Abdullah Cövdət

Abdullah Cövdət 9 sentyabr 1869-cu ildə (və ya 1867-ci ildə) Malatyanın Ərəbgir şəhərində anadan olmuşdur.^[10][11] O, kürdmənşəli ailədə doğulmuşdur. Özünü həmişə kürdmənşəli türk kimi təqdim etmişdir.^[12] Atası Diyarbəkirdə yerləşən birinci batalyonun katibi Hacı Ömər Vasfi Əfəndi olmuşdur.^[13] Hozat və Ərəbgirdə ibtidai təhsilini Rüşdiyyə məktəbində başa vurmuş,^[14] bundan sonra ailəsi ilə Harputa köçmüşdür.^[15] 1885-ci ildə Mamurətül-əziz Hərbi Orta Məktəbini bitirmişdir. On beş yaşında İstanbulaya gedərək Kuleli Hərbi Tibb Hazırlıq Məktəbinə daxil olmuşdur. Üç il sonra məzun olaraq təhsilini Məktəbi-tibbiyeyi-şahanədə davam etdirmişdir.^[16]

Cövdət əvvəlcə dindar müsəlman olmuş və dini təhsil almış, lakin Qərb materialist fəlsəfələrinin təsiri ilə institusional dinə qarşı dönmüşdür.^[12] O, "müsəlman Allahının müasir dövrdə faydasız olmasına baxmayaraq, islam cəmiyyətinin islam prinsiplərini qoruması lazım olduğunu" düşünmüşdür.^[17]

Məktəbi-tibbiyeyi-şahanədə tələbəlik illərində məktəbdə üstünlük təşkil edən bioloji materializm ideologiyasından təsirlənmişdir. Onu çox təsir edən Lüdviq Büxnerin "Güc və mahiyyət" əsərinin bir hissəsini "Fizyolociya-i Tefekkür" (1890), yəni "Təfəkkür fiziologiyası" adı ilə tərcümə etmişdir. Həmin il beyin funksiyaları haqqında "Dimâğ" (hərf. "Beyin") əsərini nəşr etdirmişdir. 1890-cı ildə islam alimlərinin fikirləri ilə bioloji materialist filosofların ideyalarını uzlaşdırmağa çalışan "Fünûn ve Felsefe" (hərf. "Elm və fəlsəfə") əsərinin ilk layihəsini hazırlamışdır. Məktəbin son ilində bioloji materializm və beyin funksiyaları haqqında iki kitab – "Fizyolociya ve Hıfz-ı Sıhhat-i Dimâğ" (hərf. "Fiziologiya və ruhi sağlamlığın qorunması") və "Melekât-ı Akliyye" (hərf. "Ağıl mələkləri") nəşr etdirmiş, eyni mövzularda "Maârif", "Musavver Cihan" və "Resimli Kitab" jurnallarında məqalələr yazmışdır.^[18]

Cövdət siyasi baxışlarını formalaşdırdıqca özündən əvvəlki "Gənc osmanlılar", xüsusilə Əli Suavi ilə eyniləşmişdir.^[12] 3 iyun 1889-cu ildə üç dostu – İbrahim Temo, İshaq Sükuti və Mehmed Rəşid ilə birlikdə Osmanlı İttihad Komitəsini qurmuşdur.^[19] Bu cəmiyyət sonradan İttihad və Tərəqqi Komitəsinə çevrilmişdir.^[20] Cövdət kimi digər "Gənc türklər" in ümumi məqsədi Sultan II Əbdülhəmidin mütləqiyyətçi rejiminə son qoymaq olmuşdur. Təhsili dövründə siyasi fəaliyyətinə görə bir neçə dəfə həbs edilmiş və müvəqqəti olaraq məktəbdən xaric olunmuşdur.^[10] Tibb məktəbində olarkən ədəbiyyat mühitinə qoşulmuş, Əbdülhaq Hamidin xahişi ilə onun şeirlərini kitab şəklinə salmışdır. Ömər Cövdət adı ilə nəşr olunan bu erkən əsərlərdə Namiq Kamal, Rəcaizadə Mahmud Əkrəm, Həmid və Xalid Ziyanın təsirləri hiss olunur. 1890-cı ildə nəşr olunan ilk şeir kitabı "Hiç"dən sonra "Tuluat" (1891) və "Masumiyet" (1893) şeir kitablarını da çap etdirmişdir.^[21]

