Abbas Mirzə

İran təxminən bir əsrlik siyasi qarışıqlıq və müharibələrdən sonra XIX əsrə daxil oldu. 1722-ci ildə Səfəvilərin Əfqanlar tərəfindən süqutundan sonra uzun bir siyasi qarışıqlıq dövrü başladı. Bu dövr Nadir Şahın (1736-1747-cı illərdə hakimiyyətdə olub) yüksəlişi və süqutu, Kərim xanın (1751-1779-ci illərdə hakimiyyətdə olub) nisbi sabitliyi, ardınca isə tayfalararası rəqabət və siyasi çəkişmələrlə müşahidə edildi. Nəhayət, 1796-cı ildə Qacar sülaləsinin bir qolunun başçısı və Səfəvi taxtına iddia edən Ağa Məhəmməd xan Qacar rəqiblərini məğlub etdi və özünü yeni sülalənin banisi kimi təsdiqlədi. Sələfləri kimi, Ağa Məhəmməd Xan da ölkəni daxildən fəth etməyə və sahib olmaq istədiyi ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün mübarizə aparmağa məcbur oldu. Qacar sülaləsi 1925-ci ilə qədər nisbi sabitlik dövrü yaşasa da, dövlətin xarakterində və təbiətində, xüsusən də beynəlxalq statusu ilə bağlı dərin dəyişikliklərə şahid oldu.^[4]

Qacarların hakimiyyətinin ilk illərindən, yəni Ağa Məhəmməd xanın səltənəti dövründən etibarən varislik məsələsi artıq gündəmdə idi. Ağa Məhəmməd xan bu məsələni həll etməli və Qacar elinə mənsub tayfalar arasında gərginliyin artmasının qarşısını almalı idi. Yuxarıbaş və Aşağıbaş tayfaları arasındakı rəqabət, eləcə də Qovanlı və Dəvəli tayfaları arasındakı düşmənçilik aradan qaldırılmalı idi ki, Qacar eli hakimiyyətini davam etdirə bilsin. Ağa Məhəmməd xanın yeganə doğma qardaşı və onun varisi hesab edilən Hüseynqulu xan Cahansuz idi, lakin o, ondan əvvəl vəfat etmişdi. Hüseynqulu xanın Fətəli xan və Hüseynqulu xan adlı iki oğlu var idi. Ağa Məhəmməd xan 1779-cu ildə Şirazdan qaçdıqdan sonra Fətəli xanı öz varisi təyin etmək qərarına gəldi və daha sonra 1781-ci ildə Fətəli xanın Dəvəli tayfasından olan Fətəli xanın qızı ilə evlənməsini əmr etdi. Bu nikah Qovanlu və Dəvəli tayfaları arasında bağların möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Daha sonralar Abbas Mirzənin də Dəvəli tayfasından olan bir qızla evlənməsi bu ittifaqı daha da gücləndirdi və beləliklə, Qacar hakimiyyətinin gələcəyi Abbas Mirzə və onun övladlarının nəslinə bağlandı.^[5]

XIX əsrdə Qacar dövlətinə yönələn müstəmləkəçi güclər arasında Rusiya imperiyası ən iddialı regional qüvvə, ona ən yaxın Avropa qonşusu və XVIII əsrdə onlarla ən çox təmasda olan dövlət idi. İrandan fərqli olaraq, Rusiya XVIII əsrdə hərbi, inzibati, təhsil və qismən iqtisadi sahələrdə xeyli irəliləyiş əldə etmişdi. I Pyotr (1682–1725) və II Yekaterina (1762–1796) arasında Rusiya imperiyası bütün rəqibləri — İsveç, Polşa və Osmanlı imperiyalarını — məğlub edərək güclü ordusu olan geniş bir imperiyaya çevrilmişdi. Qafqaz istiqamətində irəliləmə Rusiyanın əsas siyasi hədəflərindən biri idi və bu, yeni formalaşmaqda olan Qacar dövlətinə ciddi təhdid yaradırdı.^[6]

II Yekaterina dövründə Rusiyanın Qafqaz siyasəti hərbi və ticarət maraqları nəzərə alınmaqla genişləndi. Hərbi baxımdan ruslar Qafqazın şərq hissəsinə nəzarət əldə etməyə can atırdılar ki, bu da onlara Qərbi Qafqazda osmanlılarla mübarizədə üstün mövqe qazandıracaqdı. Ticarət baxımından isə bu bölgə Rusiyaya İranla ticarətə nəzarət etmək və onu Hindistana doğru genişləndirmək üçün potensial imkan yaradırdı. Qafqazın şərq hissəsinə gəldikdə isə, Rusiyanın siyasəti əvvəldən Kür, daha sonra isə Araz çayını Qacarlarla sərhəd kimi müəyyənləşdirməyə yönəlmişdi. 1783-cü ildə bağlanmış Georgievsk müqaviləsinə əsasən, Kartli-Kaxetiya kralı II İrakli (1762–1798) rəsmi olaraq Qızılbaş şahları ilə dörd əsrlik asılılıq münasibətlərinə son qoydu və öz krallığını Rusiyanın himayəsinə verdi. O, həmin bölgədə Qızılbaş şahlarına tabe olan, vali və ya hakim kimi fəaliyyət göstərən Baqrationi sülaləsinə mənsub idi. Lakin XVIII əsrdə mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi nəticəsində İrakli Rusiya yönümlü siyasət yürütməyə başladı və Georgievsk müqaviləsi bu prosesin zirvəsini təşkil etdi. Qafqazın şərqində yaşayan digər xristian icmalar da Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməkdə maraqlı oldu və Qacar-Rusiya müharibələri zamanı ruslara hərbi dəstək verdilər.^[6]

