Abbas Mirzə

İran təxminən bir əsrlik siyasi qarışıqlıq və müharibələrdən sonra XIX əsrə daxil oldu. 1722-ci ildə Səfəvilərin Əfqanlar tərəfindən süqutundan sonra uzun bir siyasi qarışıqlıq dövrü başladı. Bu dövr Nadir Şahın (1736-1747-cı illərdə hakimiyyətdə olub) yüksəlişi və süqutu, Kərim xanın (1751-1779-ci illərdə hakimiyyətdə olub) nisbi sabitliyi, ardınca isə tayfalararası rəqabət və siyasi çəkişmələrlə müşahidə edildi. Nəhayət, 1796-cı ildə Qacar sülaləsinin bir qolunun başçısı və Səfəvi taxtına iddia edən Ağa Məhəmməd xan Qacar rəqiblərini məğlub etdi və özünü yeni sülalənin banisi kimi təsdiqlədi. Sələfləri kimi, Ağa Məhəmməd Xan da ölkəni daxildən fəth etməyə və sahib olmaq istədiyi ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün mübarizə aparmağa məcbur oldu. Qacar sülaləsi 1925-ci ilə qədər nisbi sabitlik dövrü yaşasa da, dövlətin xarakterində və təbiətində, xüsusən də beynəlxalq statusu ilə bağlı dərin dəyişikliklərə şahid oldu.

Qacarların hakimiyyətinin ilk illərindən, yəni Ağa Məhəmməd xanın səltənəti dövründən etibarən varislik məsələsi artıq gündəmdə idi. Ağa Məhəmməd xan bu məsələni həll etməli və Qacar elinə mənsub tayfalar arasında gərginliyin artmasının qarşısını almalı idi. Yuxarıbaş və Aşağıbaş tayfaları arasındakı rəqabət, eləcə də Qovanlı və Dəvəli tayfaları arasındakı düşmənçilik aradan qaldırılmalı idi ki, Qacar eli hakimiyyətini davam etdirə bilsin. Ağa Məhəmməd xanın yeganə doğma qardaşı və onun varisi hesab edilən Hüseynqulu xan Cahansuz idi, lakin o, ondan əvvəl vəfat etmişdi. Hüseynqulu xanın Fətəli xan və Hüseynqulu xan adlı iki oğlu var idi. Ağa Məhəmməd xan 1779-cu ildə Şirazdan qaçdıqdan sonra Fətəli xanı öz varisi təyin etmək qərarına gəldi və daha sonra 1781-ci ildə Fətəli xanın Dəvəli tayfasından olan Fətəli xanın qızı ilə evlənməsini əmr etdi. Bu nikah Qovanlu və Dəvəli tayfaları arasında bağların möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Daha sonralar Abbas Mirzənin də Dəvəli tayfasından olan bir qızla evlənməsi bu ittifaqı daha da gücləndirdi və beləliklə, Qacar hakimiyyətinin gələcəyi Abbas Mirzə və onun övladlarının nəslinə bağlandı.

XIX əsrdə Qacar dövlətinə yönələn müstəmləkəçi güclər arasında Rusiya imperiyası ən iddialı regional qüvvə, ona ən yaxın Avropa qonşusu və XVIII əsrdə onlarla ən çox təmasda olan dövlət idi. İrandan fərqli olaraq, Rusiya XVIII əsrdə hərbi, inzibati, təhsil və qismən iqtisadi sahələrdə xeyli irəliləyiş əldə etmişdi. I Pyotr (1682–1725) və II Yekaterina (1762–1796) arasında Rusiya imperiyası bütün rəqibləri — İsveç, Polşa və Osmanlı imperiyalarını — məğlub edərək güclü ordusu olan geniş bir imperiyaya çevrilmişdi. Qafqaz istiqamətində irəliləmə Rusiyanın əsas siyasi hədəflərindən biri idi və bu, yeni formalaşmaqda olan Qacar dövlətinə ciddi təhdid yaradırdı.

II Yekaterina dövründə Rusiyanın Qafqaz siyasəti hərbi və ticarət maraqları nəzərə alınmaqla genişləndi. Hərbi baxımdan ruslar Qafqazın şərq hissəsinə nəzarət əldə etməyə can atırdılar ki, bu da onlara Qərbi Qafqazda osmanlılarla mübarizədə üstün mövqe qazandıracaqdı. Ticarət baxımından isə bu bölgə Rusiyaya İranla ticarətə nəzarət etmək və onu Hindistana doğru genişləndirmək üçün potensial imkan yaradırdı. Qafqazın şərq hissəsinə gəldikdə isə, Rusiyanın siyasəti əvvəldən Kür, daha sonra isə Araz çayını Qacarlarla sərhəd kimi müəyyənləşdirməyə yönəlmişdi. 1783-cü ildə bağlanmış Georgievsk müqaviləsinə əsasən, Kartli-Kaxetiya kralı II İrakli (1762–1798) rəsmi olaraq Qızılbaş şahları ilə dörd əsrlik asılılıq münasibətlərinə son qoydu və öz krallığını Rusiyanın himayəsinə verdi. O, həmin bölgədə Qızılbaş şahlarına tabe olan, vali və ya hakim kimi fəaliyyət göstərən Baqrationi sülaləsinə mənsub idi. Lakin XVIII əsrdə mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi nəticəsində İrakli Rusiya yönümlü siyasət yürütməyə başladı və Georgievsk müqaviləsi bu prosesin zirvəsini təşkil etdi. Qafqazın şərqində yaşayan digər xristian icmalar da Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməkdə maraqlı oldu və Qacar-Rusiya müharibələri zamanı ruslara hərbi dəstək verdilər.

Rusiya ilə Qacarların qarşılıqlı münasibətləri həmin dövrdə Avropa dövlətlərinin Asiya monarxiyaları ilə münasibətlərinə bənzəyirdi. Qacarlar da XIX əsrdə Avropa imperialist siyasətinin təsiri altında köklü şəkildə dəyişən və ya süqut edən digər sülalələr kimi bir vəziyyətlə üz-üzə qaldılar. Həm Qacarlar, həm də Rusiya geniş siyasi iddialara malik idi və bu iddialar Qafqaz bölgəsində toqquşurdu. 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd xanın Gürcüstan üzərində qələbəsindən dərhal sonra baş tutan taxta çıxma mərasimi Qafqaz üzərində Qacar hakimiyyətinin həyati əhəmiyyətini nümayiş etdirirdi. Qafqazın cənubundakı bəzi hökmdarlar və ərazilər üzərində Qacar nüfuzunun bərpası, xüsusilə də Gürcüstan üzərində nəzarət, Qacarların Səfəvilərin qanuni varisləri kimi tanınması üçün mühüm bir amil idi. Buna görə də Qacarlar Gürcüstan və Qafqazın digər bölgələri üzərində hakimiyyət iddiası irəli sürdülər. Bu iddialar yeni yaranmaqda olan bir sülalənin Asiya ilə bağlı yeni Avropa həssaslığına malik olan Rusiya ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Xüsusilə də II Yekaterina dövründə, Avropanın mədəni üstünlüyü barədə maarifçilik ideyalarından və Avropa şirkətləri vasitəsilə həyata keçirilən iqtisadi-siyasi genişlənmə nümunələrindən dərin şəkildə təsirlənmişdi. Bu baxımdan İranın Rusiyanın himayəsində olan Gürcüstan krallığına qarşı 1795-ci ildəki hücumu və Tiflis şəhərinin dağıdılması Rusiya imperial elitasının özünə inamına ciddi zərbə vurdu. Rusiya imperiyası yerli rəhbərlərin vasitəsilə həyata keçirilən aqressiv ekspansiya siyasəti nəticəsində Qafqaz xanlıqlarını bir-bir öz nəzarəti altına aldı və bu proses gələcəkdə baş verəcək iki İran-Rusiya müharibəsinin əsasını qoydu.

XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın yerli xanlıqlar və gürcü hökmdarları ilə münasibətlərində Rusiya rəsmiləri təkcə İranın bu hökmdarlar üzərindəki iddialarını nəzərə almamış, həm də ilkin mərhələdə Qacarları qanuni hökmdarlar kimi tanımamışdılar. İranın vahid dövlət deyil, yerli hakimlərdən asılı bir məmləkət kimi təqdim olunması Rusiyanın bölgədəki ekspansionist məqsədlərini həm legitimləşdirir, həm də onları siyasi cəhətdən dəstəkləyirdi. Bu baxış tərzi təkcə imperialist ideologiyanın təsiri ilə məhdudlaşmırdı. Qacarların Səfəvi imperiyasının bütün keçmiş torpaqları üzərində hakimiyyət iddiaları irəli sürdükləri bir dövrdə, İran uzun müddət mərkəzləşdirilmiş və təsirli dövlət idarəçiliyindən məhrum idi və bu iddialar real siyasi vəziyyətdən çox bir arzunu əks etdirirdi. Qacarlar yerli hökmdarların sədaqətinə əmin ola bilmirdilər; Rusiya-İran müharibələri zamanı Qafqazdakı bəzi xanlıqlar Qacar dövlətinə qarşı Rusiya imperiyasını dəstəkləmişdi. II Yekaterina dövründən etibarən Rusiyanın İran siyasəti təkcə Sankt-Peterburqdakı mərkəzi hökumət tərəfindən deyil, həm də öz mövqelərini rus himayəsi ilə möhkəmləndirməyə çalışan gürcü hökmdarları və erməni kilsə nümayəndələri kimi güclü yerli aktorlar vasitəsilə həyata keçirilirdi.

Napoleon müharibələri (1803–1815) dövründə Avropada yaranmış gərgin siyasi vəziyyət Rusiya imperiyasını dərin şəkildə məşğul etmişdi. Qafqazda ekspansionist meyllərinə baxmayaraq, Rusiya İrana qarşı müharibəni dayandırmaq və danışıqlar yolu ilə sülhə nail olmaq yollarını axtarırdı. Həmin dövrdə İranda mövcud olan siyasi qeyri-sabitlik Rusiya dövlət xadimlərinin diqqətini çəkmişdi. Bu kontekstdə Rusiya imperiyasının xarici işlər naziri Nikolay Rumyantsev 1807-ci ildə Rusiyanın Qacar mərkəzi hakimiyyətini möhkəmləndirmək və İranda sabit varislik nizamı yaratmaq arzusundan bəhs etmişdi. O, yazırdı ki, “Rusiya istəyə bilməz ki, İran daxili çəkişmələr nəticəsində parçalansın, əksinə, Baba xan [Fətəli şah] hakimiyyətinin güclənməsində maraqlı olmalıdır ki, onunla sabit münasibətlərə malik möhkəm bir hökumət yaransın.” Rumyantsev Rusiyanın İran üzərindəki təsirini dərindən dərk edir və hesab edirdi ki, Qafqazda Rusiya ilə sülh sazişinə nail olmaq Qacarların ölkəyə tam nəzarət əldə etmələrinin yeganə yoludur. Onun sözləri ilə, “Rusiya imperatoru İranın ərazi bütövlüyünə təminat versə kifayətdir ki, hökumət Qacar hakimiyyətini təhdid edə biləcək kiçik üsyan və iğtişaşları yatırtsın.”

Bu dövrdə İranın Böyük Britaniya və Fransa ilə bağladığı müqavilələr uğurlu görünür və Qacar sarayı bu dövlətlərin səfirlərinin İranda mövcudluğundan müəyyən mənada özünə inam hissi qazanmışdı. Lakin Qacar dövlətinin real taleyi Rusiyayla sülh bağlanmasından asılı idi. Rusiya rəsmiləri bu məsələni yaxşı anlayırdılar. 1817-ci ildə rus generalı Aleksey Petroviç Yermolov Tehrana göndərilməzdən əvvəl ona iranlıların “həddən artıq qürurlu” və “nəcabətpərəst” olduqları barədə xəbərdarlıq edilmişdi və bu səbəbdən o, məqsədlərinə çatmaq üçün qeyri-hörmətli davranışı məqsədəuyğun hesab edirdi. Hətta Rusiyada zərif bir intellektual və romantik şair kimi tanınan Aleksandr Qriboyedov da diplomatik missiyasına göndərildiyi zaman Yermolovun bu metodlarını davam etdirdi. O, İranla sülh danışıqları zamanı Abbas Mirzəyə 1722-ci ildə Səfəvilərin əfqanlar qarşısında məğlubiyyətini xatırlatdı və açıq şəkildə onu eyni aqibətlə hədələdi.