Cövdət Məktəbi-tibbiyeyi-şahanədə Əli bəy Hüseynzadə ilə birlikdə təhsil almışdır. Abdulla Cövdət və Əli bəy Hüseynzadə arasında uzunmüddətli dostluq və intellektual əməkdaşlıq mövcud idi.^[22] Abdullah Cövdət barədə ilk yazını 1906-cı ildə Bakıda Əli bəy Hüseynzadə, Hüseynzadə barədə ilk yazını – "İhyayi layəmut. Həkim, ədib Əli bəy Hüseynzadə" sərlövhəli məqaləni 1908-ci ildə o zaman Qahirədə çıxan "İctihad" jurnalında Abdullah Cövdət yazmış, məqalədə "Rəsuli-həqq" adlandırdığı Hüseynzadəni Prometey ilə müqayisə etmişdi. Hüseynzadənin imzası ilk dəfə 1891-ci ildə Abdullah Cövdətin "Ramazan bağçası"nda görünmüşdür.^[4] Ondan başqa, Mirzə Ələkbər Sabir də Cövdətin yaradıcılığından ilham almışdır.^[6]

Nəhayət, 1894-cü ilin iyulunda tibb təhsilini başa vurmuş və göz həkimi olmuşdur. Məktəbi bitirdikdən sonra İstanbulda yerləşən Heydarpaşa Nümunə Xəstəxanasında praktika keçmişdir.^[10] Həmin ilin noyabrında vəba epidemiyası səbəbindən müvəqqəti olaraq Diyarbəkirə göndərilmiş, eyni zamanda şəhərdə İTK filialını qurmaq üçün fəaliyyət göstərmişdir.^[23] Burada olduğu zaman Cövdət Ziya Göyalp ilə ünsiyyətə keçmişdir. Ziyanın əmisi dindar idi və onun ateist olan Cövdət ilə ünsiyyətinə qarşı çıxırdı.^[24] Ziya materializmi kəşf etməsinin yaratdığı ekzistensial böhrandan, iqtisadi çətinliklər səbəbilə təhsilini davam etdirmək məqsədilə İstanbula gedə bilməməsi və ailəsinin evlənmək üçün təzyiqindın sonra 1895-ci ilin əvvəllərində intihara cəhd etmişdir.^[25][26] Abdullah Cövdət bəy onu xilas etmək üçün hərəkətə keçmiş, Diyarbəkirdə yaşayan gənc rusəsilli cərrah ilə birlikdə morfin istifadə etmədən Ziyanın öz başına atdığı gülləni çıxarmışdır.^[27] Cövdət bundan sonra Ziyanı İTK-yə daxil etmişdir.^[28][29][30] Cövdət sonralar Ziyanın türkçü ideoloqa çevrilməsindən şikayətlənmişdir.^[24] Hər halda, Cövdət Diyarbəkirdə olduğu dövrdə fürsətdən istifadə etmiş, burada Büxnerin "Təbiət və ruh" əsərini "Goril" təxəllüsü ilə tərcümə etmişdir.^[28][29]

1895-ci ildə İstanbula qayıtdıqda qiyam ittihamı ilə həbs edilmiş və Trablusqərb vilayətinə sürgün edilmiş və orada Tripoli şəhərində Mərkəzi Xəstəxananın göz xəstəlikləri şöbəsinə təyin olunmuşdur, yəni de-fakto sürgün edilmişdir. Trablusqərb vilayətinə sürgün edilmiş və orada Tripoli şəhərində Mərkəzi Xəstəxananın göz xəstəlikləri şöbəsinə təyin olunmuşdur.^[21] Buna baxmayaraq, Cövdət orada da İTK naminə fəaliyyətini davam etdirmişdir. Bir il yarım xidmət etdikdən sonra yenidən həbsə alınmışdır.^[31] Dörd ay sonra azadlığa buraxıldıqda Fəzzana deportasiya olunacağını öyrənmiş və 1897-ci ildə Tunisdən keçərək Fransaya qaçmışdır. Bu səbəbdən qiyabi olaraq ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmişdir.^[12]