Rusiya ilə Qacarların qarşılıqlı münasibətləri həmin dövrdə Avropa dövlətlərinin Asiya monarxiyaları ilə münasibətlərinə bənzəyirdi. Qacarlar da XIX əsrdə Avropa imperialist siyasətinin təsiri altında köklü şəkildə dəyişən və ya süqut edən digər sülalələr kimi bir vəziyyətlə üz-üzə qaldılar. Həm Qacarlar, həm də Rusiya geniş siyasi iddialara malik idi və bu iddialar Qafqaz bölgəsində toqquşurdu. 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd xanın Gürcüstan üzərində qələbəsindən dərhal sonra baş tutan taxta çıxma mərasimi Qafqaz üzərində Qacar hakimiyyətinin həyati əhəmiyyətini nümayiş etdirirdi. Qafqazın cənubundakı bəzi hökmdarlar və ərazilər üzərində Qacar nüfuzunun bərpası, xüsusilə də Gürcüstan üzərində nəzarət, Qacarların Səfəvilərin qanuni varisləri kimi tanınması üçün mühüm bir amil idi. Buna görə də Qacarlar Gürcüstan və Qafqazın digər bölgələri üzərində hakimiyyət iddiası irəli sürdülər. Bu iddialar yeni yaranmaqda olan bir sülalənin Asiya ilə bağlı yeni Avropa həssaslığına malik olan Rusiya ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Xüsusilə də II Yekaterina dövründə, Avropanın mədəni üstünlüyü barədə maarifçilik ideyalarından və Avropa şirkətləri vasitəsilə həyata keçirilən iqtisadi-siyasi genişlənmə nümunələrindən dərin şəkildə təsirlənmişdi. Bu baxımdan İranın Rusiyanın himayəsində olan Gürcüstan krallığına qarşı 1795-ci ildəki hücumu və Tiflis şəhərinin dağıdılması Rusiya imperial elitasının özünə inamına ciddi zərbə vurdu. Rusiya imperiyası yerli rəhbərlərin vasitəsilə həyata keçirilən aqressiv ekspansiya siyasəti nəticəsində Qafqaz xanlıqlarını bir-bir öz nəzarəti altına aldı və bu proses gələcəkdə baş verəcək iki İran-Rusiya müharibəsinin əsasını qoydu.^[7]

XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın yerli xanlıqlar və gürcü hökmdarları ilə münasibətlərində Rusiya rəsmiləri təkcə İranın bu hökmdarlar üzərindəki iddialarını nəzərə almamış, həm də ilkin mərhələdə Qacarları qanuni hökmdarlar kimi tanımamışdılar. İranın vahid dövlət deyil, yerli hakimlərdən asılı bir məmləkət kimi təqdim olunması Rusiyanın bölgədəki ekspansionist məqsədlərini həm legitimləşdirir, həm də onları siyasi cəhətdən dəstəkləyirdi. Bu baxış tərzi təkcə imperialist ideologiyanın təsiri ilə məhdudlaşmırdı. Qacarların Səfəvi imperiyasının bütün keçmiş torpaqları üzərində hakimiyyət iddiaları irəli sürdükləri bir dövrdə, İran uzun müddət mərkəzləşdirilmiş və təsirli dövlət idarəçiliyindən məhrum idi və bu iddialar real siyasi vəziyyətdən çox bir arzunu əks etdirirdi. Qacarlar yerli hökmdarların sədaqətinə əmin ola bilmirdilər; Rusiya-İran müharibələri zamanı Qafqazdakı bəzi xanlıqlar Qacar dövlətinə qarşı Rusiya imperiyasını dəstəkləmişdi. II Yekaterina dövründən etibarən Rusiyanın İran siyasəti təkcə Sankt-Peterburqdakı mərkəzi hökumət tərəfindən deyil, həm də öz mövqelərini rus himayəsi ilə möhkəmləndirməyə çalışan gürcü hökmdarları və erməni kilsə nümayəndələri kimi güclü yerli aktorlar vasitəsilə həyata keçirilirdi.^[8]

Napoleon müharibələri (1803–1815) dövründə Avropada yaranmış gərgin siyasi vəziyyət Rusiya imperiyasını dərin şəkildə məşğul etmişdi. Qafqazda ekspansionist meyllərinə baxmayaraq, Rusiya İrana qarşı müharibəni dayandırmaq və danışıqlar yolu ilə sülhə nail olmaq yollarını axtarırdı. Həmin dövrdə İranda mövcud olan siyasi qeyri-sabitlik Rusiya dövlət xadimlərinin diqqətini çəkmişdi. Bu kontekstdə Rusiya imperiyasının xarici işlər naziri Nikolay Rumyantsev 1807-ci ildə Rusiyanın Qacar mərkəzi hakimiyyətini möhkəmləndirmək və İranda sabit varislik nizamı yaratmaq arzusundan bəhs etmişdi. O, yazırdı ki, “Rusiya istəyə bilməz ki, İran daxili çəkişmələr nəticəsində parçalansın, əksinə, Baba xan [Fətəli şah] hakimiyyətinin güclənməsində maraqlı olmalıdır ki, onunla sabit münasibətlərə malik möhkəm bir hökumət yaransın.” Rumyantsev Rusiyanın İran üzərindəki təsirini dərindən dərk edir və hesab edirdi ki, Qafqazda Rusiya ilə sülh sazişinə nail olmaq Qacarların ölkəyə tam nəzarət əldə etmələrinin yeganə yoludur. Onun sözləri ilə, “Rusiya imperatoru İranın ərazi bütövlüyünə təminat versə kifayətdir ki, hökumət Qacar hakimiyyətini təhdid edə biləcək kiçik üsyan və iğtişaşları yatırtsın.”^[9]

Bu dövrdə İranın Böyük Britaniya və Fransa ilə bağladığı müqavilələr uğurlu görünür və Qacar sarayı bu dövlətlərin səfirlərinin İranda mövcudluğundan müəyyən mənada özünə inam hissi qazanmışdı. Lakin Qacar dövlətinin real taleyi Rusiyayla sülh bağlanmasından asılı idi. Rusiya rəsmiləri bu məsələni yaxşı anlayırdılar. 1817-ci ildə rus generalı Aleksey Petroviç Yermolov Tehrana göndərilməzdən əvvəl ona iranlıların “həddən artıq qürurlu” və “nəcabətpərəst” olduqları barədə xəbərdarlıq edilmişdi və bu səbəbdən o, məqsədlərinə çatmaq üçün qeyri-hörmətli davranışı məqsədəuyğun hesab edirdi. Hətta Rusiyada zərif bir intellektual və romantik şair kimi tanınan Aleksandr Qriboyedov da diplomatik missiyasına göndərildiyi zaman Yermolovun bu metodlarını davam etdirdi. O, İranla sülh danışıqları zamanı Abbas Mirzəyə 1722-ci ildə Səfəvilərin əfqanlar qarşısında məğlubiyyətini xatırlatdı və açıq şəkildə onu eyni aqibətlə hədələdi.^[10]