Gavin Hambleyə görə, Fətəli şah dövründə imperiya ardıcıl sahibləri tərəfindən xəbərsiz qalmışa bənzəyirdi. Lakin həmin müəllif bütün bunlara baxmayaraq, həmin dövrdəki vəziyyəti Səfəvilərin son illərinə nisbətən daha sakit və firavan olduğunu da əlavə etməkdədir. Bununla yanaşı, dövlətin ətrafında müəyyənləşdirilmiş sərhədlərin olmaması ciddi problem yaradırdı. Zaqros bölgəsində yaşayanlar sərbəst şəkildə Osmanlı ərazisinə gedib-gəlirdilər; Kirmanşah, Luristan və Xuzistanın hakimi kimi çıxış edən Məhəmmədəli Mirzə, eləcə də Azərbaycanın hakimi Abbas Mirzə bəzən Osmanlı torpaqlarına hücum edir və Səfəvilər dövründə öz sələflərinin nəzarətində olmuş bu ərazilər üzərində mülkiyyət iddialarını davam etdirirdilər. Şərqdə də hökumət Herat və Qəndəharın Səfəvilər dövründə olduğu kimi öz torpaqları olduğunu vurğulayırdı. Lakin ən mürəkkəb vəziyyət Arazın o tayındakı Qafqaz sərhədlərində idi. Bu bölgə İran, Osmanlı və Rusiya imperiyaları arasında davamlı mübahisə və qarşıdurma predmetinə çevrilmişdi.

Fətəli şahın səltənəti əsasən iki cəhətlə xarakterizə olunur: saray ailəsinin genişlənməsi və Avropa dövlətləri ilə münasibətləri. Bu münasibətlər nəticədə Avropanın müdaxiləsi altında iki müqavilənin imzalanmasına gətirib çıxardı. Ağa Məhəmməd şah ruslarla döyüş meydanında heç vaxt qarşılaşmamışdı, lakin ölümündən əvvəl belə bir müharibəyə hazırlaşırdı. 1796-cı ildə II Yekaterinanın ölümündən və Rusiyanın Avropada Fransa inqilabı müharibələrinin nəticələrinə qarışmasından sonra Qacarlarla Rusiya arasında hərbi qarşıdurmada müvəqqəti fasilə yarandı. Bununla belə, 1799-cu ilə qədər rus orduları Qacarların şimal-qərb sərhədlərini hələ də təhdid edir və II Yekaterinanın ölümündən sonra Tiflisdən geri çəkilmənin əvəzini çıxmaq istəyirdilər.

Sərhəd toqquşmaları davam etsə də, görünür, Fətəli şah Ağa Məhəmməd şah kimi Rusiya təhlükəsini yetərincə ciddiyə almırdı. Ənsariyə görə, 1796-cı ildə rus qoşunlarının bölgədən çıxması Qacarlarda öz gücləri barədə yanlış bir təsəvvür yaratmış ola bilərdi. I Pavel ( 1796–1801) hər nə qədər II Yekaterinadan və onun siyasətindən narazı olsa da, Gürcüstanın yardım çağırışlarını cavabsız qoya bilmədi; o, cənuba məhdud sayda hərbi qüvvə göndərdi və Gürcülərin silah istehsalı ilə bağlı tələblərini qəbul etdi. Bu da qısa zamanda Rusiyanın tam nəzarətinə keçdi. Fətəli şah isə bu ərazilər üzərində özünün suverenlik hüququnda israrlı idi və diqqətini Avropa dövlətləri arasında güc balansına yönəltmişdi. Bu dövrdə Fransa Respublikası və Böyük Britaniya imperiyası Qacarlarla müqavilə danışıqları aparmaq istəyirdi.

Bu diplomatik manevrlərdən heç biri nəzərəçarpan nəticə vermədi və 1801-ci ildə I Pavelin sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi ilə İranın vəziyyəti daha da təhlükəli hal aldı. Yeni imperator I Aleksandr (1801–1825) II Yekaterinanın siyasətini davam etdirdi və Qacarlarla Rusiya arasındakı sərhədin Araz çayı boyunca müəyyən edilməsini qərara aldı. O, gürcü əsilli və “Asiyalılara” qarşı nifrəti ilə tanınan Pavel Sisianovu Qafqazda yeni komandan təyin etdi. Sisianov qüvvələrini cənuba doğru hərəkət etdirdi, Qafqazın böyük hissəsini işğal etdi və Xəzərsahili vilayətləri, o cümlədən Gilanı ələ keçirməyə çalışdı. Bu ekspansionist niyyətlər I Pyotrun erkən dövrlərdəki genişlənmə siyasətinin davamı idi.

Nəhayət, Tiflisin ələ keçirilməsinin guya qisası kimi həyata keçirilən Gəncənin tutulması və talan olunması hadisəsi Fətəli şaha təhlükənin real olduğunu və qarşı tədbirlərin qaçılmazlığını göstərdi.

Qacarlar, ehtimal ki, monqollar, türkmanlər və ya səlcuqlular deyil, Qərb türkləri və eramızın VIII əsrində Cənubi Qafqazın digər türk tayfaları ilə birlikdə həmin torpaqdan köç edən xəzərlərin, qibçaqların, bulqarların və peçeneqlərin yaxın qohumları idilər. Onlar əvvəlcə VIII əsrdə Cənubi Qafqazın digər türk tayfaları ilə birlikdə həmin torpaqdan köç etmiş, sonra isə monqolların İrana hücumundan 200 il sonra İrana qayıtmışlar. Səfəvilər onları Azərbaycandan Mazandarana, Qorqana və mərkəzi İrana apardılar. Buraya göndərilən Qacar eli nümayəndələri yeni yerlərində Əfşarlar, Bayatlar və Bayandurlularla yaxınlaşdılar. Eyni zamanda Qacarlar Səfəvi sülaləsinin şah olmasında yaxından iştirak edən əsas türk-qızılbaş tayfalarından da biri idi.

Abbas Mirzə, Fətəli şahın oğlu və Məhəmməd şahdan başlayaraq Qacar hökmdarlarının atası, 26 avqust 1789)-cu ildə Mazandaranın Nəva şəhərində anadan olmuşdur. Onun anası Asiyə xanım, Fətəli xan Dəvəlinin qızı idi; Fətəli şah Ağa Məhəmməd şahın göstərişi ilə onunla evləndirilmişdi. Gələcək vəliəhd olan Abbas Mirzə ata tərəfdən Qovanlı, anası tərəfdən isə Dəvəli idi. Bununla Qacar tayfalarının iki əsas qolunu öz şəxsində birləşdirirdi. Ağa Məhəmməd şah bu ittifaq vasitəsilə taxta çıxmaq yolunu asanlaşdırmışdı.

Abbas Mirzə elə bir dövrdə böyüdü ki, bu dövr Azərbaycanın və Qafqazın Rusiya ilə müharibələri dövrü kimi tanınır. 1797-ci ildə, o hələ səkkiz yaşında olarkən, böyük əmisi Ağa Məhəmməd şahla birlikdə Qarabağın paytaxtı Şuşanın yerli hakiminə qarşı yürüşdə iştirak etdi. O, digər şahzadələrlə birlikdə Ərdəbil yaxınlığındakı Cümə Bazarında ordunun arxa cəbhəsində idi və həmin ilin iyun ayında şahın qətlə yetirilməsindən sonra Rəşt yolu ilə Tehrana qayıtdı.

1798-ci ilin 21 martında Fətəli şah rəsmi tacqoyma mərasimi keçirməklə rəqiblərinin artıq təhlükə yaratmadığını göstərdi. 1799-cu ilin 20 martında o, Abbas Mirzəni "Nayeb əs-Səltənə" titulu ilə öz varisi elan etdi. Həmin vaxt Abbas Mirzə cəmi on yaşında idi. Bu titul əvvəlki şahın arzusuna uyğun olaraq verilmişdi və siyasi məqsədi Qovanlı və Dəvəli qolları arasında birliyi təmin etmək idi. Yaşca böyük qardaşları bu qərara qarşı çıxmadılar, çünki onların anaları Asiyə xanımdan aşağı statuslu idi. Süleyman xan Qacar və Mirzə İsa Fərahani Abbas Mirzənin lələsi və vəziri təyin edildilər, o isə Azərbaycanın hakimi oldu.

Hakim təyin olunduqdan sonra Abbas Mirzə Xoya göndərildi ki, həmin ərazinin hakimi və Azərbaycan torpaqları üzərində iddia irəli sürən Cəfərqulu xan Dünbülünü tabe etsin. Salmas yaxınlığında baş vermiş döyüşdə qələbə qazandıqdan sonra Abbas Mirzə Xoya tərəf irəlilədi və sonra Təbrizə qayıtdı. Eyni ildə mühüm bölgələrin hakimləri təyin edilmiş digər şahzadə qardaşlar öz paytaxtlarında məskunlaşdıqları halda, Abbas Mirzə əsasən Təbrizdə yaşamırdı. Əslində, Mirzə Böyük Fərahani Tehranın yaxınlığında Nəqarəstan sarayını inşa etdirmişdi. 1803-cü ilin payızında və ya qışında Abbas Mirzə hələ Tehranda olarkən, Mirzə Məhəmməd xan Dəvəlinin qızı ilə təntənəli şəkildə evləndirildi.

1804-cü ildə rus ordusu Gəncəyə hücum etdikdə, Abbas Mirzə Tehrandan yola çıxaraq rus qüvvələrinin mühasirəsinə alınmış İrəvanı azad etmək üçün yürüşə başladı. Fətəli şah da Rusiya ilə cəbhədə idi, lakin rusların Tiflisə çəkilməsindən sonra müharibə işlərini təcrübəli əmirlərə tapşırdı və payızda Tehrana qayıtdı. Abbas Mirzə isə Təbrizdə qaldı və müharibənin davamı üçün hazırlıqlara başladı.

1805-ci ilin yayında vəliəhd ruslara qarşı nisbətən uğurlu döyüşlər apardı və bundan sonra rəsmi şəkildə "Qaflan dağından Dərbəndədək Azərbaycan və Qarabağ hakimi" titulunu aldı, həmçinin bölgələrdə hakimlərin təyin və azad edilməsi səlahiyyəti ona verildi. Abbas Mirzə qısa fasilələr istisna olmaqla, 1831-ci ilə qədər Azərbaycanda yaşamış, yay aylarını Təbrizdə, qış aylarını isə Xoyda keçirmişdi. Yalnız Rusiya və ya Osmanlı ilə müharibələr zamanı bu bölgələri tərk edirdi.

XIX əsrin əvvəllərində, Səfəvilərin süqutundan və Nadir şahın ölümündən sonra yaranmış siyasi boşluq dövründə Qafqaz bölgəsi xanlıqlar adlanan yerli hakimiyyətlər tərəfindən idarə olunurdu. Bu xanlıqlar bir tərəfdən daxili ixtilaflarla məşğul idilər, digər tərəfdən isə Qacar dövləti və Rusiya ilə münasibətləri davamlı şəkildə eniş-yoxuşlarla müşayiət olunurdu. Onların hakimiyyəti qorumaq və rəqib xanlıqları zəiflətmək cəhdləri Qafqazda Qacar və ya Rusiyanın nüfuzu və gücündən asılı olaraq hər iki tərəfdən birinin dəstəyini qazanmaq istəklərinə gətirib çıxarırdı. Xanlıqların Rusiyaya meyil göstərməsi nəticəsində Abbas Mirzənin ordunun modernləşdirilməsi, əcnəbi hərbi mütəxəssislərin cəlbi və müctəhidlərin dəstəyi ilə cihad fətvasının alınması istiqamətindəki səyləri uğurla nəticələnmədi. Rusiya siyasətinin müstəmləkəçi və imperialist mahiyyətini dərk etməmələri bu xanlıqları siyasi nicat ümidi ilə Rusiyaya yaxınlaşdırırdı. Lakin rusların işğalçı məqsədləri ilə üzləşib hakimiyyətlərini itirdikdən sonra onlar peşman oldular və yenidən Qacarlara üz tutdular. Bununla belə, Qacarlara müraciətləri də onları bu vəziyyətdən xilas etmədi. Gəncənin süqutundan sonra Qafqazda rus təhlükəsinin artması bir sıra məğlub olmuş hakim və iddiaçıları məcbur etdi ki, Qacar dövlətinə sığınaraq yardım istəsinlər. Halbuki bu şəxslər normal şəraitdə Qacarlara tabe olmaq istəmirdilər. Qacar dövləti isə Abbas Mirzənin başçılığı, İskəndər Mirzə Gürcü, Uğurlu xan Gəncəli, İbrahimxəlil Cavanşirin rəqibi Əbülfət xan və Naxçıvan hakimi Abbasqulu xan Kəngərlinin müşayiəti ilə bir ordunu Azərbaycana göndərdi.