O, Murad bəyin Əhməd Rzanı İTK liderliyindən devirdiyi dövrdə, yəni Mizancı Murad hadisəsindən sonra Parisə çatmışdır, lakin sonradan Sultan II Əbdülhəmidin baş kəşfiyyat zabiti Əhməd Cəlaləddin Paşa ilə razılaşma əldə etmiş və Osmanlı imperiyasına qayıtmışdır. Cövdət Cenevrəyə getmiş, burada Tunalı Hilmi və doktor Mehmed Rəşid kimi "Gənc türklər"lə görüşmüş, Əhməd Rza ilə yaxınlaşmışdır. Cövdət və İbrahim Temo 1902-ci ildən sonra təşkilatın türkçü milliyyətçi siyasətini qəbul etməsi ilə İTK ilə əlaqələrini kəsmişdilər.^[32] Hələlik İshaq Sükuti ilə birlikdə Cenevrədə türk və fransız dillərində İTK-nın yeni orqanı olan "Osmanlı" qəzetini nəşr etdirmiş və avtokratiyanı pisləyən məqalələr yazmışdır. O, Qərb əsərlərini tərcümə etmişdir.^[31] Tərcümə etdiyi əsərlər arasında Fridrix Şillerin "Vilyam Tell" dramı da var idi. Sonradan bu əsərə yazdığı ön sözü "İki Emel" adlı kitab şəklində nəşr etdirmişdir. Həmçinin, Vittorio Alfierinin "Zülm" (1789) essesini "İstibdâd" (hərf. "Despotizm") adı ilə tərcümə etmişdir.^[10] Cenevrədə nəşr etdiyi şeir kitablarından biri olan "Kahriyât"da siyasi məqsədlərlə yazılmış, burada azadlıq və vətənpərvərlik mövzulu şeirlər yer almışdır. Bu şeirlərin demək olar hamısı II Əbdülhəmidə qarşı yönəlmiş və onu azadlığa düşmənçilikdə ittiham etmişdir.^[18]

Nəhayət, Əbdülhəmid Cövdətin nəşr etdiyi təhlükəli ədəbiyyata diqqət yetirmişdir. 1899-cu ildə Cövdət Fəzzan və Tripolidə həbs olunmuş 72 dostu azadlığa buraxılsın nəşrlərini yumşaltmışdır.^[12] Sultan sonra onun mövqeyini satın almaq üçün Vyana səfirliyinin baş həkimi vəzifəsini təklif etmiş, şərt olaraq siyasi məqalələr yazmaqdan imtina etməsini və İstanbuldan uzaq durmasını qoymuşdur. Cövdət bu təklifi qəbul etmiş və bu, "Gənc türklər"dən olan dostlarında böyük narazılıq doğurmuşdur. Bu dövrdə sultan müxalifəti ilə müəyyən qədər eyniləşməsini davam etdirmişdir, lakin daha çox şeirlə və simvolist dairələrdə maraq doğuran kitabların nəşri ilə məşğul olmuşdur.^[18] Onun şeiri hərəkatla əlaqələndirilmiş və Qustav Kan kimi aparıcı Fransa müəlliflərindən təriflər almışdır.^[33]

Vyana səfiri 1903-cü ildə Cövdətin siyasi fəaliyyətini gizlincə davam etdirdiyini saraya xəbər vermişdir və buna görə Cövdət səfirə şillə vurmuşdur. Buna görə onun vəzifəsi dayandırılmışdır.^[10][31] Cenevrəyə qayıtmış, Osmanlı İttihad və İnqilab Cəmiyyətini qurmuş, "Osmanlı" qəzetini təşkilatın orqanı kimi yenidən nəşr etdirmişdir. Hökumət onu İsveçrədən ekstradisiya etmək üçün saxta bayraq əməliyyatı təşkil etmiş, sultana qarşı yönəlmiş pornoqrafik broşürnın müəllifi olduğunu iddia etmişdir, halbuki broşür əslində hökumət agenti tərəfindən nəşr olunmuşdur. Cövdət İsveçrədən deportasiya edilmiş, lakin Misirə köçməyə nail olmuşdur.^[12]