Gavin Hambleyə görə, Fətəli şah dövründə imperiya ardıcıl sahibləri tərəfindən xəbərsiz qalmışa bənzəyirdi. Lakin həmin müəllif bütün bunlara baxmayaraq, həmin dövrdəki vəziyyəti Səfəvilərin son illərinə nisbətən daha sakit və firavan olduğunu da əlavə etməkdədir. Bununla yanaşı, dövlətin ətrafında müəyyənləşdirilmiş sərhədlərin olmaması ciddi problem yaradırdı. Zaqros bölgəsində yaşayanlar sərbəst şəkildə Osmanlı ərazisinə gedib-gəlirdilər; Kirmanşah, Luristan və Xuzistanın hakimi kimi çıxış edən Məhəmmədəli Mirzə, eləcə də Azərbaycanın hakimi Abbas Mirzə bəzən Osmanlı torpaqlarına hücum edir və Səfəvilər dövründə öz sələflərinin nəzarətində olmuş bu ərazilər üzərində mülkiyyət iddialarını davam etdirirdilər. Şərqdə də hökumət Herat və Qəndəharın Səfəvilər dövründə olduğu kimi öz torpaqları olduğunu vurğulayırdı. Lakin ən mürəkkəb vəziyyət Arazın o tayındakı Qafqaz sərhədlərində idi. Bu bölgə İran, Osmanlı və Rusiya imperiyaları arasında davamlı mübahisə və qarşıdurma predmetinə çevrilmişdi.^[11]

Fətəli şahın səltənəti əsasən iki cəhətlə xarakterizə olunur: saray ailəsinin genişlənməsi və Avropa dövlətləri ilə münasibətləri. Bu münasibətlər nəticədə Avropanın müdaxiləsi altında iki müqavilənin imzalanmasına gətirib çıxardı. Ağa Məhəmməd şah ruslarla döyüş meydanında heç vaxt qarşılaşmamışdı, lakin ölümündən əvvəl belə bir müharibəyə hazırlaşırdı. 1796-cı ildə II Yekaterinanın ölümündən və Rusiyanın Avropada Fransa inqilabı müharibələrinin nəticələrinə qarışmasından sonra Qacarlarla Rusiya arasında hərbi qarşıdurmada müvəqqəti fasilə yarandı. Bununla belə, 1799-cu ilə qədər rus orduları Qacarların şimal-qərb sərhədlərini hələ də təhdid edir və II Yekaterinanın ölümündən sonra Tiflisdən geri çəkilmənin əvəzini çıxmaq istəyirdilər. Sərhəd toqquşmaları davam etsə də, görünür, Fətəli şah Ağa Məhəmməd şah kimi Rusiya təhlükəsini yetərincə ciddiyə almırdı. Ənsariyə görə, 1796-cı ildə rus qoşunlarının bölgədən çıxması Qacarlarda öz gücləri barədə yanlış bir təsəvvür yaratmış ola bilərdi. I Pavel ( 1796–1801) hər nə qədər II Yekaterinadan və onun siyasətindən narazı olsa da, Gürcüstanın yardım çağırışlarını cavabsız qoya bilmədi; o, cənuba məhdud sayda hərbi qüvvə göndərdi və Gürcülərin silah istehsalı ilə bağlı tələblərini qəbul etdi. Bu da qısa zamanda Rusiyanın tam nəzarətinə keçdi. Fətəli şah isə bu ərazilər üzərində özünün suverenlik hüququnda israrlı idi və diqqətini Avropa dövlətləri arasında güc balansına yönəltmişdi. Bu dövrdə Fransa Respublikası və Böyük Britaniya imperiyası Qacarlarla müqavilə danışıqları aparmaq istəyirdi. Bu diplomatik manevrlərdən heç biri nəzərəçarpan nəticə vermədi və 1801-ci ildə I Pavelin sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi ilə İranın vəziyyəti daha da təhlükəli hal aldı. Yeni imperator I Aleksandr (1801–1825) II Yekaterinanın siyasətini davam etdirdi və Qacarlarla Rusiya arasındakı sərhədin Araz çayı boyunca müəyyən edilməsini qərara aldı. O, gürcü əsilli və “Asiyalılara” qarşı nifrəti ilə tanınan Pavel Sisianovu Qafqazda yeni komandan təyin etdi. Sisianov qüvvələrini cənuba doğru hərəkət etdirdi, Qafqazın böyük hissəsini işğal etdi və Xəzərsahili vilayətləri, o cümlədən Gilanı ələ keçirməyə çalışdı. Bu ekspansionist niyyətlər I Pyotrun erkən dövrlərdəki genişlənmə siyasətinin davamı idi. Nəhayət, Tiflisin ələ keçirilməsinin guya qisası kimi həyata keçirilən Gəncənin tutulması və talan olunması hadisəsi Fətəli şaha təhlükənin real olduğunu və qarşı tədbirlərin qaçılmazlığını göstərdi.^[12]

Qacarlar, ehtimal ki, monqollar, türkmanlər və ya səlcuqlular deyil, Qərb türkləri və eramızın VIII əsrində Cənubi Qafqazın digər türk tayfaları ilə birlikdə həmin torpaqdan köç edən xəzərlərin, qibçaqların, bulqarların və peçeneqlərin yaxın qohumları idilər. Onlar əvvəlcə VIII əsrdə Cənubi Qafqazın digər türk tayfaları ilə birlikdə həmin torpaqdan köç etmiş, sonra isə monqolların İrana hücumundan 200 il sonra İrana qayıtmışlar. Səfəvilər onları Azərbaycandan Mazandarana, Qorqana və mərkəzi İrana apardılar. Buraya göndərilən Qacar eli nümayəndələri yeni yerlərində Əfşarlar, Bayatlar və Bayandurlularla yaxınlaşdılar. Eyni zamanda Qacarlar Səfəvi sülaləsinin şah olmasında yaxından iştirak edən əsas türk-qızılbaş tayfalarından da biri idi.^[13][14]

Qovanlular Dəvəlilərlə birlikdə Qacar elinin iki güclü qolunu təşkil edir və bir-birilərinə rəqib sayılırdılar. Qacar eli yarım əsrdən artıq bir müddət boyunca hakimiyyətə sahib olmaq uğrunda mübarizə aparmış və nəhayət XVIII əsrin sonlarında Qovanlu tayfasına mənsub olan Ağa Məhəmməd xan Qacar tərəfindən Qacar sülaləsi təsis edilmişdi. Qacar elinin daxilindəki çəkişmələrdən xəbərdar olan Ağa Məhəmməd xan taxt-taca çıxmasının ilk illərində bəyan etmişdi ki, Qacar taxtı yalnız hər iki tayfanın izdivacından doğulan ilk oğul övladına məxsus olmalıdır. Bu səbəbdən Abbas Mirzə və Məhəmməd şahın analarının hər ikisi Dəvəli nəslindən idi.^[15]