XIX əsrin əvvəllərində Gürcüstanın Kartli–Kaxetiya çarı XII Georgi 1799-cu ilin sentyabrında Rusiyadan Gürcüstanın himayəyə qəbul edilməsini rəsmi şəkildə xahiş etdi və iki ay sonra rus ordusu xalqın alqışları ilə Tiflisə daxil oldu. Qafqazdakı Rusiya qüvvələrinin baş komandanı Pavel Sisianov mütəmadi olaraq Gürcüstanın qonşu ərazilərinə hücumlar təşkil edirdi. O, Araz–Kür sərhədi ilə kifayətlənmir, Xoy, Təbriz və Gilanı da Rusiyaya birləşdirməyə çalışır, hər hansı sülh təklifinə qarşı çıxırdı. Sisianovun Gəncəyə hücumu Abbas Mirzəni döyüşə çağırış kimi qəbul edildi. 1804-cü ilin iyun ayının sonunda Sisianov İrəvana hücum etdi və eyni vaxtda Abbas Mirzə də ora çatdı. 1 iyulda Qacar və Rusiya arasında ilk müharibə başlandı.

1804-cü il iyulun 1-də İrəvan yaxınlığında baş vermiş ilk döyüşdən sonra Abbas Mirzə orduda islahatların və yeniləşmənin zəruriliyini dərhal dərk etdi, lakin onun atası Fətəli şah və onu əhatə edən saray çevrələri bu məsələyə lazımi diqqət yetirmədilər. Müharibənin başlanmasından bir il sonra Rusiya sülhə meyl göstərdi, lakin Sisianov buna qəti şəkildə qarşı çıxdı. Nəhayət, Sisianov Bakı hakimi Hüseynqulu xanın əli ilə öldürüldü. Onun ölümü nəticəsində rus qüvvələri müvəqqəti olaraq Bakıdan geri çəkildilər. Sisianovun ölüm xəbəri kiçik bir qələbə kimi qəbul olundu və kəsilmiş başının əvvəlcə Təbrizə, sonra Tehrana göndərilməsi Qacar ordusunun ruh yüksəkliyini artırdı. Lakin bu hadisə Rusiyanın qərarına təsir göstərmədi; 1806-cı ilin sonuna qədər rus ordusu Arazın şimalındakı bütün xanlıqları, İrəvan, Naxçıvan və Talış istisna olmaqla, işğal etmişdi. Abbas Mirzənin Qarabağı geri almaq cəhdləri effektiv topxananın olmaması və İbrahimxəlil Cavanşirin ruslar tərəfindən öldürülməsi səbəbindən uğursuz oldu. Qacarlar cihad fətvası əldə etdikdən və Böyük Britaniyanın əhəmiyyətli dəstəyini qazandıqdan sonra 1810-cu ildə Qarabağa hücum etdilər, 1812-ci ilin 13 fevralında Araz sahilində Sultanabad döyüşündə qalib gəldilər və həmin il Talışdakı hakimiyyətlərini bərpa etdilər. Abbas Mirzə dəfələrlə İrəvan, Şuşa, Gəncə, Naxçıvan və Şirvana yaxınlaşmışdı. Onun 1804-cü ildən etibarən Araz boyunca həyata keçirdiyi illik yürüşlər 1810-cu ilə qədər davam etdi. Lakin 1806-cı ilə qədər Rusiya İrəvan istisna olmaqla, Arazın şimalındakı bütün torpaqlara nəzarəti ələ keçirdiyi üçün müharibə faktiki olaraq sona yaxınlaşmışdı. 1810-cu ildə ruslar sülh müqaviləsi təklif etdilər; bu təklifə əsasən işğal olunmuş ərazilər onların ixtiyarında qalmalı, Qacarlar isə Şərqi Anadolu və Mesopotamiya üzərində onların təsirini qəbul etməli idi, lakin bu təkliflər rədd edildi.1807-ci ilin sonunda Abbas Mirzə bir neçə rus və polyak qaçağını, eləcə də əsir düşmüş hərbçiləri Avropa modeli üzrə ordusunu hazırlamaq üçün xidmətə götürməyə nail oldu. Onların sayı bir neçə yüz nəfər idi və hərbi cəhətdən yüksək səviyyəli olmasalar da, Qacar ordusuna müəyyən müsbət təsir göstərdilər; bir çoxu sonradan Abbas Mirzənin yeni ordusunda sədaqətli zabitlər kimi xidmət etdilər.

Fətəli şahın Böyük Britaniyadan gözlədiyi yardım müharibənin başlanğıcında aradan qalxdı, çünki Britaniya Napoleona qarşı Rusiyanın müttəfiqi olmuşdu. Bunun əvəzində Fransa onunla əməkdaşlıq etmək istəyirdi. 1807-ci ilin mayında Qacarlar və Fransa arasında Finkenşteyn müqaviləsi imzalandı. Napoleon bu müqavilənin icrası məqsədilə general Klod Matyo Qardanı hərbi heyətin başçısı kimi İrana göndərdi. Lakin heyət Tehrana çatmazdan əvvəl Fransa Rusiyanı məğlub etdi və Tilzit sülhü imzalandı. Bunun nəticəsində Napoleonun İrana marağı sürətlə azaldı. 1810-cu ildə Naxçıvan yenidən şahzadənin hücum hədəfinə çevrildi.

1806–1812-ci illər arasında İran nisbətən əlverişli vəziyyətdə idi və güclü düşmənlə üzləşməyə imkan tapmışdı. Bu müddətdə Rusiya daxili təzyiqlər səbəbindən cəmi 10 minlik qüvvə göndərə bildiyi halda, Qacar ordusu bundan yeddi dəfə çox qüvvə səfərbər etmişdi. Məhz bu dövrdə, 1808-ci ilin əvvəlində şah ordunun yenidən təşkili və modernləşdirilməsi barədə qanunların qəbuluna qərar verdi. 1806–1807-ci illərdəki məğlubiyyətlər göstərdi ki, müasir artilleriya və piyada qüvvələr olmadan ənənəvi ordu ilə rusları məğlub etmək mümkün deyil. Buna görə şah ümid edirdi ki, müharibə müdafiə xarakterli olacaq və rus qüvvələrini işğal olunmamış ərazilərdə saxlamaq mümkün olacaq. Yeni ordu quruculuğunun təşkili və idarə edilməsi Qacar ordusunun baş komandanı olan Abbas Mirzəyə əvvəlcə fransızların, sonra ingilislərin köməyi ilə tapşırıldı. Ağa Məhəmməd şahın zamanında tədbiq etdiyi geri çəkilmə və "yandırılmış torpaq" strategiyası ilə partizan hücumları siyasəti rusların atəş gücü və işğal edilmiş qalaları növbəti hücumlar üçün dayaq məntəqəsinə çevirmə taktikası qarşısında səmərə vermədi. Qafqaz xanlarının etibarsızlığı və Qacarlara zəif müttəfiq olmaları da vəziyyəti çətinləşdirdi. 1808-ci ilə qədər İran açıq-aşkar müdafiə vəziyyətində idi və əsasən İrəvan və Naxçıvanı qorumağa çalışır, işğal edilmiş şəhərləri azad etmək gücündə olmadığı üçün məhdud hücumlarla kifayətlənirdi.

1812-ci ilə qədər yeni ordu üç il ingilis zabitlərinin rəhbərliyi altında təlim keçmiş və döyüş təcrübəsi qazanmışdı. 1812-ci ilə qədər Qacar və Rusiya arasında toqquşmalar davam edirdi. Bəzi hallarda Qacar qüvvələri rusların işğal etdiyi ərazilərə, o cümlədən Gəncənin şimalına qədər irəliləyirdilər, lakin mövqelərini qorumaqda aciz qalırdılar. 1812-ci ilin iyulunda, Napoleonun böyük ordusu Rusiyaya hücuma hazırlaşarkən, Rusiya ilə Qacarlar arasında müharibə yenidən alovlandı. Lakin birinci Rusiya–Qacar müharibəsi 1812-ci ilin oktyabrında Aslandüz və 1813-cü ilin yanvarında Lənkəran döyüşlərində Qacarların məğlubiyyəti ilə başa çatdı.

Müzakirələrin dayandırılmasından bir aydan az sonra, 1812-ci il oktyabrın 31-də Aslandüzdə düşərgə salmış Abbas Mirzənin ordusu rus ordusunun qəfil hücumuna məruz qaldı. Bu hücum Britaniya və Rusiyanın Avropadakı barışığı və nəticədə iki dövlətin İran üzərində gizli razılaşması nəticəsində baş verdi. Qacar əsgərləri igidliklə döyüşsələr də, artıq aydın idi ki, müharibənin qalibi Rusiya olacaq. Abbas Mirzənin ordusu ciddi itkilər verdi və tamamilə dağınıq vəziyyətə düşdü. Bu onillik müharibənin nəticəsi həmin hücumla qəti şəkildə müəyyən olundu, çünki Azərbaycan ordusu bundan sonra effektiv müqavimət göstərə bilmədi. Abbas Mirzə atəşkəsə razı oldu və nəhayət, Britaniyanın vasitəçiliyi və təzyiqi ilə tərəflər sülhə razılıq verdilər. İran 1813-cü il oktyabrın 12-də imzalanmış Gülüstan müqaviləsinin ağır şərtlərini qəbul etməyə məcbur oldu. Bu müqaviləyə əsasən Qacarlar Dərbənd, Bakı və Şirvan üzərindəki suverenliyindən imtina etdi.

Ruslar Gülüstan müqaviləsini yalnız müvəqqəti bir plan kimi qəbul edirdilər, çünki onların strateji proqramı həmişə Araz çayını Qacarlar ilə yeni sərhəd kimi görməyə əsaslanırdı. Digər tərəfdən, Arazın yeni sərhədə çevrilməsi üçün İrəvan və Naxçıvan xanlıqları da ilhaq edilməli idi. Görünür ki, Yermolov ərazi ixtilaflarından istifadə edərək mübahisələrin yeni mərhələsini yaratmağa səy göstərmişdi, çünki onun təcavüzü məsələnin həllinə kömək etmir, uzunmüddətli danışıqlar isə nəticə vermirdi.

1819-cu ildə iki imperiya arasında mühüm diplomatik hadisə baş verdi. Bu, Sankt-Peterburq sarayı tərəfindən daimi diplomatik nümayəndə kimi göndərilən səfir Samion Mazaroviçin missiyası idi. Missiyanın üzvlərindən biri gənc diplomat və şair Aleksandr Qriboyedov idi və o, Tiflisdə missiyaya qatılmışdı. Missiyanın vəzifəsi aşağıdakı məsələlər üzrə danışıqlar aparmaqdan ibarət idi: Gülüstan müqaviləsinə dair sərhəd mübahisələri, Abbas Mirzənin ordusunda bir tabor təşkil etmiş rus qaçqınlarının geri qaytarılması, Qacarların gürcü şahzadəsi İsgəndər Mirzəyə göstərdiyi dəstək problemi və ticarət məsələsi. Bu nümayəndəlik Yermolovun nümayəndə heyətinin qeyri-hörmətkar davranışını təkrarlamadı və bu baxımdan həm Təbriz, həm də Tehranda daha müsbət təsir buraxdı. Lakin Qriboyedov ilə Abbas Mirzə arasında rus qaçqınlarının geri qaytarılması məsələsində ziddiyyət yarandı və sərhəd mübahisələri üzrə danışıqlar da uğurlu irəliləmirdi. İranda yaşayan rusların məsələsi və Qriboyedovun onların geri qaytarılması tələbində israr etməsi isə 1829-cu ildə onun Tehranda qətlə yetirilməsi ilə nəticələndi.