1904-cü ildən ömrünün sonuna – 1932-ci ilədək Cövdət "İctihad" adlı dövri nəşri buraxmış və siyasətdən kənar qalmışdır. O, burada Qərbləşmə və sekulyarizmi təbliğ edən məqalələr yazmışdır. Jurnalın bağlanmaları səbəbindən müxtəlif adlar altında nəşr olunmuşdur: "Cehd", "İşhâd", "İştihâd", "Âlem", "Eski İçtihad". Cövdət Qahirəyə köçmüş, burada şahzadə Sabahəddinin Xüsusi Təşəbbüs və Desentralizasiya Liqasına qoşulmuşdur. 1906-cı il Ərzurum üsyanını dəstəkləyən məqalələr yazmış, konstitusiyalı monarxiyanın qurulmasını və bəzi vergilərin ləğv edilməsini tələb etmişdir. Gənc türklər inqilabından və konstitusiyalı monarxiyanın bərpasından sonra dərhal İstanbula qayıtmamış, Misirdə 1910-cu ilədək qalmışdır.^[10][34]

Qahirədə Şərq və Qərb ədəbi ənənələrini uzlaşdırmağa çalışmışdır. Bu məqsədlə Şekspir, Şiller, Hüqo və Bayronun, eləcə də Sədi, Rumi və Xəyyamın əsərlərini tərcümə etmişdir. Osmanlı imperiyasının geridə qalmasını və rəqabət qabiliyyətinin aşağı olmasını cəmiyyətdə dinin rolu ilə izah etmişdir.^[12] Bu dövrdə Cövdət Əli bəy Hüseynzadə ilə məktublaşırdı. Hüseynzadə "Həyat" və "Füyuzat" nəşrlərində Cövdətin yaradıcılığını təbliğ edirdi. O, Cövdəti "hürriyyət mücahidi, şair və Qərb ədəbiyyatının tərcüməçisi" kimi təqdim etmiş, "İctihad" jurnalını islam dünyasının oyanışı üçün vacib hesab edirdi. Hüseynzadə Cövdətin Bayron, Şiller və Şekspir tərcümələrini yüksək qiymətləndirirdi. Cövdət Hüseynzadə ilə məktublarında öz nəşrlərinin və tərcümələrinin Bakıda yayılması və maliyyələşdirilməsi üçün Hüseynzadədən kömək istəyirdi. Hüseynzadə Hacı Zeynalabdin Tağıyev və Murtuza Muxtarov kimi Bakıdakı varlı şəxslərlə əlaqə yaratmağa çalışırdı.^[22] 1908-ci ildə Reynhart Dozinin iki cildlik "İslamçılığın tarixinə dair esse" əsərini "Tarih-i İslâmiye" (hərf. "İslam tarixi") adı ilə tərcümə etmiş və nəşr etdirmişdir. İslamı və Məhəmmədi tənqid edən bu kitab nəşr olunduqda böyük qalmaqal doğurmuş, 1910-cu ilin fevralında senzura tərəfindən qadağan edilmiş, müsadirə olunmuş və mövcud nüsxələri şeyxülislam Mehmed Cəmaləddin Əfəndinin diqqətini cəlb etdikdən sonra Qalata körpüsündən atılmışdır. Cövdət əsəri tərcümə etməkdə məqsədinin müsəlman tarixçilərə Dozinin səhvlərini düzəltmək imkanı vermək olduğunu bildirmişdir.^[35]

Cövdət 1903-cü ildə şeirlərindən birini "Neue Freie Presse" qəzetində dərc etdiyinə görə Teodor Herzl ilə görüşmüş və ona təşəkkür etmişdir. Bu tanışlıqdan sonra Herz ilə əməkdaşlıq etmiş, onun məktublarını türk dilinə tərcümə etməyə başlamışdır.^[36]

1908-ci ildə İTK-yə qarşı qurulmuş Osmanlı Demokratik Partiyasına qoşulmuşdur.^[15]

