Adanada baş vermiş olan bu hadisələr müxtəlif tərəflər tərəfindən müxtəlif fərqli adlarla adlandırılmışdır:

• Adana iğtişaşı (Adana qarışıqlığı): Osmanlı idarəçilərinə (rəsmilərinə) görə
• Adana vaqiəsi (Adana hadisələri): Yerli hökumət nümayəndələrinin adlandırmasına görə
• Adana Fəlakəti və ya Adana faciəsi: Erməni mənbələrinə görə
• Adana soyqırımı: Missioner mənbələrinə görə

Bu adlandırılmalardan əlavə olaraq hadisələr bəzi mənbələrdə isə “Adana üsyanı” və yaxud da “Adana hərəkatı” kimi də qeyd edilmişdir.

Əhali: Çukurova və ya qədim və orta əsrlərdəki adı ilə adlandırılmış olarsa Kilikiya, müasir erməni dövlətindən əvvəl mövcud olmuş olan son uzunmüddətli erməni dövləti olan Kilikiya Erməni Krallığının yaradıldığı coğrafi regiondur. Əvvəllər məmlüklərin, daha sonralar isə Osmanlıların hakimiyyəti altına keçən region bu dövrlərdə əhəmiyyətli sayda bir erməni əhalinin yaşadığı ərazi olmuşdur. Bu region 1894-1896-cı illərdəki qarşıdurmalar zamanı zərər görməmişdir. Xüsusilə Cənub-Şərqi və Şərqi Anadoludakı erməni silahlı birləşmələri ilə Həmidiyyə alayları arasında baş vermiş olan qarşıdurmalardan mühafizə olunmuş olan erməni əhali bu hadisələrdən sonra keçirilmiş olan 1914-cü ildəki Osmanlının rəsmi əhalini siyahıya alma nəticələrinə görə Adanada və ətraf ərazilərdə hələ də 52.650 nəfər (müsəlman əhali: 341.903) təşkil etmişdirlər. Bu isə öz növbəsində, ermənilərin regionda varlığını davam etdirdiyi və regionun əhəmiyyətli etnik azlığını təşkil etdiyini göstərir.

31 Mart Hadisəsi: Konstitusiyalı monarxiya dövründə hakimiyyətdə olan İttihad və Tərəqqi Komitəsi ilə digər şəriət tərəfdarı olan qruplar arasında aprel ayının 12-dən 13-nə keçən gecə başlayan üsyan aprel ayının 13-də (Hicri təqvimi ilə mart ayının 31-də) Hərəkat ordusu tərəfindən yatırılmışdır. Baş vermiş olan bu hadisə bu dövrlərdə ölkədəki siyasi təlatümləri bir daha meydana çıxarmışdır. Adana hadisələri isə bu hadisədən yalnız bir gün sonra, yəni 14 aprel 1909-cu ildə baş vermişdir. Böyük Britaniyanın regiondakı səfiri hadisələrdən əvvəl şəhərdə tərəflər arasında baş vermiş olan etnik gərginliyi siyasi səbəblər ilə əlaqələndirir və hesabatında belə qeyd edirdi: “Konstitusiyalı monarxiyanın elanından sonra (24 iyul 1908) Adanada demək olar ki, heç kim həqiqətən də hökumətdən razı deyildi. Türklər artıq daha uzun bir müddət ağa ola bilməyəcəkləri fikrinə nifrət edirdilər. Ermənilər muxtariyyət üçün tələsirdilər. Yunanlar isə öz növbəsində konstitusiyalı monarxiyaya etibar etmirdilər, çünki onun yaradılmasına töhfə verməmişdilər və eyni zamanda da köhnə rüşvət sistemində nail olduqları imkanların bəzilərini konstitusiyalı monarxiya dövründə itirəcəklərindən narahat idilər..."

Ermənilərin silahlanması: Konstitusiyalı monarxiyadan əvvəlki dövrlərdə Qeyri-müsəlmanlara silah gəzdirmək qadağan edilmişdi. Bu qadağa aradan qaldırıldıqdan sonra isə Çukurova erməniləri xüsusilə də kilsə dəstəyi ilə silahlanmağa başlamışdırlar. Misirə qaçan erməni yepiskopu Muşeqin silahlanma və öldürmə mövzusunda dediyi sözlər xüsusilə əhəmiyyətli olub diqqətəlayiqdir;

"Qisas; qətlə qarşılıq olaraq qətl, cinayətə qarşılıq olaraq cinayət; silah alın. 1895-ci ildə öldürülmüş olan hər bir erməniyə görə bir türk öldürün".