Təbriz sarayı əvvəldən Gülüstan müqaviləsinə qarşı idi. Mirzə İsa (Qaimməqam-ı Əvvəl) rusiyameyilli şəxs sayılmırdı və görünür ki, müharibələrarası illərdə İranın Rusiya siyasətinin memarı olmuşdu. Bu strategiyaya əsasən Qacarlar Rusiya ilə münasibətlərdə gələcək rus təcavüzündən qoruna bilmək üçün "düşmənçiliklə müşayiət olunan sülh" siyasətini davam etdirirdi. Bu strategiya, həmçinin, Qacar hakimiyyət iyerarxiyasında Rusiyaya qarşı hərbi qüvvələrin ali komandanı kimi Abbas Mirzənin mövqeyini təmin edir və bundan əlavə Tehrandan maliyyə axınının fasiləsiz davam etməsini təmin edirdi. Bəzi müşahidəçilər bu strategiyanı Rusiya ilə ikinci müharibənin başlanmasının əsas amili kimi göstərmişlər. Beləliklə iddia edilir ki, Abbas Mirzə bu strategiyadan istifadə edərək "nə müharibə, nə sülh" vəziyyəti yaradıb və nəticədə nəzarəti itirib. Bununla belə, görünür ki, yuxarıdakı müşahidələr Yermolovun Qafqazdakı əməliyyatlarını və qalan Qafqaz xanlıqlarının ilhaqı üçün başqa bir qarşıdurma yaratmaq əzmini kifayət qədər nəzərə almır. Başqa sözlə, görünür ki, Qacarlar Yermolov faktoruna qarşı iki seçimlə üz-üzə qalmışdılar: xanlıqlardan imtina etmək və ya onlar uğrunda mübarizəyə girişmək. İran daxilindəki proseslər müharibənin başlanma vaxtına təsir göstərirdi, lakin müharibənin baş verməsində Qacarların ciddi rol oynadığını söyləmək qeyri-mümkündür. Yermolovun daha bir təxribatçı addımı 1825-ci ildə İrəvan xanlığı ərazisində Göyçə gölünün şimal sahilinin işğalı idi. Bu addım Gülüstan müqaviləsinin kobud şəkildə pozulması baxımından Rusiyanın ən ciddi təxribatı idi. Nə qədər ki, danışıqlar Abbas Mirzə ilə aparılırdı, görünüşdə işğal olunmuş ərazilərin əvəzində torpaq mübadiləsinə dair razılıq əldə edilmişdi; lakin bu anlaşma şah tərəfindən təsdiq edilmədi və etibarsız, qanunsuz elan olundu. Bununla belə, Yermolov bu müqavilənin bağlayıcı olduğunu bildirdi və geri çəkilməkdən imtina etdi.

Rusiya ilə müharibə dövründə Abbas Mirzə Van vilayətinin paşasının dəstəyinə arxalanırdı. Məasiri-Sultaniyyənin məlumatına görə, bu dəstək Rusiyanın Qars hücumuna səbəb olmuşdu. 1821-ci ildə Yunanıstanın istiqlal müharibəsi başladıqda, Kirmanşah hakimi, Abbas Mirzənin qardaşı və rəqibi olan Məhəmmədəli Mirzə fürsəti əldən vermədi və Mesopotamiyaya hücum edərək Bağdad divarlarına qədər irəlilədi. Lakin Abbas Mirzə də fəaliyyətsiz qalmadı və Van gölünün qərbində irəliləyişə başladı. Məhəmmədəli Mirzə vəba epidemiyası səbəbindən geri çəkilməyə məcbur oldu; Abbas Mirzə isə Bayəzid və Topraq Qalası üzərində nəzarəti ələ keçirdi və Ərzuruma doğru irəlilədi. Osmanlılar əks-hücum təşkil etdilər; Abbas Mirzə isə Xoydan cavab verdi, lakin ordusunda veba yayılması səbəbindən sülhə məcbur oldu. Müharibə sərhədləri 1639-cu ilin vəziyyətinə qaytaran Ərzurum müqaviləsi ilə sona çatdı. Bu müharibə Abbas Mirzənin nüfuzunu daha da artırsa da, şahzadələr arasında varislik uğrunda rəqabət barədə saray narahatlığını aradan qaldırmadı.

Firuz Kazimzadənin qeyd etdiyinə görə, İran və Rusiya hakimlərinin heç biri Gülüstan müqaviləsinə qəti bir sənəd kimi yanaşmırdı. Abbas Mirzə də onu yalnız müvəqqəti atəşkəs hesab edir və yeni bir müharibəyə hazırlaşırdı. 1825-ci ildə I Aleksandrın ölümü və I Nikolayın taxta çıxması Rusiyanın siyasətinin qısa müddətlik sərtləşməsinə səbəb oldu. Bununla yanaşı, Aleksandr Menşikovun səfirliyi qəddar davranışları ilə Qafqazda narazılıq doğuran Yermolovun siyasətindən qızğın şəkildə qəzəblənmiş din alimlərinin yaratdığı anti-rus ovqatı ilə qarşılandı. Qaçqınların İrana axını xalqda qəzəb dalğasını gücləndirdi və nəticədə Rusiyaya qarşı cihad fətvaları sürətlə verilməyə başlandı. Şiə alimləri 1810-cu ildə olduğu kimi yenidən Rusiyaya qarşı cihad elan etdilər. Görünən odur ki, bu prosesdə Tehran və Təbriz saray dairələri də mühüm rol oynamışdı. Şah və vəliəhd bu vəziyyətdə buna qarşı çıxmaq imkanında deyildilər.

Hambleyə görə bu müharibənin başlanmasına gətirib çıxaran əsas səbəbləri üç istiqamətdə müəyyənləşdirmək olar: birincisi, Abbas Mirzənin birinci müharibədəki zədələnmiş nüfuzunu bərpa etməyə ehtiyac duyması; ikincisi, baş vəzir Allahyar xan Qacarın müharibənin yenilənməsi üçün Abbas Mirzəyə göstərdiyi təzyiq; üçüncüsü isə Ağa Seyid Məhəmməd İsfahani kimi müctəhidlərin cihad çağırışları. Rusiyanın soyuq və sərt diplomatik davranışı, eyni zamanda daxildən ruhani təzyiqləri davam edirdi. Nəhayət 1826-cı ilin may ayında Rusiya qoşunları İrəvan xanlığında Mərək adlı məntəqəni işğal etdi və Qacarlar Göyçə gölü bölgəsində rus irəliləyişinə etiraz bildirdi. 1826-cı ilin sentyabrında Abbas Mirzə Şuşa istiqamətindən Gəncəyə doğru irəlilədi, lakin elə ağır məğlubiyyətə uğradı ki, bu nəticə müharibənin son taleyini demək olar ki, müəyyən etdi. Bununla belə, növbəti il onun hərbi əməliyyatları nəticəsində kiçik uğurlar əldə olundu. Abbas Mirzə Üçmiədzin və Naxçıvan istiqamətlərində müəyyən qələbələr qazandı, lakin rus qoşunları Azərbaycanın içərilərinə daxil olaraq 24 oktyabr 1827-ci ildə Təbrizi tutdular. Müharibə qısa müddətli davam etdi və nəticədə 1828-ci ilin əvvəlində Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması ilə yekunlaşdı. Müqavilənin şərtlərinə əsasən, Qafqazın daha geniş əraziləri Rusiyaya verildi və üstəlik, Rusiyanın Abbas Mirzənin və onun varisinin qanuni vəliəhdliyini dəstəklədiyi aydın şəkildə təsbit edildi. Əlavə ticarət müqaviləsi rus tacirlərinin hüquqlarını təmin etdi və bu sənəd faktiki olaraq kapitulyasiya dövrünün başlanmasını bildirirdi.

Şübhəsiz ki, Qacarların müharibədə qələbə qazanacağı təqdirdə, bundan ən çox faydalanan Abbas Mirzə olacaqdı. Lakin bu müharibə, qısa davam etməsinə baxmayaraq, əvvəlkindən daha fəlakətli nəticələr doğurdu. Müqavilə şərtlərinə əsasən, Abbas Mirzə varislik məsələsində Rusiyanın dəstəyini qazanmışdı, lakin bu hal onun məğlubiyyətin yaratdığı hərbi və siyasi təhqir hissini aradan qaldırmırdı. Yeni təyin olunmuş Rusiyanın Tehrandakı səlahiyyətli nümayəndəsi Qriboyedov özündənrazı və zorakı siyasəti davam etdirməyə qərar verəndə özünü anti-rus ictimai qəzəbin mərkəzində tapdı və nəticədə 1829-cu ildə qəzəblənmiş kütlə Rusiyanın səfirliyinə hücum etdi. Nəticədə səfirliyin əməkdaşları içindən yalnız bir nəfər sağ qaldı. Fətəli şah çarın qəzəbindən narahat olaraq dərhal üzrxahlıq üçün səfir göndərdi. Lakin çar həmin vaxt Osmanlı ilə müharibəyə cəlb olunduğundan Tehranla münasibətləri pisləşdirməmə siyasəti nümayiş etdirdi. Abbas Mirzə üç günlük ümummilli matəm elan etdi və oğlu Xosrov Mirzəni münasibətlərin bərpası üçün Rusiyaya göndərdi. Başlanğıcda isə bu missiyada şəxsən vəliəhdin də göndərilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Müharibədən sonrakı dövrdə Abbas Mirzə diplomatik bacarıqlarını tam şəkildə nümayiş etdirdi. Tehran sarayının bəzi dairələri Abbas Mirzəni rusiyapərəst hesab edib tənqid etsələr də, o, Paskeviçin Osmanlıya qarşı rus hərbi yürüşünə dəstək vermək təklifini qəbul etmədi.

Fətəli şahın hakimiyyətinin başlanğıcında onun dördüncü oğlu Abbas Mirzə veliahd elan edildi. Ağa Məhəmməd xanın müəyyənləşdirdiyi qanuna əsasən, yalnız ana tərəfdən Qacar əsilli olan oğul vəliəhd seçilə bilərdi. Bu səbəbdən Fətəli şahın ana tərəfdən Qacar nəsli ilə qohumluğu olmayan birinci və üçüncü oğulları – Məhəmmədəli Mirzə Dövlətşah və Məhəmmədvəli Mirzə, aralarında yalnız bir neçə ay yaş fərqi olmasına baxmayaraq, vəliəhdlıqdan kənarlaşdırıldılar. Şahın ikinci oğlu Məhəmmədqulu Mirzə Malekara ana tərəfdən də Qovanlı Qacar nəsli olsa da, Ağa Məhəmməd şah Fətəli şahı anası Dəvəli tayfasından olan oğlu Abbas Mirzəni vəliəhd təyin etməyə təşviq etmişdi. Bununla Qovanlu və Dəvəli tayfaları arasında uzun illər davam edən düşmənçiliyə son qoyulması nəzərdə tutulurdu.

Bununla belə, şahın böyük oğlu Məhəmmədəli Mirzə daxilən heç vaxt Abbas Mirzənin vəliəhdlıyini qəbul etmədi və özünü Fətəli şahın yeganə qanuni varisi və ən layiqli övladı hesab edirdi. O, Fətəli şahın hakimiyyətinin ilk yarısında Abbas Mirzənin varisliyə əsas rəqibi kimi diqqət mərkəzində idi. Bu rəqabət xüsusilə o zaman gücləndi ki, Abbas Mirzə Qacar–Rusiya müharibəsinin birinci mərhələsində məğlubiyyətə uğradı, halbuki Məhəmmədəli Mirzə 1236–1237 hicri-qəməri illərində baş vermiş Qacar–Osmanlı müharibəsində Osmanlı qüvvələrini geri çəkilməyə məcbur etmiş, Süleymaniyyəni ələ keçirmiş və Samirə üzərindən Bağdada doğru irəliləmişdi. Lakin həmin dövrdə xəstələnərək 26 səfər 1237 hicri-qəməri tarixində Tağ-i Kəsra yaxınlığında vəfat etdi.

Abbas Mirzənin digər rəqibləri Fətəli şahın beşinci və altıncı oğulları olan Fars hakimi Hüseynəli Mirzə Fərmanfərma və Xorasan hakimi Həsənəli Mirzə Şücaəssəltənə idi. Anaları Bədrücahan xanım Fətəli şahın ilk rəsmi həyat yoldaşı sayılırdı. Bədrücahan xanım ərəblərin Amiri nəslindən idi və bu ailə Zəndlər dövrünün sonlarında Bəstamda müstəqil hakimiyyət qurmuşdu. Məhəmmədəli Mirzənin vəfatından sonra onların taxta iddiaları açıq şəkildə üzə çıxdı.