1910-cu ildə İstanbula qayıtmışdır. Öz mətbəəsi olan "İctihad Evi"ni qurmuş və orada "Kütüphane-i İctihad" seriyasını nəşr etdirmişdir.^[10] Cağaloğluda yerləşən evi paytaxtın ziyalıları üçün bir salon xarakteri qazanmışdır. Abdullah Cövdətin qonaq etdiyi şəxslər arasında Yusif Akçura, Həsən Əli Yücəl, Nazım Hikmət, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, professor Karl Züsheym və madam Korrin də var idi.^[37] 1912-ci ildə Hüseyn Cahid ilə birlikdə türk dilinin latın əlifbası ilə yazılması təklifini irəli sürmüş, lakin uğursuzluğa düçar olmuşdular. Bu, nəhayət, 1928-ci ildə həyata keçirilmişdir.^[38] O, məktəblərdə bioloji materializmin tədrisini və kəndlərdə kəndliləri təhsilləndirmək üçün məktəblərin açılmasını müdafiə etmişdir. Bu, nəhayət, 1940-cı ildə reallaşmışdır. Russonun "Sosial müqavilə" əsərində ifadə olunan vətəndaşlıq və ümumi iradə anlayışlarını vurğulamışdır. İTK-nin bu dövrdə diktatura qurması və Osmanlı imperiyasının Birinci Dünya müharibəsinə qoşulmasına qarşı tənqidi mövqeyinə görə siyasi təzyiqlərə məruz qalmış və 1914-cü ildə yazmağı dayandırmağa məcbur edilmişdir. Müəyyən müddət "İkdam" qəzetində anonim baş məqalələr yazmışdır.^[12]

İstanbulun işğalı dövründə sədrəzəm Damad Fərid Paşa tərəfindən Səhiyyə Baş Müdirliyinə təyin olunmuşdur. Türkiyədə seks işçilərinin tənzimlənməsini təklif edən ilk şəxs olduğu ehtimal olunur, lakin onlara bordel sertifikatları verməsinin aşkarlanması ictimai qəzəb doğurmuşdur. Bu, onun vəzifəsindən kənarlaşdırılmasına səbəb olmuşdur. Cövdət ilkin olaraq, Türkiyənin mandat statusuna keçməsini müdafiə etmişdir. Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi dövründə İngiltərə Dostları Cəmiyyətinin qurulmasında rol oynamış və 1921–1922-ci illərdə qısa müddətə Kürdüstanın Yüksəlişi Cəmiyyətində fəaliyyət göstərmişdir.^[10] Böyük Millət Məclisinin açılışı ilə dərhal Ankaranın tərəfini tutmuş və müvəqqəti hökumətdə səhiyyə xidmətlərinin təşkili ilə məşğul olmuşdur.^[12] İşğal illərində ingiltərəpərəst mövqeyi və kürd milliyyətçi təşkilatlarında iştirakına görə Respublika dövründə dövlət xidmətindən ömürlük kənarlaşdırılmışdır. Ömrünün qalan hissəsini şeir yazmaqla, tərcümə etməklə və "İctihad"ı nəşr etməklə keçirmişdir.^[10]

Cövdət bəzi yazıları islam və Məhəmmədə qarşı küfr hesab olunduğuna görə bir neçə dəfə məhkəməyə verilmişdir. Bu səbəbdən "İslamın əbədi düşməni" adlandırılmış və "Aduvullah" (hərf. "Allahın düşməni") ləqəbi ilə çağırılmışdır.^[39] Ən tanınmış məhkəmə işi 1 mart 1922-ci ildə "İctihad"da dərc olunan məqaləsində islamla dini inancların tam tərk edilməsi arasındakı keçid mərhələsi hesab etdiyi Bəhai dinini müdafiə etməsi ilə bağlı olmuşdur.^[40]

Abdullah Cövdətin tərcümələri, tərtibləri, məqalələri, kitabları və təhsil islahatı layihələri Atatürk islahatlarının gizli proqramı hesab olunmuşdur. O, utopik planın proqramını Qılınczadə Haqqı ilə birlikdə "İctihad"da hazırladıqları "Uyanık Bir Uyku" əsərində dərc etdirmişdir.^[12]