Abbas Mirzə, Fətəli şahın oğlu və Məhəmməd şahdan başlayaraq Qacar hökmdarlarının atası, 26 avqust 1789)-cu ildə Mazandaranın Nəva şəhərində anadan olmuşdur. Onun anası Asiyə xanım, Fətəli xan Dəvəlinin qızı idi; Fətəli şah Ağa Məhəmməd şahın göstərişi ilə onunla evləndirilmişdi. Gələcək vəliəhd olan Abbas Mirzə ata tərəfdən Qovanlı, anası tərəfdən isə Dəvəli idi. Bununla Qacar tayfalarının iki əsas qolunu öz şəxsində birləşdirirdi. Ağa Məhəmməd şah bu ittifaq vasitəsilə taxta çıxmaq yolunu asanlaşdırmışdı.^[16]

Abbas Mirzə elə bir dövrdə böyüdü ki, bu dövr Azərbaycanın və Qafqazın Rusiya ilə müharibələri dövrü kimi tanınır. 1797-ci ildə, o hələ səkkiz yaşında olarkən, böyük əmisi Ağa Məhəmməd şahla birlikdə Qarabağın paytaxtı Şuşanın yerli hakiminə qarşı yürüşdə iştirak etdi. O, digər şahzadələrlə birlikdə Ərdəbil yaxınlığındakı Cümə Bazarında ordunun arxa cəbhəsində idi və həmin ilin iyun ayında şahın qətlə yetirilməsindən sonra Rəşt yolu ilə Tehrana qayıtdı.^[16]

1798-ci ilin 21 martında Fətəli şah rəsmi tacqoyma mərasimi keçirməklə rəqiblərinin artıq təhlükə yaratmadığını göstərdi. 1799-cu ilin 20 martında o, Abbas Mirzəni "Nayeb əs-Səltənə" titulu ilə öz varisi elan etdi.^[16] Həmin vaxt Abbas Mirzə cəmi on yaşında idi.^[17] Bu titul əvvəlki şahın arzusuna uyğun olaraq verilmişdi və siyasi məqsədi Qovanlı və Dəvəli qolları arasında birliyi təmin etmək idi. Yaşca böyük qardaşları bu qərara qarşı çıxmadılar, çünki onların anaları Asiyə xanımdan aşağı statuslu idi. Süleyman xan Qacar və Mirzə İsa Fərahani Abbas Mirzənin lələsi və vəziri təyin edildilər, o isə Azərbaycanın hakimi oldu.^[16]

Hakim təyin olunduqdan sonra Abbas Mirzə Xoya göndərildi ki, həmin ərazinin hakimi və Azərbaycan torpaqları üzərində iddia irəli sürən Cəfərqulu xan Dünbülünü tabe etsin. Salmas yaxınlığında baş vermiş döyüşdə qələbə qazandıqdan sonra Abbas Mirzə Xoya tərəf irəlilədi və sonra Təbrizə qayıtdı. Eyni ildə mühüm bölgələrin hakimləri təyin edilmiş digər şahzadə qardaşlar öz paytaxtlarında məskunlaşdıqları halda, Abbas Mirzə əsasən Təbrizdə yaşamırdı. Əslində, Mirzə Böyük Fərahani Tehranın yaxınlığında Nəqarəstan sarayını inşa etdirmişdi. 1803-cü ilin payızında və ya qışında Abbas Mirzə hələ Tehranda olarkən, Mirzə Məhəmməd xan Dəvəlinin qızı ilə təntənəli şəkildə evləndirildi.^[16]

1804-cü ildə rus ordusu Gəncəyə hücum etdikdə, Abbas Mirzə Tehrandan yola çıxaraq rus qüvvələrinin mühasirəsinə alınmış İrəvanı azad etmək üçün yürüşə başladı. Fətəli şah da Rusiya ilə cəbhədə idi, lakin rusların Tiflisə çəkilməsindən sonra müharibə işlərini təcrübəli əmirlərə tapşırdı və payızda Tehrana qayıtdı. Abbas Mirzə isə Təbrizdə qaldı və müharibənin davamı üçün hazırlıqlara başladı. 1805-ci ilin yayında vəliəhd ruslara qarşı nisbətən uğurlu döyüşlər apardı və bundan sonra rəsmi şəkildə "Qaflan dağından Dərbəndədək Azərbaycan və Qarabağ hakimi" titulunu aldı, həmçinin bölgələrdə hakimlərin təyin və azad edilməsi səlahiyyəti ona verildi. Abbas Mirzə qısa fasilələr istisna olmaqla, 1831-ci ilə qədər Azərbaycanda yaşamış, yay aylarını Təbrizdə, qış aylarını isə Xoyda keçirmişdi. Yalnız Rusiya və ya Osmanlı ilə müharibələr zamanı bu bölgələri tərk edirdi.^[16]

XIX əsrin əvvəllərində, Səfəvilərin süqutundan və Nadir şahın ölümündən sonra yaranmış siyasi boşluq dövründə Qafqaz bölgəsi xanlıqlar adlanan yerli hakimiyyətlər tərəfindən idarə olunurdu. Bu xanlıqlar bir tərəfdən daxili ixtilaflarla məşğul idilər, digər tərəfdən isə Qacar dövləti və Rusiya ilə münasibətləri davamlı şəkildə eniş-yoxuşlarla müşayiət olunurdu. Onların hakimiyyəti qorumaq və rəqib xanlıqları zəiflətmək cəhdləri Qafqazda Qacar və ya Rusiyanın nüfuzu və gücündən asılı olaraq hər iki tərəfdən birinin dəstəyini qazanmaq istəklərinə gətirib çıxarırdı. Xanlıqların Rusiyaya meyil göstərməsi nəticəsində Abbas Mirzənin ordunun modernləşdirilməsi, əcnəbi hərbi mütəxəssislərin cəlbi və müctəhidlərin dəstəyi ilə cihad fətvasının alınması istiqamətindəki səyləri uğurla nəticələnmədi. Rusiya siyasətinin müstəmləkəçi və imperialist mahiyyətini dərk etməmələri bu xanlıqları siyasi nicat ümidi ilə Rusiyaya yaxınlaşdırırdı. Lakin rusların işğalçı məqsədləri ilə üzləşib hakimiyyətlərini itirdikdən sonra onlar peşman oldular və yenidən Qacarlara üz tutdular. Bununla belə, Qacarlara müraciətləri də onları bu vəziyyətdən xilas etmədi. Gəncənin süqutundan sonra Qafqazda rus təhlükəsinin artması bir sıra məğlub olmuş hakim və iddiaçıları məcbur etdi ki, Qacar dövlətinə sığınaraq yardım istəsinlər. Halbuki bu şəxslər normal şəraitdə Qacarlara tabe olmaq istəmirdilər. Qacar dövləti isə Abbas Mirzənin başçılığı, İskəndər Mirzə Gürcü, Uğurlu xan Gəncəli, İbrahimxəlil Cavanşirin rəqibi Əbülfət xan və Naxçıvan hakimi Abbasqulu xan Kəngərlinin müşayiəti ilə bir ordunu Azərbaycana göndərdi.^[18]