Qacar–Rusiya müharibəsinin ikinci mərhələsində, rus ordusu Təbrizi işğal etdikdən sonra Abbas Mirzənin təşəbbüsü ilə general Paskeviçlə sülh danışıqları başlandı. Təbrizin işğalı xəbərini eşidən Şücaəssəltənə Qüds-i Rəzəvinin qara bayrağı ilə Xorasan qoşunlarının başında Tehrana gəldi; məqsədi digər şahzadələrlə birlikdə Azərbaycana gedərək rus ordusunu geri çəkilməyə məcbur etmək idi. Öz mövqeyinin təhlükə altında olduğunu görən Abbas Mirzə sülh müqaviləsinə Rusiyanın özünün veliəhdliyini dəstəkləməsi barədə maddə daxil edilməsinə çalışdı. Buna görə Tehrandakı Abbas Mirzə əleyhdarları onun ruslarla anlaşmasının və müharibəni dayandırmasının arxasında vəliəhdlik dəstəyi qazanmaq məqsədinin dayandığını iddia etdilər. Eyni zamanda ölkədə şayiə yayıldı ki, Fətəli şah guya Abbas Mirzəni vəliəhdlikdən uzaqlaşdıraraq onun yerinə Şücaəssəltənəni təyin etmişdir. Bu xəbər Azərbaycana da çatdı və Paskeviç danışıqları dayandırdı. Nəticədə şah və Qacar sarayı yekdil qərara gəldi ki, sülh danışıqlarını Abbas Mirzə aparsın. Nəticədə Türkmənçay müqaviləsi imzalandı və Rusiyanın Abbas Mirzənin vəliəhdliyini dəstəkləməsi müqavilə mətninə daxil edildikdən sonra Şücaəssəltənə vəliəhd olmaq ümidini tamamilə itirdi.

Türkmənçay müqaviləsindən sonra digər rəqib qardaşlar qarşısında vəzifə və nüfuz baxımından Abbas Mirzənin mövqeyi daha da həssas hala gəldi. Bundan başqa, Fətəli şahın nəvələri də artıq yetkinlik yaşına çatmışdı və taxt iddiaçıları dairəsi genişlənmişdi. Bununla yanaşı, varislik sisteminin qeyri-şəffaflığı və Fətəli şahın qeyri-mərkəzləşdirilmiş idarəçilik modeli Abbas Mirzənin mövqeyini daim təhlükə altında saxlayırdı və bu amillər həm İngiltərənin, həm də Rusiyanın yanaşmasında əhəmiyyətli rol oynayırdı.

Nəsil mübarizəsində ən təhlükəli rəqiblər Abbas Mirzənin qardaşları Hüseynəli Mirzə və Həsənəli Mirzə idi. Abbas Mirzə iqamətgahını İsfahana köçürmək ideyasını irəli sürdüyü vaxt, şah onu Yəzdə baş vermiş qiyamı yatırmaq və Fars–Kirman hakimləri arasındakı ittifaqı dağıtmaq üçün ezam etdi. O, 21 yanvar 1831-ci ildə Tehrana daxil oldu. Elə həmin ildə Yəzdə gedərək qardaşı oğlu Seyfülmülük Mirzəni hakimiyyətə qaytardı. Sonra Kirman istiqamətində hərəkət edərək Həsənəli Mirzəni nəzarət altında Tehrana gətirdi. Kirmanda isə Fətəli şahın varisliyi məsələsində həssas dövrün ortasında Xosrov Mirzə yeni hakim təyin olundu.

9 sentyabr 1831-ci ildə Abbas Mirzə yenidən şahla birlikdə İsfahan yaxınlığındakı Dehkerddə idi. Orada şah onu Xorasana hakim təyin etdi. O, eyni zamanda Azərbaycanın hakimliyini də qorudu və onun əvəzinə bu bölgədə beşinci oğlu Fereydun Mirzə naibülhökumə kimi fəaliyyət göstərirdi. Hamblynin qeyd etdiyinə görə, Fətəli şahın hakimiyyətinin başlanğıcında Xorasan vilayətinin böyük bir hissəsində və eləcə də lor, türkmən və bəlucların yaşadığı uzaq bölgələrdə onu şah hesab etmək çətin idi. Fətəli şah Herat və Qəndəharı Səfəvi dövlətinin mühüm əyalətləri kimi öz imperiyasının tərkib hissəsi sayırdı. Əlbəttə ki, Nadir şahın fəthlərinə də istinad edə bilərdi. Lakin Əfqanıstanın Dürrani hökmdarları şərqə irəliləyiş cəhdlərini geri oturtmuşdular.

Hambly bildirir ki, Abbas Mirzənin Xorasanın hakimliyinə yenidən təyin olunması mühüm məna daşıyırdı. Xorasanın vəziyyəti üsyankar tayfa başçılarının cəzalandırılmasından, türkmənlərin hücumlarının qarşısının alınmasından və Mərv ilə Heratın ələ keçirilməsindən sonra nisbətən sakitləşmişdi. Bundan əlavə, çoxdan Abbas Mirzənin dinə münasibətdə laqeydliyi barədə şayiələr yayılmışdı. Belə ki, onun rus kafirləri ilə iki dəfə sülh bağlaması və həmçinin Azərbaycanda islahatlara maraq göstərməsi, Qərb yeniliklərindən bəhrələnməsi, həkimlərlə, diplomatlarla və Avropa zabitləri ilə yaxınlıq etməsi məşhurlaşmışdı. Bu səbəbdən o, müqəddəs və dini şəhər olan Məşhəddə özünün dindarlığını nümayiş etdirmək imkanı əldə etmişdi. Abbas Mirzə Rusiya ilə dostluğun faydalarını nəzərə alaraq diqqətini şərqə yönəltdi ki, Xorasan və əfqanları təhlükə altına salsın. Bu plan tam şəkildə ruslar tərəfindən dəstəklənmiş və İngiltərənin narahatlığını artıracağı proqnozlaşdırılmışdı. Abbas Mirzə bir dəfə şərqə yürüş etdi və 1832-ci ilin yay və payızında Məşhədin şərq və şimal-şərq bölgələrini, Xəbuşan, Sərxeş və Türbət Heydəriyyəni tabe etdi. Bu yürüş üsyankar tayfa başçılarının yatırılması məqsədi daşıyırdı. O, Sərxeşdə türkmənlərə qırğın etdi. Tarixçilər iddia edirlər ki, o, əvvəllər Səfəvi imperiyasının bir hissəsini təşkil etmiş Xivə və Əfqanıstanın fəthi üçün plan qurmuş, həmçinin Heratın və Xoqand xanının vəzirləri ilə danışıqlar aparmışdı. Bununla belə, bir çox müşahidəçilərin baxışına görə Xorasan yürüşləri Azərbaycandakı uğursuzluqları zəif düşmənlər üzərində qələbələr əldə etməklə kompensasiya etmək cəhdi idi ki, bununla o, taxt-taca iddiasını gücləndirirdi. Hətta onun Tehrana səfərindən əvvəl böyük oğlu Məhəmməd Mirzə əmr almışdı ki, böyük bir hücum üçün hazırlıqlara başlasın. Onun ölümü bu planlara son qoydu. Məhəmməd Mirzə 1834-cü ildə Fətəli şahın yerinə keçib, şərqdə Ağa Məhəmməd xanın vaxtından yarımçıq qalmış bu vəzifəni davam etdirməyə çalışdıqda eyni ilə atasının Araz sahilində ruslar tərəfindən qarşısının alınması kimi Britaniyanın müdaxiləsi ilə üzləşdi.

1811-ci ildə İrana gəlmiş Britaniya səfiri Ouzley Abbas Mirzəni xəstə görkəmli kimi təsvir etmişdi. 1818-ci ildə Robert Ker Porter və başqaları da onun rənginin solğunluğunu vurğulamışdılar. Fransız həkimi Şarl Balanger 1825-ci ildə onu müayinə etmiş və qaraciyər xəstəliyi diaqnozu qoymuşdu. Abbas Mirzə şəxsi həkimləri Makneyl və Kormak tərəfindən mütəmadi müalicə olunurdu və 1823–23-cü illərdə Məhəmməd Mirzə İsfahani adlı iranlı həkimlə də məsləhətləşmişdi. Məşhəddə isə İngiltərədə təhsil almış Mirzəbaba İsfahani ona nəzarət edirdi. Bununla belə onların heç biri xəstəliyin dəqiq səbəbini müəyyən edə bilmədi. Abbas Mirzə 25 oktyabr 1833-cü ildə 44 yaşında Məşhəddə vəfat etdi və İmam Rza ziyarətgahında dəfn olundu.

Görünür ki, Abbas Mirzə ənənəvi qaydada və ciddi şəkildə təhsil almışdı. Bu proses böyük ehtimalla Mirzəbozork Fərəhaninin ciddi nəzarəti altında həyata keçirilmişdi. Şahzadə fars tarixçilərinin əsərlərinə bələd idi. Onun sevimli kitabı Firdovsinin Şahnaməsi idi. Bundan başqa o, Təbrizdə geniş yayılmış ənənəyə uyğun olaraq saray şairləri olmasına baxmayaraq, ümumiyyətlə poeziyaya maraq göstərmirdi. Təbriz və Ucan sarayları çoxsaylı təsvirlərlə, o cümlədən Napoleon, çar və III Səlimin portretləri ilə bəzədilmişdi. Sultan III Səlim Qərb islahatlarına son dərəcə meylli olduğundan Abbas Mirzə gizli şəkildə onunla rəqabət aparırdı. Abbas Mirzənin rəhbərliyi altında və coğrafi mövqe ilə siyasi şərait sayəsində Təbriz müasir dünyaya açılan qapıya çevrildi. Qərb ideyaları əvvəlcə Osmanlı Türkiyəsi və Rusiya vasitəsilə, daha sonra isə Fransız və Britaniya səfirlikləri vasitəsilə Azərbaycana daxil oldu. Abbas Mirzə bunları böyük həvəslə qəbul etmiş və Təbrizi ölkəsinin qərb yönümlülüyünün mərkəzinə çevirmişdi. O, intellektual dünyagörüşünü genişləndirməkdən heç vaxt yorulmurdu. O, Avropa hekayələri ilə, ehtimal ki, türk ədəbiyyatı ilə tanış idi və Avropadakı siyasi hadisələrdən çox xəbərdar idi. İngilis dilini başa düşməsə də, ingilis dilində kitabları olan kiçik bir kitabxanaya sahib idi və burada Britaniya Ensiklopediyası da vardı. Müasir təhsil sisteminin yaradılması Lami adlı bir fransıza tapşırılmışdı və o, 1807-ci ildə Qordonla birlikdə İrana gəlmişdi. Böyük Britaniya ilə diplomatik münasibətlər qurulduqdan sonra İngiltərənin təsirinə son dərəcə açıq oldu. O, gəncləri təhsil almaq üçün İngiltərəyə göndərdi və onun şəxsi əşyalarından bəziləri, o cümlədən yay mövsümündə istifadə etdiyi vaqon ingilis istehsalı idi. Bununla belə onun xəritə kolleksiyasının İstanbul mətbəəsində çap olunmuş olması onun Qərb dillərinə bələd olmamasının digər bir göstəricisidir.

Qacarların Rusiya qarşısında məğlubiyyətləri Abbas Mirzani və Mirzə Bozork Fərahanini bu nəticəyə gətirdi ki, köhnə silahlar və nizamsız ordu Rusiya ordusu qarşısında qələbə qazana bilməyəcək. Buna görə də qərara gəlindi ki, gəncləri Qərb elmlərini öyrənmək məqsədilə Avropaya göndərilsin. Abbas Mirzənin general Qordon ilə ilkin razılaşması hər il bir qrup gəncin təhsil üçün Parisə göndərilməsi idi. Lakin Qordonun bu vədi həyata keçmədi və o müttəfiqləri ilə Fransaya geri döndü. Britaniya səfirinin İrana gəlişindən sonra gənc iranlıların Londona göndərilməsi ideyası rəğbətlə qarşılandı. 1811-ci ildə, İngiltərə səfirinin missiyasının başa çatması ilə, o İkinci Britaniya səfəri zamanı iki iranlı tələbə ilə birlikdə Londona yollandı. Bu iki tələbə rəssambaşı oğlu Məhəmməd Kazım və Hacı Baba Əfşar idi. Məhəmməd Kazım rəssamlığı öyrənmək, Hacı Baba isə tibb sahəsində təhsil almaq istəyirdi. Çiçək xəstəliyinə qarşı peyvənd ilk dəfə Abbas Mirzə dövründə, 1813-cü ildə Təbrizdə aparıldı. İlk qurğulu (metal hərfli) mətbəə də 1825-ci ildə Təbrizdə fəaliyyətə başladı və 1830-cu ilə qədər burada kitablar çap olundu. Bundan əlavə, daşbasma çapını öyrənmək məqsədilə bir tələbə Rusiyaya göndərildi.