Bir pencəyi olan belə, onu satıb yerinə silah alsın”.

Türklərə qarşı törədilmiş olan təxribatlar: Adananın yerli qəzetlərindən biri olan İtidal qəzeti hadisələr zamanı türkləri təxribata cəlb edəcək yazılar dərc etdirmişdir. Qəzetin sahibi olan İhsan Fikri bəy isə sonradan təşkil edilmiş olan məhkəmə prosesində mühakimə olunmuşdur.

Hadisə şahidlərindən biri Hagop Terzian olmuşdur. Baş verənlərin təhqiqatı üçün İstanbuldan iki nümayəndə heyəti göndərilmişdir. Biri Adanada, digəri isə Osmaniyədə olmaqla iki hərbi məhkəmə (Divan-ı Hərb-i Örfi) yaradılmışdır. Heyətlərdən biri Mersin valisi Əsəd bəyin rəhbərliyi altında, Dövlət Şurasının üzvü olan Faiq bəy və Cinayət Məhkəməsinin üzvü Artin Mosmorciyan Əfəndidən, digəri isə Məclis-i Məbusan üzvü olan Yusif Kamal Tengirşenk rəhbərliyində, Babikyan Əfəndi, Arif bəy və Musdikyan Əfəndidən ibarət olmuşdur.

Erməni tezisi: Hadisələri daha əvvəllər baş vermiş olan Çukurova və ölkənin şərqində baş vermiş olan etnik münaqişələr ilə, 1915-ci il 24 aprel həbsləri və 27 mayda qüvvəyə minmiş olan Deportasiya Qanunu da daxil olmaqla bir vəhdət halında görürlər. Onlar, baş verənləri İttihad və Tərəqqi Komitəsinin erməni xalqına qarşı əvvəlcədən planlaşdırmış olduğu soyqırımı (erməni soyqırımı) kimi qiymətləndirirlər.

Türk tezisi: Hadisələr zamanı baş vermiş olan dağıntı və itkiləri erməni milli hərəkatının təşkil etdiyi erməni üsyanlarının bir hissəsi kimi görür. Münaqişənin qarşı tərəfdən başladıldığı və məqsədinin müstəqil bir erməni dövlətinin yaradılması olduğu iddia edilir. Etnik münaqişə zamanı erməni tərəfinin təqdim etdiyi itkilər haqqındakı rəqəmlər şişirdilmiş hesab edilsə də, münaqişələrdə ermənilərin öldürüldüyü qəbul edilir. Bundan əlavə, hadisələr zamanı Osmanlı əleyhinə olan xarici dövlətlərin ermənilərə vermiş olduğu dəstək və itkilər arasında müsəlman əhalinin olduğu da xüsusi ilə vurğulanır.

Kibaroğulları mərsiyəsi (Müfti mərsiyəsi, Müftinin mərsiyəsi) — adlı Adana ətrafına məxsus olan mərsiyə 1909-cu ildəki Adana hadisələrindən sonra həyata keçirilmiş olan edamlar zamanı edam edilmiş olan şəxslərdən biri olan Baxça müftisi üçün yazılmışdır. Mənbələr mərsiyənin dövrü ilə bağlı başqa vaxtlara və ya fərqli edam yerlərinə işarə etsələr də, prof. Dr. Əli Osman Öztürk apardığı tədqiqatlar nəticəsində Dəniz İşləri Naziri və IV Ordu Komandanı olmuş olan Camal Paşanın xatirələrindən aşağıdakı hissəyə çatır:

“Edam edilən müsəlmanlar arasında Adananın ən qədim və zəngin ailələrindən olan gənclərlə yanaşı, Baxça mahalının müftisi də var idi. “Bu müftinin o ərazinin türkləri arasında böyük bir nüfuzu var idi”.

Əhməd Qocaman müftinin edamı məsələsinə belə işıq tutmuşdur:

“Sultan Rəşadın taxta çıxdığı dövrlərdə Çukurovada ermənilər Osmanlı dövlətinə qarşı üsyan qaldırırlar. Baxça müftisi "ermənilərin qanı və malı halaldır" fətvası verdiyi üçün Dörd yolda hökumət tərəfindən edam edilir. “Anası isə bunlar üçün mərsiyə yazır” (əslində hadisələr Sultan II Əbdülhəmidin dövründə baş vermişdir)

Mərsiyə hadisələrdə əli olan təxribatçı bir müftinin edam edilməsinin, yəni dövlət tərəfindən cəzalandırılmasının mədəni sənədidir.