XIX əsrin əvvəllərində Gürcüstanın Kartli–Kaxetiya çarı XII Georgi 1799-cu ilin sentyabrında Rusiyadan Gürcüstanın himayəyə qəbul edilməsini rəsmi şəkildə xahiş etdi və iki ay sonra rus ordusu xalqın alqışları ilə Tiflisə daxil oldu. Qafqazdakı Rusiya qüvvələrinin baş komandanı Pavel Sisianov mütəmadi olaraq Gürcüstanın qonşu ərazilərinə hücumlar təşkil edirdi. O, Araz–Kür sərhədi ilə kifayətlənmir, Xoy, Təbriz və Gilanı da Rusiyaya birləşdirməyə çalışır, hər hansı sülh təklifinə qarşı çıxırdı.^[19][20] Sisianovun Gəncəyə hücumu Abbas Mirzəni döyüşə çağırış kimi qəbul edildi. 1804-cü ilin iyun ayının sonunda Sisianov İrəvana hücum etdi və eyni vaxtda Abbas Mirzə də ora çatdı. 1 iyulda Qacar və Rusiya arasında ilk müharibə başlandı.^[19]

1804-cü il iyulun 1-də İrəvan yaxınlığında baş vermiş ilk döyüşdən sonra Abbas Mirzə orduda islahatların və yeniləşmənin zəruriliyini dərhal dərk etdi, lakin onun atası Fətəli şah və onu əhatə edən saray çevrələri bu məsələyə lazımi diqqət yetirmədilər.^[21] Müharibənin başlanmasından bir il sonra Rusiya sülhə meyl göstərdi, lakin Sisianov buna qəti şəkildə qarşı çıxdı.^[22] Nəhayət, Sisianov Bakı hakimi Hüseynqulu xanın əli ilə öldürüldü. Onun ölümü nəticəsində rus qüvvələri müvəqqəti olaraq Bakıdan geri çəkildilər. Sisianovun ölüm xəbəri kiçik bir qələbə kimi qəbul olundu və kəsilmiş başının əvvəlcə Təbrizə, sonra Tehrana göndərilməsi Qacar ordusunun ruh yüksəkliyini artırdı. Lakin bu hadisə Rusiyanın qərarına təsir göstərmədi; 1806-cı ilin sonuna qədər rus ordusu Arazın şimalındakı bütün xanlıqları, İrəvan, Naxçıvan və Talış istisna olmaqla, işğal etmişdi. Abbas Mirzənin Qarabağı geri almaq cəhdləri effektiv topxananın olmaması və İbrahimxəlil Cavanşirin ruslar tərəfindən öldürülməsi səbəbindən uğursuz oldu. Qacarlar cihad fətvası əldə etdikdən və Böyük Britaniyanın əhəmiyyətli dəstəyini qazandıqdan sonra 1810-cu ildə Qarabağa hücum etdilər.^[23] 1812-ci ilin 13 fevralında Araz sahilində Sultanabad döyüşündə qalib gəldilər və həmin il Talışdakı hakimiyyətlərini bərpa etdilər. Abbas Mirzə dəfələrlə İrəvan, Şuşa, Gəncə, Naxçıvan və Şirvana yaxınlaşmışdı.^[20] Onun 1804-cü ildən etibarən Araz boyunca həyata keçirdiyi illik yürüşlər 1810-cu ilə qədər davam etdi. Lakin 1806-cı ilə qədər Rusiya İrəvan istisna olmaqla, Arazın şimalındakı bütün torpaqlara nəzarəti ələ keçirdiyi üçün müharibə faktiki olaraq sona yaxınlaşmışdı. 1810-cu ildə ruslar sülh müqaviləsi təklif etdilər; bu təklifə əsasən işğal olunmuş ərazilər onların ixtiyarında qalmalı, Qacarlar isə Şərqi Anadolu və Mesopotamiya üzərində onların təsirini qəbul etməli idi, lakin bu təkliflər rədd edildi. 1807-ci ilin sonunda Abbas Mirzə bir neçə rus və polyak qaçağını, eləcə də əsir düşmüş hərbçiləri Avropa modeli üzrə ordusunu hazırlamaq üçün xidmətə götürməyə nail oldu.^[16] Onların sayı bir neçə yüz nəfər idi və hərbi cəhətdən yüksək səviyyəli olmasalar da, Qacar ordusuna müəyyən müsbət təsir göstərdilər; bir çoxu sonradan Abbas Mirzənin yeni ordusunda sədaqətli zabitlər kimi xidmət etdilər.^[23]

Fətəli şahın Böyük Britaniyadan gözlədiyi yardım müharibənin başlanğıcında aradan qalxdı, çünki Britaniya Napoleona qarşı Rusiyanın müttəfiqi olmuşdu. Bunun əvəzində Fransa onunla əməkdaşlıq etmək istəyirdi. 1807-ci ilin mayında Qacarlar və Fransa arasında Finkenşteyn müqaviləsi imzalandı. Napoleon bu müqavilənin icrası məqsədilə general Klod Matyo Qardanı hərbi heyətin başçısı kimi İrana göndərdi. Lakin heyət Tehrana çatmazdan əvvəl Fransa Rusiyanı məğlub etdi və Tilzit sülhü imzalandı. Bunun nəticəsində Napoleonun İrana marağı sürətlə azaldı. 1810-cu ildə Naxçıvan yenidən şahzadənin hücum hədəfinə çevrildi.^[24][16]