Abbas Mirzənin digər diqqətəlayiq tədbirlərindən biri 1823-cü ildə Avropadan mühacirlərin İranda məskunlaşdırılmasına yönəlmiş təşəbbüdür. Nəfisiyə görə bu addım Abbas Mirzə tərəfindən "cəsarətli" hesab edilməlidir və o qeyd edir ki, həmin dövrün maddi və mənəvi şəraiti, xüsusilə onun hakimiyyəti altında olan Azərbaycan vilayətində mövcud olan şərait nəzərə alınarsa, bu fikri böyük cəsarət nümunələrindən biri kimi qiymətləndirmək lazımdır. O davam etdirir ki, bu təşəbbüs İran tarixçiləri tərəfindən qeydə alınmamışdır və mövcud yeganə sənədlər bu mövzuda Londonda çap olunmuş üç məqalənin farsca tərcüməsidir. Tərcümədə məqalələrin hansı qəzetlərdə dərc olunduğu belə göstərilməmişdir. Abbas Mirzənin Londondakı nümayəndəsi və mason cəmiyyətinin üzvü olan Mirzə Saleh Şirazi bu təşəbbüsün icrası ilə vəzifələndirilmişdi. Abbas Mirza əmin idi ki, iranlılar avropalılarla geniş təmaslar nəticəsində, öz ölkələrində tamamilə tənəzzülə uğrayan elm və sənaye sahələrində böyük irəliləyiş əldə edəcəklər.

Abbas Mirzə yeni nizamın yaradılması ilə bağlı tənqidlərə cavab olaraq onu yalnız şəriətlə uyğun hesab etmirdi, hətta əslində bu nizamın İslam peyğəmbərinin unudulmuş və diqqətdən kənarda qalmış metodundan qaynaqlandığını iddia edirdi. Düşmənçilik xarakterli şayiələrə qarşı mübarizə aparmaq və ruhani müxaliflər tərəfindən əməli addımlara keçilməsinin qarşısını almaq üçün o elan etdi ki, Quran ayələrindən birini, din yolunda müdafiə və hərbi hazırlığın vacibliyini göstərən ayəni köçürməyi, müctəhidlərin möhürü və təsdiqi ilə təsbit edib ölkənin hər yerində yaymağı əmr etmişdir. Yeni nizam İslamın ilk fəthləri zamanında faydalı olmuş model kimi təqdim edildi və daha sonra Avropaya keçdiyi, lakin İslam şərqində tənəzzülə uğradığı izah edildi. Bu şəkildə yeni nizam şübhəli bir bidət kimi deyil, İslama qayıdış kimi təqdim edildi. Bu məsələ Qacar dövründə dəfələrlə təkrarlanan bir fenomenin ilk nümunəsidir; yəni görünüşcə Avropaya məxsus yenilikləri İslam düşüncəsi və mədəniyyətinin unudulmuş məhsulu kimi təqdim etməklə islahatlara yol açmaq. Bu cəhdin motivinin nə dərəcədə həqiqi İslami niyyət kimi qiymətləndirilə biləcəyi burada əsas əhəmiyyətə malik deyil.

Yeni nizamın bu şəkildə əsaslandırılması əsasən Abbas Mirzanın qardaşlarına cavabı idi. Məlum görünür ki, onun zehnində Osmanlı nümunəsi olmuşdur. O, yeni ordunun seçilməsi və onun dini əsaslandırılması məsələlərində III Səlimdən ilham almışdı. Sultan Səlim hərbi islahatlarını müdafiə edən yüksək səviyyəli alimlərin azlığının dəstəyini əldə etmişdi və onlar öz müdafiələrində bir neçə Quran ayəsini sitat gətirmişdilər. Onlardan bəziləri Rzaqulu xan Hidayət tərəfindən yeni nizama dair müzakirəsində qeyd edilmişdir. Rus imperiyasına qarşı birgə cəbhə yaradılması məqsədilə Tehrana ezam olunmuş Osmanlı nümayəndə heyətinin səfəri bu nümunənin müzakirə obyekti olmasına vasitə olmuş kimi görünür. Osmanlı yeni nizamının banisi 1807-ci ilin iyununda yeniçərilər tərəfindən devrilmiş və sonra şeyxülislam islahatların şəriətə zidd olması barədə fətva verməyə razı salınmışdı. Qacar ordusunda yeniçərilərlə müqayisə edilə biləcək qurum mövcud olmasa da, şahzadələr Abbas Mirzaya qarşı sui-qəsd cəhdlərində dini bəhanələrdən istifadə etməyə çalışmışdılar. O isə Osmanlı islahatlarının dini arqumentlərini mənimsəməklə onlara qarşı əhəmiyyətli dərəcədə müvəffəqiyyət əldə etmişdi.

Abbas mirzə Fətəli şah oğlu (anası Asiyabəyim xanım Fətəli xan qızı Dəvəli) 1788-ci ildə Larican mahalının Nəva qəsəbəsində anadan olmuşdu. Mükəmməl ailə təlim-tərbiyəsi və təhsili almışdı. Ağaməhəmməd şahın göstərişi ilə vəliəhd seçilmişdi. Naibəssəltənə ləqəbi daşıyırdı.

Abbas mirzə dörd yaşında ikən bilinməz xəstəliyə tutulmuşdu. Onun müalicəsi üçün atasının əmisi Ağaməhəmməd şah ölkənin dörd bir tərəfindən məşhur həkimləri saraya dəvət etmişdi. Həkimlər onun xəstəliyinin çarəsini tapa bilmədilər. Şahzadə idman və bədən tərbiyəsinin köməyi ilə yeniyetmə yaşında xəstəliyini dəf etdi. Ancaq 30 yaşından sonra əsəbi gərginlik, psixoloji durğunluq onu yenidən köhnə xəstəliyinə qaytardı.

Abbas mirzə 1799-cu ildən Cənubi Azərbaycanın, 1833-cü ildən Kirmanın və Xorasanın valisi olmuşdu.

Abbas mirzə 1834-cü ildə vəfat edib. Onu Məşhəddə Əli ibn Museyi-Rzanın məqbərəsinin yaxınlığında dəfn ediblər.

Abbas mirzə hələ uşaq yaşında ikən, Quba xanı Fətəli xan (Quba xanı) onu Bakıya gətirmiş və təlim-tərbiyyəsi ilə məşğul olmuşdu. Uşaqlıq dövrünü Bakıda – Fətəli xanın himayəsi altında keçirən Abbas Mirzə İran taxtına Fətəli xanın hazırladığı namizədi idi. Hətta Fətəli xan onu İrana aparıb şah elan etmək fikrinə də düşmüşdü.

Gürcüstanın birləşdirilməsi, Gəncənin tutulması və Rusiyanın getdikcə Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməsi İranı qəti tədbir görməyə məcbur etdi. 1804-cü ilin mayında İran, rus qoşunlarının Transqafqazdan çəxarılmasını tələb etdi. Rusiya bu tələbi rədd etdi və 1804-cü il iyunun 16-da savaş başlandı.

Cənubi Azərbaycanın hakimi şahzadə Abbas Mirzənin 50 minlik ordu ilə İrəvana yaxınlaşması Sisianov üçün gözlənilməz olmadı. O, bütün qışı qoşun hazırlamaq və səfər tədarükü görməklə keçirmişdi. İrəvan hakimi Məhəmməd xanın onu "vaxt itirmədən" İrəvana çağırması nəzərə alındı, 1804-cü il iyunun sonunda 3600 piyada, 3 eskadron atlı və 300 kazakdan ibarət olan rus qoşunu 12 top ilə artıq İrəvan yaxınlığında idi. Üçkilsə (Eçmiədzin) və Qəmərlidə olan ilk döyüşlərdə Sisianov üstünlük qazandı. İrəvan şəhərini mühasirəyə aldı. Gənc oğlunun (Mirzə Adıgözəl bəy Abbas Mirzəni bu zaman "kiçik bir uşaq" adlandırır) uğursuzluğunu eşidən Fətəli şah özü də buraya gəldi və rus əsgərləri geri çəkildilər.

1805-ci ilin 14 mayında (Kürəkçay müqaviləsi) İbrahimxəlil xan Cavanşir mövcud şəraitlə əlaqədar olaraq Rusiyanın hakimiyyətini qəbul etdi. Bu xəbər tezliklə Fətəli şahın qulağına çatdı.

Bir tarixi mənbədə yazılır ki, Abbas Mirzənin göstərişi ilə Ismayıl bəy öz qoşunu ilə daha tez Araz çayına tərəf irəlilədi. Ismayıl bəy qabaqdan döyüşə girdi və az qalmışdı ki, məğlub olsun. Lakin Abbas Mirzənin gəlişi ilə Iran qoşunları onları qovdu. Bu döyüş Cəbrayıllı bağlarında baş verdi və axşamçağı Məhəmmədhəsən ağa Şuşaya qayıtdı.

Tarixçi Mirzə Rəşid Ədibəşşüara bu yürüş haqqında yazır: "Urmiya hakimi Hüseynqulu xan Qasımlı Avşar qoşununun başında, Ismayıl xan Qacarla Gəncə və Tiflis yürüşlərinə qatılmışdı. Abbas Mirzə onlara əmr vermişdi ki, Gəncəni alandan sonra Tiflisə yollanıb oranı qaydasına salsınlar. Rus komandanı Şaft Tiflis şəhərində əyləşib Iran qoşunlarına qarşı təxribat yaradırdı. Hüseynqulu xangil Tiflis şəhərinin iki mənziliyinə çatırlar. Bu qoşunun hərbi taktikası və strategiyası Əskər xan və qardaşı Əbdüssəməd xan tərəfindən olurdu. Onlar qoşunu yoxlayıb sahman yaratdılar. Avşar qoşunu irəli hücum edib rus qoşunlarını darmadağın etdilər. Rus toplarını ələ keçirib, öncə Gəncəyə, Gəncədən Irəvana, ordan da Irana apardılar". Onun verdiyi bilgilər qarışıq olsa da yazımız üçün əhmiyyətini duyub qeyd etməyi gərəkli bildik.

Əbülfət xan Tuti qonşu Çulundur, Qapanat, Bərgüşad mahallarını ələ keçirib Dizaq mahalına girdi. Dizaq mahalının Qızılqışlaq kəndində düşərgə qurdu. Bütün ətraf mahallarının adlı-sanlı adamları, el-oymaq camaatı Əbülfət xanın başına yığıldı. Hacılı camaatının bəyləri və əhalisi də onun yanına toplandı. Tarixçi Mir Mehdi Xəzani yazır: "Həmin vaxt idi ki, Əbülfət xan gəlib, Tuğ kəndinin iki ağaclığında Qızılqışlaq mənzilinə varid olmuşdu. Yanında külli və çox olan cəmiyyət və qoşun ki, o vaxtda məcmu, Qapan və Bərgüşad və Dizaq mahallarının kəndlərinin əhli və Dizaq-Cavanşir və Hacılı xalqı və hətta Cəbrayıllı bəyləri və əhliləri tamam ehtiyat və xofdan ki, məbada Əbülfət xan çapıb və qarət edə məcmusu onun yanında idilər". (Bax: Qarabağnamələr, 2-ci kitab, Bakı, 1991, səh.).

