Afuştai Nətənzi

Afuştai Nətənzinin həyatı və bürokratik fəaliyyəti haqqında çox az məlumat mövcuddur. Onun öz qeydlərindən aydın olur ki, salnaməsinin müqəddiməsini yazdığı vaxt təxminən altmış yaşında imiş^[2]. Bu məlumata əsaslansaq onun doğum tarixi 946/1539–1540-cı ilə aid edilə bilər. Atası Hidayətullah — Nətənz yaxınlığındakı Afuşta kəndindən olan bir məmur — Səfəvi şahzadəsi İbrahim Mirzənin (ö. 985/1577) xidmətində çalışmışdır. İbrahim Mirzə Məşhədin hakimi olduğu dövrdə (962–78/1555–71) Hidayətullah Xorasanda məskunlaşmışdır. 978/1571-ci ildə İbrahim Mirzə Səbzivarın hakimi vəzifəsinə təyin ediləndə Afuştainin atası ailəsi ilə birlikdə ora köçmüş və şəhər divarlarının kənarında ona bir ev verilmişdir.^{[3] [4]}

Afuştai atasının rəhbərliyi altında ibtidai təhsilini başa vurduğunu bildirir. Sonralar o, tarix və fars poeziyası öyrənməyə maraq göstərmişdir. Afuştai öz divanına istinad edir; bu divan beş ayrı poetik əsərdən ibarət idi: Məcaziyə, Ğayət əl-məcaz, Hasil əl-həyat, İztərariyyə və Bəraət əl-qələm^[2] . Bu divan hələ də tapılmamışdır. İllər sonra o, “tarix yazmaqla məşğul olmağa” qərar verir. O, salnaməsini 998/1590-cı ilin yazında, üsyankar Şiraz hakimi Yaqub xan Zülqədrin süqutundan və Şah I Abbasın Şirazın 35 mil şimal-şərqində yerləşən İstəxr qalasını ələ keçirməsindən az sonra yazmağa başlamışdır^[2]. Şah Abbas dövründə Afuştai mühüm məqam sahibi olur. Bu məqam ona dövlət sənədlərinin və şah məktublarının məzmununa çıxış imkanı vermiş və o, onları öz salnaməsində olduğu kimi köçürə bilmişdir.^[5]

Afuştai “Noqavat əl-asar” əsərini şah I Abbasın adından yazmışdır. Əsər iki “cild”dən ibarətdir. Birinci cild (s. 1–245) şah Təhmasibin 984/1576-cı ilin yazında vəfatından başlayaraq şah Abbasın 995/1587-ci ilin yayında taxta çıxmasına qədərki dövrü əhatə edir. İkinci cild isə şah Abbasın hakimiyyətinin ilk on iki ilini təsvir edir. Afuştainin salnaməsində yer alan bütün şeirlər öz qələmindən çıxmışdır.^[6] O, “Noqavat əl-asar”ı qələmə alarkən əsasən şəxsi xatirələrinə və müşahidələrinə söykənmiş, həmçinin onlarla dövlət sənədi və şah məktubunun tam mətnini salnaməsinə daxil etmişdir.

Birinci cildin başlanğıc hissəsi şah Təhmasibin vəfatından sonra Qəzvində qruplararası çəkişmələrin başlanması, şah II İsmayılın hakimiyyətə gəlişi və Səfəvi şah ailəsinin demək olar ki, bütün kişi üzvlərinin həyatına son qoyan qanlı təmizləmələrdən bəhs edir. Daha sonra Afuştai, 985/1577-ci il 13 Ramazan (4 dekabr) gecəsi Qəzvində II İsmayılın sui-qəsd nəticəsində öldürülməsindən öncəki aylarda Şirvanda baş vermiş anti-Səfəvi üsyanı təsvir edir. Ardınca o, 985/1578-ci ilin qışında Məhəmməd Xudabəndənin taxta çıxması və onun həyat yoldaşı Məryəm Bəyim Mərəşinin hakimiyyətdə yüksəlişi üzərində dayanır.^[7] Məhəmməd Xudabəndənin dövrünə aid bölmədə Təb­rizin osmanlıların əlinə keçməsi, Krım tatarlarının hərbi dəstəyi ilə Qarabağa osmanlı yürüşü, Kuhgiluya bölgəsində Səfəvi taxtına saxta iddiaçının üsyanı, həmçinin Herat, Qəndəhar və Məşhəddə inzibati qarışıqlıqların başlanması ətraflı şəkildə işıqlandırılmışdır. Afuştainin Xudabəndə dövrünə dair təsviri, vəliəhd Həmzə Mirzənin öldürülməsindən əvvəlki vətəndaş müharibəsi və onun ardınca qardaşı Abbas Mirzənin atasının varisi kimi taxta çıxması ilə tamamlanır. Vətəndaş müharibələrinin təsviri əsasən Əcəm İraqındakı hadisələrə, xüsusilə də Kaşan və İsfahana aid hadisələrə yönəlmişdir.

Salnamənin son “cildi” şah Abbasın hakimiyyətinin ilk on ili haqqındadır. Bu dövrün təsviri şah Abbasın taxta çıxmasından az sonra, 995–96/1587–88-ci illərdə Qəzvində baş vermiş qanlı təmizləmələri; özbəklərin Xorasana hücumunu; Bəktaş xan Afşarın Kerman və Yəzd üsyanlarını; Yaqub xan Zülqədrin Farsdakı qiyamını; Lahican hökmdarı Karkiya sülaləsindən Əhməd xanın (ö. 1001/1593) süqutunu aydın şəkildə izləməyə imkan verir. “Noqavat əl-asar” həmçinin şah Abbasın Qəzvin və İsfahanda nöqtəvi təriqətinin tərəfdarlarına qarşı apardığı geniş və detallı təqiblərin təsvirini də ehtiva edir. Salnamənin son fəsilləri isə xüsusilə şah Abbasın Səfəvi paytaxtını Qəzvindən İsfahana köçürməsi baxımından böyük tarixi əhəmiyyət daşıyır. Onun şah Abbasın İsfahanda tikdirdiyi saray binalarını və paytaxtda qış səfərlərini təsvir edən hissələrinin bir qismi ingilis dilinə tərcümə olunaraq nəşr edilmişdir^[5].

1. ↑ Ghereghlou, Kioumars (2020). "Afuštaʾi Naṭanzi, Maḥmud". Encyclopaedia Iranica Online. Brill. doi:10.1163/2330-4804_EIRO_COM_12110.
2. ↑ ^{1 2 3} Maḥmud Afuštaʾi Naṭanzi, Noqāwat al-āṯār fi ḏekr al-aḵyār, ed. Eḥsān Ešrāqi, Tehran, 1971, p. 6-7
3. ↑ Maḥmud Afuštaʾi Naṭanzi, Noqāwat al-āṯār fi ḏekr al-aḵyār, ed. Eḥsān Ešrāqi, Tehran, 1971, p. 50
4. ↑ Aḥmad Ḥosayni Qomi, Ḵolāṣat al-tawāriḵ, ed. E. Ešrāqi, 2 vols., Tehran, 2004, s. 381, 567, 588
5. ↑ ^{1 2} R. D. McChesney, “Four Sources on Shah ʿAbbas’s Building of Isfahan,” Muqarnas 5, 1988, pp. 104-106
6. ↑ Maḥmud Afuštaʾi Naṭanzi, s. 8-11
7. ↑ Maḥmud Afuštaʾi Naṭanzi, s. 44-73