1806–1812-ci illər arasında İran nisbətən əlverişli vəziyyətdə idi və güclü düşmənlə üzləşməyə imkan tapmışdı. Bu müddətdə Rusiya daxili təzyiqlər səbəbindən cəmi 10 minlik qüvvə göndərə bildiyi halda, Qacar ordusu bundan yeddi dəfə çox qüvvə səfərbər etmişdi. Məhz bu dövrdə, 1808-ci ilin əvvəlində şah ordunun yenidən təşkili və modernləşdirilməsi barədə qanunların qəbuluna qərar verdi. 1806–1807-ci illərdəki məğlubiyyətlər göstərdi ki, müasir artilleriya və piyada qüvvələr olmadan ənənəvi ordu ilə rusları məğlub etmək mümkün deyil. Buna görə şah ümid edirdi ki, müharibə müdafiə xarakterli olacaq və rus qüvvələrini işğal olunmamış ərazilərdə saxlamaq mümkün olacaq. Yeni ordu quruculuğunun təşkili və idarə edilməsi Qacar ordusunun baş komandanı olan Abbas Mirzəyə əvvəlcə fransızların, sonra ingilislərin köməyi ilə tapşırıldı. Ağa Məhəmməd şahın zamanında tədbiq etdiyi geri çəkilmə və "yandırılmış torpaq" strategiyası ilə partizan hücumları siyasəti rusların atəş gücü və işğal edilmiş qalaları növbəti hücumlar üçün dayaq məntəqəsinə çevirmə taktikası qarşısında səmərə vermədi. Qafqaz xanlarının etibarsızlığı və Qacarlara zəif müttəfiq olmaları da vəziyyəti çətinləşdirdi. 1808-ci ilə qədər İran açıq-aşkar müdafiə vəziyyətində idi və əsasən İrəvan və Naxçıvanı qorumağa çalışır, işğal edilmiş şəhərləri azad etmək gücündə olmadığı üçün məhdud hücumlarla kifayətlənirdi.^[25]

1812-ci ilə qədər yeni ordu üç il ingilis zabitlərinin rəhbərliyi altında təlim keçmiş və döyüş təcrübəsi qazanmışdı. 1812-ci ilə qədər Qacar və Rusiya arasında toqquşmalar davam edirdi.^[26] Bəzi hallarda Qacar qüvvələri rusların işğal etdiyi ərazilərə, o cümlədən Gəncənin şimalına qədər irəliləyirdilər, lakin mövqelərini qorumaqda aciz qalırdılar.^[26] 1812-ci ilin iyulunda, Napoleonun böyük ordusu Rusiyaya hücuma hazırlaşarkən, Rusiya ilə Qacarlar arasında müharibə yenidən alovlandı. Lakin birinci Rusiya–Qacar müharibəsi 1812-ci ilin oktyabrında Aslandüz və 1813-cü ilin yanvarında Lənkəran döyüşlərində Qacarların məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Müzakirələrin dayandırılmasından bir aydan az sonra, 1812-ci il oktyabrın 31-də Aslandüzdə düşərgə salmış Abbas Mirzənin ordusu rus ordusunun qəfil hücumuna məruz qaldı. Bu hücum Britaniya və Rusiyanın Avropadakı barışığı, nəticədə iki dövlətin İran üzərində gizli razılaşması nəticəsində baş verdi. Qacar əsgərləri igidliklə döyüşsələr də, artıq aydın idi ki, müharibənin qalibi Rusiya olacaq.^[27] Abbas Mirzənin ordusu ciddi itkilər verdi və tamamilə dağınıq vəziyyətə düşdü. Bu onillik müharibənin nəticəsi həmin hücumla qəti şəkildə müəyyən olundu, çünki Azərbaycan ordusu bundan sonra effektiv müqavimət göstərə bilmədi.^[28] Abbas Mirzə atəşkəsə razı oldu və nəhayət, Britaniyanın vasitəçiliyi və təzyiqi ilə tərəflər sülhə razılıq verdilər. İran 1813-cü il oktyabrın 12-də imzalanmış Gülüstan müqaviləsinin ağır şərtlərini qəbul etməyə məcbur oldu.^[29][26] Bu müqaviləyə əsasən Qacarlar Dərbənd, Bakı və Şirvan üzərindəki suverenliyindən imtina etdi.^[16]

Ruslar Gülüstan müqaviləsini yalnız müvəqqəti bir plan kimi qəbul edirdilər, çünki onların strateji proqramı həmişə Araz çayını Qacarlar ilə yeni sərhəd kimi görməyə əsaslanırdı. Digər tərəfdən, Arazın yeni sərhədə çevrilməsi üçün İrəvan və Naxçıvan xanlıqları da ilhaq edilməli idi. Görünür ki, Yermolov ərazi ixtilaflarından istifadə edərək mübahisələrin yeni mərhələsini yaratmağa səy göstərmişdi, çünki onun təcavüzü məsələnin həllinə kömək etmir, uzunmüddətli danışıqlar isə nəticə vermirdi.^[30]