Ibrahimxəlil xanın oğulları Məhəmmədhəsən ağa və Mehdiqulu ağanın başçılığı ilə Qarabağ qoşunları Əbülfət xanın üzərinə hücuma keçirlər. Xanın yan-yörəsinə yığılan qarabağlılar dağılırlar.Mir Mehdi Xəzani yazır: "Pəs Əbülfət xanın qoşunu şikəst tapıb, yerbəyer yüklərini töküb, qaçmağa başladılar. Bir tərəf dəxi öz yanlarında olan Cəbrayıllı və Hacılı və Cavanşir xalqı həm dönüklük edib, ümdə şikəstliyi onlar saldılar. (2)

Fətəli şah bu məğlubiyyətdən sonra Ibrahimxəlil xanla aranı düzəltmək üçün məiyyətindən Kərim xanı və Abdulla xanı Ibrahimxəlil xanın yanına göndərdi. Onlara verdiyi məktubda yazırdı ki, rusları Şuşa qalasına buraxmasın. Xudafərin körpüsünün mühafizəsini onlara tapşırmasın. Tərnüküt və Əsgəran qalalarını Iran qoşunlarına öz xərci ilə versin. Bundan əlavə oğlu Abbas Mirzəni böyük qoşunla ona köməyə göndərər ki, bütün qonşu xanlıqları alıb, öz torpağına qatar və Qarabağdan qaçan oba və kənd camaatlarını yerlərinə qaytarıb, ölkəsini abadlaşdırar. Daha bu kimi vədlərlə Ibrahimxəlil xanı öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. Ibrahimxəlil xan elçilərə bildirdi ki, mən Rusiyanın himayəsini qəbul etməmişəm. Yalnız böyük dövlətin nümayəndəsinə hörmət və ehtiramımı bildirmişəm.

Fətəli şah yenidən Ibrahimxəlil xanın yanına elçilər göndərdi. Elçilər Kərim xan, Abdulla xan və Rəhim xan idilər. Onların gətirdiyi məktubun məzmunu keçən dəfəkinin eyni idi. Şah vədini bir az artırıb, quran və qəsəmlə möhkəmləndirmişdi. Ibrahimxəlil xan elçiləri buraxmayıb qalada gözdustağı saxladı. Az sonra həmin adamları Sisianova təslim etdi. Fətəli şah Ibrahimxəlil xandan incidi. Fətəli şah Qarabağın rusların əlinə keçməsinə tablamayıb, oğlu Abbas Mirzəyə savaş əmrini verdi. Abbas Mirzə xeyli qoşunla 1806-cı ildə Qarabağa girib, savaşa başladı. Mehdiqulu xan rus generalı P. F. Nebolsinlə görüşüb, savunmanı təşkil etdi. Abbas Mirzə ilk çarpışmada uğur qazansa da, getdikcə qızışan döyüşdə basılıb geri çəkildi.

Tarixçi Əminə Pakrəvan yazır: "Şah, baharın sonlarında təkrar Sultaniyəyə, Abbas Mirzə isə yeni görəvləri ilə Qarabağa gəldi. Bu dəfəki səfərində Azərbaycanın digər yerlərini də görsün deyə yolunu Qaradağdan saldı. Xudafərin körpüsündən keçərək Qarabağa vardı. Abbas Mirzə hər şeydən öncə əski İrəvan xanı kimi onu rahatsız edən bir xanla hesablaşmaq fikrində idi. Ruslarla iş birliyi içində olan İbrahim Xəlil Cavanşirin rəftarı onu rahatsız etməkdə idi. İbrahim xan Qarabağda əsgəri birlik toplayaraq kiçik bir ordu düzəltmiş və ruslardan da yardım istəmişdi. Amma ruslar ona tam dəstək verməmiş, sadəcə neçə yüz eyitilmiş, ancaq qazaq olmayan süvarilərlə onun istəyinə cavab vermişdi. Rusların eyitilmiş əsgəri birliklərinə qazaq deyirdilər. Ancaq rusların qazaqlardan başqa qazaqlar qədər tam eyitilməmiş birlikləri də var idi. İbrahimxəlil xan Cavanşirin oğlu bu birliklərin başını çəkirdi. O, Abbas Mirzənin yolunu Xudafərindən keçərkən kəsib və onunla savaşmaq istəyirdi. Abbas Mirzə Xudafərin körpüsündən keçər-keçməz savaş başladı. Ancaq Abbas Mirzə bu zəif ordunu dərhal məğlub edib, dağıtdı. Bu zəif birlik dağıldıqdan sonra Abbas Mirzə öz ordusunu iki sütun şəklində Şuşaya doğru yönləndirdi. Bu on il sürən savaş sürəsincə və sonralar da bütün savaş yolları Şuşadan keçir və bəzən də Gəncəyə yönəlirdi. Bu savaş da bir irəliləyiş olmadan davam edirdi. Yəni ormanlığın içində pusuya durub və uyğun zamanlarda qarşı tərəfə zərbə endirilirdi".

İran tarixçiləri yazırlar ki, Ibrahimxəlil xanın oğlu Əbülfətdən və qızı Ağabəyim Cavanşirdən ona xəbər çatdı ki, o, Iranla dostluğa cəlb olunsun. Nəhayət, Ibrahimxəlil xan Abbas Mirzəyə məktub yazıb, öz bəxşişini tələb edib, Şuşanı işğal etmiş bir qrup rus əsgər və zabitini çıxaraq üçün Iran dövlətindən kömək istədi.

1806-cı ildə Fətəli şah Ibrahimxəlil xanın oğlu, Irana tabe olan Muğru mahalının başçısı Əbülfət xanı 5 min nəfərlik qoşunla Qarabağa göndərdi. Əbülfət xanın yeznəsi Fərəculla xan Sarıxanbəyli-Şahsevəni də ona yardımçı təyin etdi. İranın adlı-sanlı sərkərdələri, o cümlədən Qəzvinli sərdar Hüseynəli xan Qacar, Damğanlı Ismayıl xan, Xəmsəli (Zəncanlı) Əmənulla xan Avşar və başqaları Əbülfət xanın başçılığı altında idi. Onlar Qarabağa çatanda artıq ruslar Ibrahimxəlil xanı öldürmüşdülər. Əbülfət xan Cavanşir məsələdən xəbərdar olub, öldürülmüş insanların parçalarını kəfən-dəfn etdikdən sonra buranın rəhbərliyini Mehdiqulu xanın (İbrahimxəlil xanın böyük oğlu) öhdəsinə qoyub, özü qalan başçılarla Naibüssəltənənin yanına tələsdi. O, şahzadəni ruslar tərəfindən törədilmiş bu faciəli əməldən xəbərdar etdi.1

Abbas mirzə Şuşa qalasına tərəf irəlilədi. Sisianov əvvəlcədən Tiflisdən kömək istəmişdi. General qraf Ivan Vasilyeviç Qudoviç Qafqaz rus qoşunlarının komandanı general Nebolsini Sisanova köməyə göndərdi.

İran tarixçiləri yazırlar ki, Abbas Mirzə Şuşaya tərəf gedərkən, Ibrahimxəlil xan öləndən sonra pis vəziyyətdə güzəran keçirən Qarabağın əksər elatı ondan xahiş etdilər ki, onların arzusunu nəzərə alıb Qarabağa köçürsünlər.

Rzaqulu xan Hidayət "Rövzətül-səfa"da bu barədə yazır: "Gizli qalmasın ki, Şahzadə Naibüssəltənə Həsən və Hüseyn bulağı üstündə dayanarkən təsadüfən baş vermiş hadisələrdən biri Qarabağın xoşbəxt şəhidi mərhum Ibrahimxəlil xanın oğlu Əbülfət xan tərəfindən elatın köçürülməsi üstündə Rusiya ilə Qarabağ arasında baş verən müharibə idi. Hadisənin icmalı budur ki, Qarabağ elatını köçürmək üçün getmiş Ətaulla xan Şahsevən elat hərəkət etdikdən sonra Əbülfət xanla onları Irana gətirirdilər. Cəbrayıllı tayfasından birisini gizli yanlarına çağırdılar, çətin keçilən Qapan mahalına çatdılar. Gündüz saat ikidən gün batana kimi şiddətli döyüşlər getdi, tüfəngçilərin barıt-qırması qurtardı və onlar məğlub oldular. Elə ki, Naibüssəltənə Nəvvab bundan xəbər tutdu, Ismayıl xan və Həsən xan Sərdarı oraya göndərib özü də Qapandan Aslandüz yolu ilə aslanları yandıran şir kimi yola düşdü. Bu dəhşətli xəbər rus generalının ürəyini sıxdı və kiçik bir dəstəni Pənahabad qalasına göndərib özü isə Gəncəyə tərəf yollandı."

1809-cu ilin baharında Şahzadə Abbas Mirzə Gülənbər çəmənində dayanarkən Mərhum Ibrahimxəlil xan Qarabağinin oğlu Əbülfət xanı öz başının adamları ilə Qarabağ elatına, Qapan və Meqriyə göndərdi ki, onları itaətə gətirsin. Bir qrup Şahsevən atlılarını ayırdılar ki, Bakı ətrafına gedib ruslardan bir xəbər gətirsinlər. Onlar bu gecə qəflətən ruslarla qarşılaşdılar, igidliklə vuruşub bütün rus qoşunlarını qıraraq onların başlarını kəsib şah sarayına göndərdilər. Onlar (bu işə görə – Ə. Ç.) şaha layiq ənam aldılar.

1811-ci ildə Abbas Mirzə yenidən Qarabağa dava açdı. Qırçı qışlağında rusların bir taqımını dağıdıb Qarabağa girdi. Mehdiqulu xan savunmaya qalxdısa da rus qoşun başçıları xanın savaşa qatılmasına icazə vermədilər. Fürsətdən istifadə edən Abbas Mirzə Qarabağ ellərinin çoxunu Irana, Qaradağ vilayətinə köçürdü.

Rzaqulu xan Hidayət "Rövzətül-səfa"da bu barədə yazır: "Gizli qalmasın ki, Şahzadə Naibüssəltənə Həsən və Hüseyn bulağı üstündə dayanarkən təsadüfən baş vermiş hadisələrdən biri Qarabağın xoşbəxt şəhidi mərhum Ibrahimxəlil xanın oğlu Əbülfət xan tərəfindən elatın köçürülməsi üstündə Rusiya ilə Qarabağ arasında baş verən müharibə idi. Hadisənin icmalı budur ki, Qarabağ elatını köçürmək üçün getmiş Ətaulla xan Şahsevən elat hərəkət etdikdən sonra Əbülfət xanla onları gətirirdilər. Cəbrayıllı tayfasından birisini gizli yanlarına çağırdılar, çətin keçilən Qapan mahalına çatdılar. Gündüz saat ikidən gün batana kimi şiddətli döyüşlər getdi, tüfəngçilərin barıt-qırması qurtardı və onlar məğlub oldular. Elə ki, Naibüssəltənə Nəvvab bundan xəbər tutdu, Ismayıl xan və Həsən xan Sərdarı oraya göndərib özü də Qəpandan Aslandüz yolu ilə aslanları yandıran şir kimi yola düşdü. Bu dəhşətli xəbər rus generalının ürəyini sıxdı və kiçik bir dəstəni Pənahabad qalasına göndərib özü isə Gəncəyə tərəf yollandı."

General P. F. Nebolsin Şuşaya gəlib Mehdiqulu xanı taqımın dağıdılmasıyla bağlı suçladı. Mehdiqulu xan müəyyən sənədlər təqdim edib özünü duruya çıxardı.

22 sentyabr 1811-ci ildə rus qoşunlarının komandanı general Pauluççi Qafqaza daxil oldu. Bu zaman Qarabağ yaxşı vəziyyətdə deyildi. Elat narahat idi və Qarabağ xanlığının hakimi Mehdiqulu xan Cavanşiri qardaşı oğlu Cəfərqulu xanla ixtilafı var idi. Çünki o, (Cəfərqulu xan – Ə. Ç.) özünü Qarabağın həqiqi xanı hesab edirdi. Digər tərəfdən Iran sərdarları Qarabağı çapıb talayırdılar. Qaradağ hakimi Hacı Məhəmməd xan Mustoufi öz məmurlarını Gəncə və Qarabağa göndərib rus komandirlərinin bir-birinə yazdıqları məktubları ələ keçirdi. O, təzəliklə Qaradağa mühacirət etmiş Qarabağın Imirli tayfasından olan bir neçə nəfərə tapşırdı ki, Şuşa qalasında olan sursat anbarlarını yandırsınlar. Onlar gecə vaxtı xəlvətcə qalaya daxil olub Şuşanın Xəlfəli darvazasına çatdılar və sursat anbarı, ələf anbarı və bir neçə evi yandırdılar. Ruslar belə güman etdilər ki, bu iş Mehdiqulu xan vasitəsilə həyata keçirilibdir. Şuşa şəhəri əhalisi üsyana qalxdı və bu səbəbdən qalanı topa tutdular.