1925-ci ildə prezident Mustafa Kamal Atatürk Abdullah Cövdəti Çankaya köşkündə qonaq etmişdir. Cövdət Atatürk ilə kitabxanasından təsirlənmiş və ikisi qarşılıqlı heyranlıq hissi keçirmişdilər. Onun sözlərinə görə, "Qazi Paşa [Atatürk] ziyalıların illərlə od və imanla qidalandırdıqları məqsədləri həyata keçirmişdir". Görüş bir saatlıq planlaşdırılmışdı, lakin dörd saat davam etmişdir. Ayrılan zaman Mustafa Kamal qonağına "Sənin yazdıqlarını və dediklərini hamısını etdim" demişdir. Cövdət Paşa Elazığdan millət vəkili mandatını təhvil verdikdən sonra Cövdətin əlavə seçkilərdə onun yerini tutması barədə danışıqlar olmuşdur. Bu planlar mühafizəkar "Tevhid-i Efkâr" qəzetinin başladığı qarayaxma kampaniyası ilə pozulmuşdur. Qəzetin yazarları Cövdəti "Avropadan insan damazlıq idxalı istəməkdə" ittiham etmişdilər. Bu, Cövdətin Balkanlar, İtaliya və Almaniyadan heyvandarlıq təcrübəsi olan fermerləri Anadoluda becərilməyən torpaqlara yerləşdirmək və kəndlilərə öyrətmək təklifinin təhrif olunmuş halı idi.^[12]

1928-ci ildə Atatürkün xahişi ilə Fransa filosofu Pol Anri Holbaxın Jan Melye təxəllüsü ilə yazdığı dini tənqid xarakterli və bir növ ateist manifest olan "Sağlam düşüncə" kitabını tərcümə etmişdir. Əsər Milli Təhsil Nazirliyinin nəşrləri arasında Dövlət Mətbəəsində "Akl-ı Selim" (hərf. "Sağlam ağıl") adı ilə çap olunmuşdur. O, kitabın ilk nüsxəsini Atatürkə həsr etmişdir. Atatürk 1929-cu ildə kitabın yeni latın əlifbası ilə çapını əmr etmişdir.^[12] 1931-ci ildə şeirlərini "Karlıdağ'dan Ses" (hərf. "Qarlıdağdan səs") adlı kitabda nəşr etdirmişdir. 1934-cü ildə ailəsi Qarlıdağ soyadını qəbul etmişdir.^[34]

Son illərində tək qalan Abdullah Cövdət 29 noyabr 1932-ci ildə İstanbulda ürək tutmasından 63 yaşında vəfat etmişdir. Cənazəsi dini mərasim üçün o dövrdə hələ məscid kimi istifadə olunan Ayasofyaya gətirilmişdir, lakin iddia olunan ateizminə görə heç kim tabutunu tələb etməmiş və bəzi dini mühafizəkarlar tərəfindən "islam cənazə namazına layiq olmadığı" bildirilmişdir. Yazıçı Peyami Safanın müraciətindən sonra cənazə namazı qılınmışdır. Cənazəsi bələdiyyə işçiləri tərəfindən Mərkəzəfəndi qəbiristanlığına aparılmış və orada dəfn olunmuşdur.^[41] Vəfatından sonra şəxsi kitabxanası və arxivi qızı Gül Qarlıdağ tərəfindən qorunmuşdur. Nadir əsərlər onun istifadə etdiyi mebel və digər əşyalarla birlikdə Cağaloğludakı "İctihad Evi"nin üst mərtəbəsində saxlanılır.^[42]

Cövdət din ilə materializmi birləşdirmək istəmişdir, yəni Viktor Hüqo və Jan-Mari Qüyonun təsiri ilə tanrını inkar etməklə belə, dini sosial qüvvə kimi saxlamaq niyyətində olmuşdur.^[43] Şükrü Hanioğluna görə, Cövdətin təsirləri və məqsədləri "Əhdi-cədid"dən "Quranı-Kərim"ə, Platondan Əbüləla əl-Məərriyə qədər geniş spektri əhatə edərək elm, din və fəlsəfəni bir-biri ilə uzlaşdıran eklektik fəlsəfə yaratmaq,^[44]} xüsusilə "islam materializmi" qurmaq üçün əl-Məərri, Ömər Xəyyam və Rumi kimi orta əsr mistik müəlliflərindən istifadə etmiş, onların əsərlərində Volter, Çezare Lombrozo, Vittorio Alfieri və Pol Anri Holbax kimi müasir müəlliflərlə uyğunluqlar axtarmışdır.^[45] Onun son addımı darvinizmdən genetika qədər müasir elmi nəzəriyyələri islam müqəddəs mətnlərinin təkrarları və ya müsəlman mütəfəkkirlərinin yazılarından törəmələr kimi təqdim etmək olmuşdur. "Quran" və ya hədisləri Teodül Ribo və ya Jan-Batist Masiyon kimi şəxslərin fikirləri ilə uzlaşdırmağa çalışmışdır. O, "Quran"da təkamül nəzəriyyəsinə həm işarə olunduğunu, həm də onun xülasə edildiyini müəyyən etmişdir.^[46]