1819-cu ildə iki imperiya arasında mühüm diplomatik hadisə baş verdi. Bu, Sankt-Peterburq sarayı tərəfindən daimi diplomatik nümayəndə kimi göndərilən səfir Samion Mazaroviçin missiyası idi. Missiyanın üzvlərindən biri gənc diplomat və şair Aleksandr Qriboyedov idi və o, Tiflisdə missiyaya qatılmışdı. Missiyanın vəzifəsi aşağıdakı məsələlər üzrə danışıqlar aparmaqdan ibarət idi: Gülüstan müqaviləsinə dair sərhəd mübahisələri, Abbas Mirzənin ordusunda bir tabor təşkil etmiş rus qaçqınlarının geri qaytarılması, Qacarların gürcü şahzadəsi İsgəndər Mirzəyə göstərdiyi dəstək problemi və ticarət məsələsi. Bu nümayəndəlik Yermolovun nümayəndə heyətinin qeyri-hörmətkar davranışını təkrarlamadı və bu baxımdan həm Təbriz, həm də Tehranda daha müsbət təsir buraxdı. Lakin Qriboyedov ilə Abbas Mirzə arasında rus qaçqınlarının geri qaytarılması məsələsində ziddiyyət yarandı və sərhəd mübahisələri üzrə danışıqlar da uğurlu irəliləmirdi. İranda yaşayan rusların məsələsi və Qriboyedovun onların geri qaytarılması tələbində israr etməsi isə 1829-cu ildə onun Tehranda qətlə yetirilməsi ilə nəticələndi. Təbriz sarayı əvvəldən Gülüstan müqaviləsinə qarşı idi. Mirzə İsa (Qaimməqam-ı Əvvəl) rusiyameyilli şəxs sayılmırdı və görünür ki, müharibələrarası illərdə İranın Rusiya siyasətinin memarı olmuşdu. Bu strategiyaya əsasən Qacarlar Rusiya ilə münasibətlərdə gələcək rus təcavüzündən qoruna bilmək üçün "düşmənçiliklə müşayiət olunan sülh" siyasətini davam etdirirdi. Bu strategiya, həmçinin, Qacar hakimiyyət iyerarxiyasında Rusiyaya qarşı hərbi qüvvələrin ali komandanı kimi Abbas Mirzənin mövqeyini təmin edir və bundan əlavə Tehrandan maliyyə axınının fasiləsiz davam etməsini təmin edirdi. Bəzi müşahidəçilər bu strategiyanı Rusiya ilə ikinci müharibənin başlanmasının əsas amili kimi göstərmişlər. Beləliklə iddia edilir ki, Abbas Mirzə bu strategiyadan istifadə edərək "nə müharibə, nə sülh" vəziyyəti yaradıb və nəticədə nəzarəti itirib. Bununla belə, görünür ki, yuxarıdakı müşahidələr Yermolovun Qafqazdakı əməliyyatlarını və qalan Qafqaz xanlıqlarının ilhaqı üçün başqa bir qarşıdurma yaratmaq əzmini kifayət qədər nəzərə almır. Başqa sözlə, görünür ki, Qacarlar Yermolov faktoruna qarşı iki seçimlə üz-üzə qalmışdılar: xanlıqlardan imtina etmək və ya onlar uğrunda mübarizəyə girişmək. İran daxilindəki proseslər müharibənin başlanma vaxtına təsir göstərirdi, lakin müharibənin baş verməsində Qacarların ciddi rol oynadığını söyləmək qeyri-mümkündür. Yermolovun daha bir təxribatçı addımı 1825-ci ildə İrəvan xanlığı ərazisində Göyçə gölünün şimal sahilinin işğalı idi. Bu addım Gülüstan müqaviləsinin kobud şəkildə pozulması baxımından Rusiyanın ən ciddi təxribatı idi. Nə qədər ki, danışıqlar Abbas Mirzə ilə aparılırdı, görünüşdə işğal olunmuş ərazilərin əvəzində torpaq mübadiləsinə dair razılıq əldə edilmişdi; lakin bu anlaşma şah tərəfindən təsdiq edilmədi və etibarsız, qanunsuz elan olundu. Bununla belə, Yermolov bu müqavilənin bağlayıcı olduğunu bildirdi və geri çəkilməkdən imtina etdi.^[31]

Rusiya ilə müharibə dövründə Abbas Mirzə Van vilayətinin paşasının dəstəyinə arxalanırdı. Məasiri-Sultaniyyənin məlumatına görə, bu dəstək Rusiyanın Qars hücumuna səbəb olmuşdu. 1821-ci ildə Yunanıstanın istiqlal müharibəsi başladıqda, Kirmanşah hakimi, Abbas Mirzənin qardaşı və rəqibi olan Məhəmmədəli Mirzə fürsəti əldən vermədi və Mesopotamiyaya hücum edərək Bağdad divarlarına qədər irəlilədi. Lakin Abbas Mirzə də fəaliyyətsiz qalmadı və Van gölünün qərbində irəliləyişə başladı.^[16] Məhəmmədəli Mirzə vəba epidemiyası səbəbindən geri çəkilməyə məcbur oldu; Abbas Mirzə isə Bayəzid və Topraq Qalası üzərində nəzarəti ələ keçirdi və Ərzuruma doğru irəlilədi. Osmanlılar əks-hücum təşkil etdilər; Abbas Mirzə isə Xoydan cavab verdi, lakin ordusunda veba yayılması səbəbindən sülhə məcbur oldu. Müharibə sərhədləri 1639-cu ilin vəziyyətinə qaytaran Ərzurum müqaviləsi ilə sona çatdı.^[32] Bu müharibə Abbas Mirzənin nüfuzunu daha da artırsa da, şahzadələr arasında varislik uğrunda rəqabət barədə saray narahatlığını aradan qaldırmadı.^[16][32]

Firuz Kazimzadənin qeyd etdiyinə görə, İran və Rusiya hakimlərinin heç biri Gülüstan müqaviləsinə qəti bir sənəd kimi yanaşmırdı. Abbas Mirzə də onu yalnız müvəqqəti atəşkəs hesab edir və yeni bir müharibəyə hazırlaşırdı. 1825-ci ildə I Aleksandrın ölümü və I Nikolayın taxta çıxması Rusiyanın siyasətinin qısa müddətlik sərtləşməsinə səbəb oldu.^[33] Bununla yanaşı, Aleksandr Menşikovun səfirliyi qəddar davranışları ilə Qafqazda narazılıq doğuran Yermolovun siyasətindən qızğın şəkildə qəzəblənmiş din alimlərinin yaratdığı anti-rus ovqatı ilə qarşılandı. Qaçqınların İrana axını xalqda qəzəb dalğasını gücləndirdi və nəticədə Rusiyaya qarşı cihad fətvaları sürətlə verilməyə başlandı. Şiə alimləri 1810-cu ildə olduğu kimi yenidən Rusiyaya qarşı cihad elan etdilər.^[34] Görünən odur ki, bu prosesdə Tehran və Təbriz saray dairələri də mühüm rol oynamışdı. Şah və vəliəhd bu vəziyyətdə buna qarşı çıxmaq imkanında deyildilər.^[16]