1813-cü ildə ruslarla iranlılar arasında barış imzalandı. Mehdiqulu xan asudə nəfəs alıb arxayınlıqla idarə işlərinə başlamaq istədikdə ruslar yenidən ona imkan vermədilər. Hər cür siyasətlə onun idarəsini məhdudlaşdırdılar.

Tarixçi Əminə Pakrəvan yazır: "Rusların ən önəmli gücləri Arazın üç ağaclığında yerləşən Kərsi (Qırcı) adında bir yerdə idi. Rusların iki alayı Temmuz ayında kəşfiyyat karakterli əməliyata başladı. Onlar bütün Qarabağda partizan savaşları edən birimlərlə qarşılaşacaqlarını sanırdılar, lakin qarşılarında Azərbaycan ordusunu gördülər. Azərbaycan ordusu olduğunu da topların səsindən anladılar. Bu şəkildə səliqəli top savaşı və intizamlı ordu bütün Qacariyədə Azərbaycan ordusuna məxsus idi. Bunlar Abbas Mirzənin ordudakı reformlarının və modernizasiyonunun ürünü idi.

Azərbaycan ordusunun topxanası düşmənin irtibat sistemini pozmuş və arxadan gələn yardımı əngəlləmişdi. Azərbaycan topxanası düşmənin arxa cəbhəsindəki hədəfləri tam isabətlə atəş altına almışdı. Bu da rus piyadələri ilə savaşda üstünlüyün Azərbaycan ordusunda olmasını sağlamaqda idi. Digər şahzadələr də Fətəli şahın dirək komandanlığı altında müxtəlif yerlərdə savaşa başlamışdılar.

O günkü savaşda Azərbaycan ordusu irəliləməyə başladı. Abbas Mirzə əmr etmişdi ki, əsirlərlə pis davranılmasın. Lakin bir neçə Azərbaycan ordusu mənsubları həyəcana qapılıb rusların başını kəsmişdilər. Abbas Mirzə qəti şəkildə bildirdi ki, bundan sonra kim əsir başı kəsəcək olsa güllələnəcəkdir. Eyni gün min rus əsgəri əsir alındı. Bu savaş uzun sürmədi. Çünkü rus birlikləri də bu tərəflərdə az idi. Bu ərazilər rahat ələ keçirildi. Abbas Mirzə ilk kəz olaraq oğullarını da bu savaşa qatmışdı. Buna görə də sevinirdi. Çünkü onları hər zaman savaşçı olaraq görmək istəmişdi. Eyni gün bir çapar sürətlə ərdəbilə varıb və Azərbaycan ordusunun irəliləməsi haqda şaha bilgi verdi. Abbas Mirzə əsirlərlə nə qədər xoş rəftar etsə də, onların Ərdəbilə göndərilməsini əngəlləyə bilmədi. Şah əsirlərin ərdəbilə göndərilməsini istəmişdi və yenə də onların başları kəsilə bilərdi.

Abbas mirzə rusların buraxıb, qaçdıqları iki qəbzə topu gördüyündə çox sevinmişdı. Mükəmməl imkanı olan bu topların ağzını düşmənə tərəf çevirdilər". Tarixçi Əminə Pakrəvan yazır: "Şahzadə bir tərəfdən Şahın iradəsi üzərə, digər tərəfdən, çevrəsinin təlqini nədəni ilə öncə Şuşaya hücum etməklə razılaşdı. Ordu Şuşaya doğru hərəkət etdi. Şuşanın mühasirəsinin uzun sürəcəyi düşünüldüyü üçün böyük sursat və ərzaq daşınmaqda idi. Heç şübhəsiz ki, bu hərəkətlilik Şuşada bulunan rus ordusunun gözündən qaçmırdı. Günlər keçdi, ancaq möhkəm qalalarla qorunan bu şəhərdəki ruslardan Azərbaycan ordusuna qarşı heç bir hərəkət və top atəşı görünmədi. Şahzadə Şuşaya hücum etmək üçün tələsmirdi. Düşünürdü ki, Şuşa əhalisinin də daxildə uyğun zamanda ayaqlanması şəhərin fəthini asanlaşdıracaqdır. Bu səbəbdən də dayısı Əmir xan Sərdarı gözləməkdə idi. Şuşanın fəthindən sonra ona qatılacaq olan dayısının başçılığındakı Xoydan gələn ordu ilə bərabər Gəncəyə hücum etməyi planlamışdı. Böyük oğlunu səkkiz min nəfərlik piyadənin sərkərdəsi olan Əmir xanın yardımçılığına təyin etdi. İki min ordu ilə Şahzadəyə qatılan Mərəndin hakimi Nəzərəli xana Gəncəyə hücum etmək üçün hazır bəkləməsinə əmr etdi. Ruslardan qalmış doqquz qəbzə topun dərhal təmir edilib işlərliyinin sağlanmasını istədi.

Bu üç kişini önəmli postlara təyin etməsi müxtəlif səbəblər üzündən yaxşı nəticə verməyəcəkdi. Lakin bu sonuçlar haqda Şahzadə öncədən təsbitdə bulunamazdı. Digər tərəfdən, tərcih ediləcək başqa güvəniləcək şəxslər yox idi.

Hacı Bəylərin (Ağaların) yaratdığı Şuşa əhalisinin üsyan umudu yavaş-yavaş suya düşürdü. əhalinin ayaqlanma məsələsindən heç əsər əlamət yox idi. Bu üzdən Şahzadə Şuşanın tam mühasirəsinin gerçəkləşməsi amacıyla şəhərin çevrəsində xəndək qazılmasına əmr etdi".

Tarixçi Mirzə Yusif Qarabaği yazir: "Xülasə, birinci sərdar Əmir xan Mehdiqulu xanla Xoy şəhərindən hərəkət edərək Naxçıvana varid oldu və Araz çayının kənarında dayandı, bir-birilə məsləhətləşdilər ki, onlar hərgah qoyulan şərt və işarələri gözləmədən bu qoşun və atlılar ilə Şuşa qalasının üzərinə hücum etsələr, ehtimal ki, qala əhli darvazanı açmasın, Mehdiqulu xana tabe olan adamlar da onların yanına getməsin; belə olduqda onların işi çətinləşəcəkdir və ixtiyarlarında olan qoşun və ordunun vəziyyəti pərişan olub dağılacaqdır. Nəticədə belə qərara gəldilər ki, Abbas Mirzəyə ərizə yazsınlar və ondan qoşun göndərilməsini və əlavə olaraq iki alay sərbaz və iki top verməsini xahiş etsinlər. Bu niyyətlə ki, əgər çətinlik baş verərsə, heç olmasa özlərini saxlaya bilsinlər.

Abbas mirzə cavabında yazmışdı: "Sərbaz və top sizə lazım deyil, Qarabağın bəyləri mənə yazıblar ki, bizim qoşunumuz Xəlifəli darvazasına yetişən kimi, onlar darvazanı açacaqlar və bizim dövlətimizə itaət edəcəklər. Bu barədə də göstəriş verilmişdir. Siz birbaşa Naxçıvandan Sisyan dağı yolu ilə heç yerdə dayanmadan Şuşa qalasına gedərsiz, onlar sizə kömək etməyə hazırdılar və bizim qoşunumuzun köməyini gözləyirlər. əgər siz əsgər və top götürsəniz, tez hərəkət edə bilərsiz. Rusların əsgərləri ilə bizim böyük və çətin müharibəmiz olacaqdır. əgər sizə sərbaz, top verilərsə, sizin üçün dava çətin olar. Bir də yazmışdı: "Sərdar, qarşıda böyük işlər nəzərdə tutulmuşdur. Döyüşlər qabaqdadır, vuruşmalıyıq, irəliləməliyik, əgər qalib olsaq, uzun illər istirahət edəcəyik, əgər müvəffəq olmasaq, səhrada yorulmuş qədəmlərimiz əziyyət, zəhmətdə olub məşəqqətə düçar olacağıq".

Abbas Mirzənin yaşam yolu və siyasi fəaliyyəti haqqında onlarla kitab ("Əbülqasım Lahici, Əhvalat və dəst-xətthaye Əbbas mirzə Naibəssəltəne, Tehran, 1326, hicri-şəmsi", "Nasir Nəcmi, Abbas Mirzə, Bakı, "Yazıçı", 1993") yazılıb.

Nasir Nəcminin "Abbas Mirzə" (yaxud "Qacar sülaləsinin qəhrəman, vətənərvər oğlu və onun başçılıq etdiyi Iran – Rusiya müharibələri", (Tehran hicri 1326-cı il, miladi 1910) kitabının 1993-cü ildə Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur. Kitabın əvvəlində deyilir: "Nasir Nəcmi tarixi sənədl əri diqqətlə öyrənmək nəticəsində çar Rusiyasının, eləcə də İngiltərə və Fransanın Yaxın və Orta Şərqdə XIX yüzilin əvvəllərində apardıqları işğalçı siyasətinin başlıca cəhətlərini oxucuya çatdırır. Qafqazda çarın göstərişlərini yerinə yetirərək Azərbaycan xanlıqlarını bir – birinin ardınca istila və Rusiyaya ilhaq edən generalların – Sisianovun (milliyyətcə gürcüdür), Qudoviçin, Yermolovun, Mədətovun (ermənidir), Paskeviçin apardığı işğalçı və soyğunçu müharibələr kitabda geniş əksini tapır. Kitabın əsas məziyyəti ondadır ki, Abbas Mirzə istər birinci (1804–1813), istərsə ikinci (1826–1828) Rus – Iran müharibələrində öz doğma torpaqlarını amansız düşməndən cəsarətlə müdafiə etməsini, yeni tipli nizami ordu yarada bilmək bacarığını inandırıcı dəlillərlə göstərir… Əsər heç şübhəsiz, XIX yüzilin əvvəllərində Zaqafqaziyada baş verən siyasi, hərbi hadisələri daha düzgün anlamaqda oxucularımıza kömək göstərəcəkdir."

Kitabda Abbas Mirzənin qəhrəmanlığı haqqında müəllif yazır: "Iran əsgərləri ölkəyə tarixi şan – şöhrət qazandıran görünməmiş qəhrəmanlıq, cəsarət göstərmiş, bu müddət ərzində, Qacar sülaləsinin qoxmaz, igid oğlu Abbas Mirzənin başçılığı altında bütün çətinliklərə dözərək, çarın gündən – günə artan qoşunlarına qarşı müqavimət göstərmiş, hətta bu müharibələrdəki bəzi döyüşlərdə heyrətləndirici naliyyətlər əldə etmiş və düşmən qüvvələrinə güclü zərbələr endirmişlər.

Abbas mirzə vətənin istiqlaliyyətini və bütövlüyünü hədələmək məqsədilə aparılan döyüşlərdə tərifəlayiq qəhrəmanlıqlar göstərmişdir"^[4]

Abbas Mirzə 1802-ci ildə Xırda xanım Mirzə Məhəmməd xan qızı Dəvəli ilə evlənmişdi.

Oğulları

• Məhəmməd mirzə, sonra Məhəmməd şah Qacar kimi tanındı.
• Bəhram mirzə Qovanlı-Qacar
• Cahangir mirzə Qovanlı-Qacar
• Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar
  • Firudin mirzə Qovanlı-Qacar
• İskəndər mirzə Qovanlı-Qacar
• Xosrov mirzə Qovanlı-Qacar
• Qəhrəman mirzə
• Ərdəşir mirzə Qovanlı-Qacar
• Əhməd mirzə
• Cəfərqulu mirzə
• Mustafaqulu mirzə
• Sultan Murad mirzə Qovanlı-Qacar
• Manuçöhr mirzə
• Fərhad mirzə Qovanlı-Qacar
• Firuz mirzə
• Xanlar mirzə Qovanlı-Qacar
• Bahadur mirzə
• Məhəmmədrəhim mirzə
• Mehdiqulu mirzə Qovanlı-Qacar
• Həmzə mirzə
• İldırım mirzə
• Lütfulla mirzə
• Məhəmmədkərim mirzə
• Cəfərxan mirzə
• Abdulla mirzə

• Çingizoğlu Ə. Qacarlar və Qacar kəndi. Bakı: “Şuşa” nəşriyyatı. 2008. səh. 336+32.

• Fətəli şah
• Məhəmməd şah
• Qacarlar
• İran
• Cənubi Azərbaycan