Elmlə bağlı inancını belə ifadə etmişdir: "Qısaca, elm və texnikanın bayrağını sancdığı yerlərdə səhralar buğda tarlalarına, bataqlıqlar çiçəkli bağlara çevrilir. Əsarət və yoxsulluq yox olur, xoşbəxtlik, şərəf və həqiqət yaşamağa başlayır".^[12]

Üləmanın özünün adlandırdığı "materialist müctəhid" roluna soyuq münasibətindən məyus olaraq, heteredoksiyaya, "türk stoaçılığı adlandırdığı bektaşiliyə və sonra bəhailiyə yönəlmişdir. Bu sahədə də uğur qazanmadıqda son səyləri tamamilə intellektual xarakter daşımışdır.^[47]

Onun həyat yoldaşı II Əbdülhəmid dövründə İstanbul Polis İdarəsinin rəisi və Beyoğlu bələdiyyə sədri Əhməd Həmdi bəyin qızı Fatma Xanım olmuşdur. Ailəsi Qarlıdağ soyadını qəbul etmişdir. İki övladı olmuşdur: oğlu Məhəmməd Cövdət Qarlıdağ və qızı Gül Qarlıdağ. Onun qızı Türkiyə Fəhlə Partiyasında fəaliyyət göstərmişdir.^[37]

2005-ci ildə Ankarada bir küçəyə Abdullah Cövdətin adının verilməsi cəhdi olmuşdur. Bu, islamçı qəzetlərdən şiddətli reaksiya doğurmuşdur. "Akit" müxbiri Həsən Qaraqaya təşəbbüsü tənqid edən zmaan "Avropa damazlıq idxalı" iftirasını yenidən gündəmə gətirmişdir.^[12]

• Hiç (1890)
• Türbe-i Masumiyet (1890)
• Tulûat (1891)
• Masumiyet (1894)
• Kahriyât (1906)
• Karlı Dağdan Ses (1931)
• Düşünen Musiki (1932)
• Rafale de Parfums : Sonnets (1904)

• Ramazan Bahçeleri (1891)

• Dimâğ (1890)
• Fizyolacya-i Tefekkür (1892)
• Fünûn ve Felsefe (1897)

• Maks Veber. Asırların Panoraması]
• Qustav le Bon. Asrımızın Hususu Felsefiyesi
• Ömər Xəyyam. Rubaiyat
• Cəlaləddin Rumi. Seçilmiş Divanlar
• Qustav le Bon. Dün ve Yarın (1921)
• Qustav le Bon. İlm-i Ruh-i İçtimai (1924)
• Qustav le Bon. Ameli Ruhiyat (1931)
• Pol Anri Holbax. Akl-ı Selim: Sağduyu Tanrısızlığın İlmihali (1928)

• Mardin, Şerif. Şahin, Mustafa; Öztan, Fatih M. (redaktorlar ). Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, 1895–1908. İstanbul: İletişim Yayınları. 1964. 221–250. ISBN 9789754700237. 17 iyul 2011 tarixində arxivləşdirilib.
• Creel, Frank W. The program and ideology of Dr. Abdullah Cevdet: a study of the origins of Kemalism in Turkey. The University of Chicago. 1978.
• Hanioğlu, Şükrü. Bir Siyasal Düşünür olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: Üçdal Neşriyat. 1981.
• Alkan, Necati. "The eternal enemy of Islam: Abdullah Cevdet and the Baha'i Religion". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. Cambridge University Press. 68 (1). 2005: 1–20.

•   Vikianbarda Abdullah Cövdət ilə əlaqəli mediafayllar var.