül-əmani və vəchüt-təhani"ni öyrənir. Həmçinin Əbül-Cüyuş Əsakir ibn Əli, Əbül-Cud Qiyas ibn Faris ibn Məkki, Əbül-Qasım Hibətullah ibn Əli əl-Busiri, İsmayıl ibn Saleh ibn Yasin kimi alimlərdən də dərslər alır. Uzun müddət Qərafədə, məscidlərin birində imamlıq edir.

Övladlarının müəllimi olan İmadəddin Davud ibn Musək ilə birlikdə Dəməşqə gedir və orada məskunlaşır. Burada Əbül-Yəmn əl-Kindidən qiraət, ədəbiyyat və digər sahələrdə dərslər alır. Quran elmləridə böyük şöhrət sahibi olan Səxavi, Zəhəbinin fikrincə ərəb dilinin qanunlarını mükəmməl bilən bir fəqih idi. O, qiraət elmində, qiraət ixtilaflarının səbəblərinin izahında və təfsir sahəsində yüksək müvəffəqiyyətə malik bir şəxs idi.^[5] O, Dəməşq məscidində və öz adına inşa edilmiş Türbətüs-Salehiyyədə 40 ildən çox tələbə yetişdirmişdir. İbn Xəllikan, Səxavini Dəməşqdə gördüyünü, onda qiraət öyrənmək istəyənlərin böyük izdiham və növbələr yaratdıqlarını nəql etmişdir. Onun iki və ya daha çox tələbənin bir surəni birlikdə oxumasına icazə verdiyini qeyd edən Zəhəbi, İbn Xəllikanın da bu tətbiqə toxunduğunu xatırlatdıqdan sonra, Səxavidən başqa belə bir şey edən birinin olmadığını bildirmiş, bu üsulla düzgün öyrənmənin mümkün olmadığını vurğulayaraq, bunun sünnəyə də zidd olduğunu ifadə etmişdir.^[6][7] Şəmsəddin Əbül-Fəth Məhəmməd ibn Əli əl-Ənsari, Əbdüssəlam əz-Zəvavi, Rəşidüddin Əbu Bəkr ibn Əbüldür, Cəmaləddin İbrahim ibn Davud əl-Fazili, Nizaməddin Məhəmməd ibn Əbdülkərim ət-Təbrizi və daha bir çox şəxsiyyət ondan qiraət elmi sahəsində bəhrələnmişdir. Onun qabaqcıl tələbələrindən olan Əbu Şamə əl-Məqdisi də ondan qiraət, təfsir və ərəb dili sahələrində faydalanmışdır. Zeynüddin əl-Faruqi, Cəmal Əbdülvahid ibn Kəsir, Məhəmməd ibn Qaymaz əd-Dəqiqi, Şərəfəddin əl-Fəzari və İsmayıl ibn Məktum isə Səxavidən hədis rəvayət etmiş şəxslərdən bəziləridir.

Səxavi əvvəlcə Maliki fiqhi ilə məşğul olsa da, sonradan Şafii məzhəbinə keçmiş və fətvalarını bu məzhəbə uyğun vermişdir. Dəməşq məscidində və Türbətüs-Salihiyyədə tələbələr yetişdirməklə yanaşı, elmi əsərlər yazmaqla da məşğul olmuşdur. Səxavi, dindar və təvazökar xarakteri, gözəl nitqi və dərs demə tərzi ilə tələbələrin və xalqın hörmət və sevgisini qazanmışdır. Əbu Şamənin qeyd etdiyi məlumata görə, hicri 643-cü ilin Cəmadiyəl-axir ayının 12-də (4 noyabr 1245) Türbətüs-Salihiyyədəki evində vəfat etmiş və Cəbəli-qasiyun qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.^[4]

əs-Səxavi — imam, əllamə, mühəqqiq, müqri, mücəvvid, qiraətlər və onların incəliklərindən xəbərdar, lüğət və təfsir elmlərində imam olan, adı çəkilən bütün elmlərin həqiqətini bilən bir şəxs idi. O, öz dövründə Dəməşqdə "Şeyxül-Qurra" (ərəb. شيخ القرّاء‎; azərb. qariələrin şeyxi‎) adlanırdı. Elmdə yaxın belə olsa ona bərabər şəxs yox idi. Qeyd olunan elmlərdən başqa bir çox sahələrdə də mütəbahhir (dərin bilikli) idi. Bildiklərini gizlətməz, öyrənmək istəyənlərə həvəslə öyrətməyə çalışardı. Dəməşq məscidində, Yəhya peyğəmbərin məqamında qırx ildən artıq müddətdə insanlara qiraət tədris etmişdi. Sonralar isə "Ümmüs-Saleh" türbəsində bu fəaliyyətini davam etdirmişdi. Hətta, qiraət elmində dövrünün ən qabaqcıl simalarından biri olduğuna görə, həmin türbə ona məxsus olaraq qiraət dərsləri verməsi üçün ayrılmışdı.^[4]

Qurani-Kərim öyrənmək məqsədilə hər tərəfdən bu məkana axın edən tələbələr, orada böyük izdihamlar yaradırdı. Hafiz Əbu Abdullah əz-Zəhəbi, "Tarixul-İslam" adlı əsərində onun haqqında belə deyir:

Əz-Zəhəbi həmçinin, "əl-İbər" adlı digər əsərində belə qeyd edir:

İbn Xəllikan "Vəfəyatul-Ayan" adlı əsərində belə yazır:

Onun qiraət sahəsində şöhrət qazanmasının əsas səbəbi, görkəmli alim əş-Şatibinin qiraət üzrə "əl-Şatibiyyə" adıyla məşhur əsərinə yazdığı şərh olmuşdur. Bu əsər vasitəsilə Şatibi özü belə demişdir:

Beləcə, əs-Səxavi həm öz dövründə, həm də sonrakı nəsillər arasında qiraət elminin yeni üsullarını ortaya qoyan nəhəng alim kimi tanınmışdır.

O, Quran elmləri (qiraət və təcvid), hədis, siyər, fiqh, dilçilik və digər sahələrdə onlarla əsər qələmə almışdır. Onlardan bəziləri bunlardır: əl-Vəsilə ilə kəşfil-Əqilə, əl-Cəvahirül-mükəllələ fil-əxbəril-müsəlsələ, Şərhu Məsabihis-sünnə, Tuhfətün-nasik fi marifətil-mənasik, Sifrüs-səadə və səfirül-ifadə, Ərusüs-səmər fi mənazilil-qəmər və s.

1. ↑ ^{1 2} علم الدين السخاوي (558 - 643 هـ = 1163 - 1245 م). Al-Maktaba Al-Shamela.
2. ↑ ^{1 2} Catalog of the German National Library (alm.).
3. ↑ "Sehavi Alemuddin". TDV İslam Ansiklopedisi. 02.06.2025 tarixində arxivləşdirilib.
4. ↑ ^{1 2 3} Yrd. Doç. Dr. Durmuş SERT. ALEMÜDDİN Ebu'I-HASEN es-SEHAVİ HAYATI, KIRAAT İLMİNDEKİ YERİ VE ESERLERİ (PDF) (türk). 1994.
5. ↑ Aləmün-nubəla (ərəb). XXIII. Beyrut. 1981–85. 123.
6. ↑ Tarixul-İslam (ərəb). Beyrut. 1987. 195.
7. ↑ Aləmün-nubəla (ərəb). XXIII. Beyrut. 1981–85. 124.