Haçin mərsiyəsi — müasir adı Saimbəyli olan ərazinin əvvəlki adı erməni mənşəli Haçin olmuşdur. O dövrdə burada Haçin mərsiyəsi yazılmışdır. Əhalisinin əksəriyyəti ermənilər olan bu rayonda türklər bu ərazinin etnik azlığını təşkil edirdilər. Mərsiyənin hekayəsində hadisələr türklərin gözü ilə təsvir edilmişdir.

Məhşər qazanı qurmuşlar

Körpələri qaynadırlar

Gün görməmiş xanımları

Süngü ilə oynadırlar

Adanayi Voqb (Adana mərsiyəsi) — Simpad Pürad tərəfindən yazılmış olan erməni mərsiyəsidir. Ermənilərin bu hadisələr zamanı vermiş olduqları itkiləri üçün yazılmışdır. Mərsiyədən bir hissə:

• Odlar içində üç gün üç gecə,
• Qılınclar içəridən, toplar çöldən,
• Sildilər ermənini dünya üzündən,
• Qanlar axır təmiz sulardan.

Qəssab Misak mərsiyəsi — 1960-cı ildən əvvəl Kapadokya mənşəli yunan musiqiçisi olan Teodoros Dəmirçioğlu tərəfindən lentə alınmış olan elegiyadır. “Mərsiyədə” 1909-cu ildəki Adana hadisələrindən sonra Misak adlı erməni qəssabının edam edilməsindən bəhs edilir. Əsərdə Qaramanlı şivəsinin xüsusiyyətləri hiss edilir. Mərsiyədən bir hissə:

• Bu nədir, qəssab Misak?
• Bu halına can dayanarmı?
• Qoyun kimi asıldın sən,
• Səni görən inanarmı?

Tarsusun Qırmızı Xalçaları (The Red Rugs of Tarsus) — Tarsus Amerika Liseyində, o dövrdəki adı ilə Müqəddəs Paul İnstitutunda işləyən qadın müəllim olan Hellen Davenport Gibbonsun xatirələrini özündə əks etdirən kitabdır. Bu kitabda da bu soyqırım haqqında məlumatlar verilmişdir.

1. McCullagh, Francis. . London: Methuen & Co. Ltd. 1910. səh. .
2. Nazan Maksudyan. Women and the City, Women in the City: A Gendered Perspective on Ottoman Urban History. Berghahn Books. 2014. səh. 122.
3. (İngiliscə). The New York Times. 25 aprel 1909. 3 Aralık 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 26 sentyabr 2011. ()
4. Akcam, Taner. A Shameful Act. 2006, page 69–70: "fifteen to twenty thousand Armenians were killed
5. Century of Genocide: Eyewitness Accounts and Critical Views By Samuel. Totten, William S. Parsons, Israel W. Charny
6. Walker, 1980, pp.182-88
7. . Sakarya Üniversitesi Türk Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi. 14 fevral 2022 tarixində .
8. Osmanlı Belgelerinde 1909 Adana Olayları, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2010.
9. . . 2006, pp. 69–70: "fifteen to twenty thousand Armenians were killed"
10. . The New York Times. April 25, 1909. October 3, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: April 2, 2024.
11. . səh. 172–173
12. Gaunt, David. . Assyrian Genocide Research Center. 2009. 2015-03-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-02.
13. . səh. 171
14. Raymond H. Kévorkian, "The Cilician Massacres, April 1909" in Armenian Cilicia, eds. and Simon Payaslian. UCLA Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces, 7. Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2008, pp. 339–369.
15. ↑ (Türkçe). Taraf Gazetesi. 15 aprel 2013. 20 may 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 23 aprel 2013. ()
16. 2014-01-31 at the Wayback Machine Türkiye Dışişleri Bakanlığı
17. ^{[ölü keçid]} Yrd. Doç. Y.Z. BİLDİRİCİ
18. (türk). 1 iyun 2015. 4 oktyabr 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2022.
19. . 2022-10-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2022. ()
20. . 4 oktyabr 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2022.
21. (Türkçe). 4 oktyabr 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2022.
22. (Türkçe). 4 oktyabr 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2022.
23. (türk). 25 aprel 2020. 4 oktyabr 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2022.
24. (Türkçe). 2022-10-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2022. ()
25. . 4 oktyabr 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2022.
26. . 4 oktyabr 2022 tarixində .
27. 2016-03-14 at the Wayback Machine,Prof.Dr. Ali Osman ÖZTÜRK