Hambleyə görə bu müharibənin başlanmasına gətirib çıxaran əsas səbəbləri üç istiqamətdə müəyyənləşdirmək olar: birincisi, Abbas Mirzənin birinci müharibədəki zədələnmiş nüfuzunu bərpa etməyə ehtiyac duyması; ikincisi, baş vəzir Allahyar xan Qacarın müharibənin yenilənməsi üçün Abbas Mirzəyə göstərdiyi təzyiq; üçüncüsü isə Ağa Seyid Məhəmməd İsfahani kimi müctəhidlərin cihad çağırışları.^[35] Rusiyanın soyuq və sərt diplomatik davranışı, eyni zamanda daxildən ruhani təzyiqləri davam edirdi. Nəhayət 1826-cı ilin may ayında Rusiya qoşunları İrəvan xanlığında Mərək adlı məntəqəni işğal etdi və Qacarlar Göyçə gölü bölgəsində rus irəliləyişinə etiraz bildirdi.^[36] 1826-cı ilin sentyabrında Abbas Mirzə Şuşa istiqamətindən Gəncəyə doğru irəlilədi, lakin elə ağır məğlubiyyətə uğradı ki, bu nəticə müharibənin son taleyini demək olar ki, müəyyən etdi. Bununla belə, növbəti il onun hərbi əməliyyatları nəticəsində kiçik uğurlar əldə olundu. Abbas Mirzə Üçmiədzin və Naxçıvan istiqamətlərində müəyyən qələbələr qazandı, lakin rus qoşunları Azərbaycanın içərilərinə daxil olaraq 24 oktyabr 1827-ci ildə Təbrizi tutdular.^[16] Müharibə qısa müddətli davam etdi və nəticədə 1828-ci ilin əvvəlində Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması ilə yekunlaşdı. Müqavilənin şərtlərinə əsasən, Qafqazın daha geniş əraziləri Rusiyaya verildi və üstəlik, Rusiyanın Abbas Mirzənin və onun varisinin qanuni vəliəhdliyini dəstəklədiyi aydın şəkildə təsbit edildi. Əlavə ticarət müqaviləsi rus tacirlərinin hüquqlarını təmin etdi və bu sənəd faktiki olaraq kapitulyasiya dövrünün başlanmasını bildirirdi.^[37]

Şübhəsiz ki, Qacarların müharibədə qələbə qazanacağı təqdirdə, bundan ən çox faydalanan Abbas Mirzə olacaqdı. Lakin bu müharibə, qısa davam etməsinə baxmayaraq, əvvəlkindən daha fəlakətli nəticələr doğurdu. Müqavilə şərtlərinə əsasən, Abbas Mirzə varislik məsələsində Rusiyanın dəstəyini qazanmışdı, lakin bu hal onun məğlubiyyətin yaratdığı hərbi və siyasi təhqir hissini aradan qaldırmırdı. Yeni təyin olunmuş Rusiyanın Tehrandakı səlahiyyətli nümayəndəsi Qriboyedov özündənrazı və zorakı siyasəti davam etdirməyə qərar verəndə özünü anti-rus ictimai qəzəbin mərkəzində tapdı və nəticədə 1829-cu ildə qəzəblənmiş kütlə Rusiyanın səfirliyinə hücum etdi. Nəticədə səfirliyin əməkdaşları içindən yalnız bir nəfər sağ qaldı. Fətəli şah çarın qəzəbindən narahat olaraq dərhal üzrxahlıq üçün səfir göndərdi. Lakin çar həmin vaxt Osmanlı ilə müharibəyə cəlb olunduğundan Tehranla münasibətləri pisləşdirməmə siyasəti nümayiş etdirdi. Abbas Mirzə üç günlük ümummilli matəm elan etdi və oğlu Xosrov Mirzəni münasibətlərin bərpası üçün Rusiyaya göndərdi. Başlanğıcda isə bu missiyada şəxsən vəliəhdin də göndərilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Müharibədən sonrakı dövrdə Abbas Mirzə diplomatik bacarıqlarını tam şəkildə nümayiş etdirdi. Tehran sarayının bəzi dairələri Abbas Mirzəni rusiyapərəst hesab edib tənqid etsələr də, o, Paskeviçin Osmanlıya qarşı rus hərbi yürüşünə dəstək vermək təklifini qəbul etmədi.^[37][16]

Fətəli şahın hakimiyyətinin başlanğıcında onun dördüncü oğlu Abbas Mirzə veliahd elan edildi. Ağa Məhəmməd xanın müəyyənləşdirdiyi qanuna əsasən, yalnız ana tərəfdən Qacar əsilli olan oğul vəliəhd seçilə bilərdi. Bu səbəbdən Fətəli şahın ana tərəfdən Qacar nəsli ilə qohumluğu olmayan birinci və üçüncü oğulları – Məhəmmədəli Mirzə Dövlətşah və Məhəmmədvəli Mirzə, aralarında yalnız bir neçə ay yaş fərqi olmasına baxmayaraq, vəliəhdlıqdan kənarlaşdırıldılar. Şahın ikinci oğlu Məhəmmədqulu Mirzə Malekara ana tərəfdən də Qovanlı Qacar nəsli olsa da, Ağa Məhəmməd şah Fətəli şahı anası Dəvəli tayfasından olan oğlu Abbas Mirzəni vəliəhd təyin etməyə təşviq etmişdi. Bununla Qovanlu və Dəvəli tayfaları arasında uzun illər davam edən düşmənçiliyə son qoyulması nəzərdə tutulurdu. Bununla belə, şahın böyük oğlu Məhəmmədəli Mirzə daxilən heç vaxt Abbas Mirzənin vəliəhdlıyini qəbul etmədi və özünü Fətəli şahın yeganə qanuni varisi və ən layiqli övladı hesab edirdi.^[38] O, Fətəli şahın hakimiyyətinin ilk yarısında Abbas Mirzənin varisliyə əsas rəqibi kimi diqqət mərkəzində idi. Bu rəqabət xüsusilə o zaman gücləndi ki, Abbas Mirzə Qacar–Rusiya müharibəsinin birinci mərhələsində məğlubiyyətə uğradı, halbuki Məhəmmədəli Mirzə 1236–1237 hicri-qəməri illərində baş vermiş Qacar–Osmanlı müharibəsində Osmanlı qüvvələrini geri çəkilməyə məcbur etmiş, Süleymaniyyəni ələ keçirmiş və Samirə üzərindən Bağdada doğru irəliləmişdi. Lakin həmin dövrdə xəstələnərək 26 səfər 1237 hicri-qəməri tarixində Tağ-i Kəsra yaxınlığında vəfat etdi.^[39]

Abbas Mirzənin digər rəqibləri Fətəli şahın beşinci və altıncı oğulları olan Fars hakimi Hüseynəli Mirzə Fərmanfərma və Xorasan hakimi Həsənəli Mirzə Şücaəssəltənə idi. Anaları Bədrücahan xanım Fətəli şahın ilk rəsmi həyat yoldaşı sayılırdı. Bədrücahan xanım ərəblərin Amiri nəslindən idi və bu ailə Zəndlər dövrünün sonlarında Bəstamda müstəqil hakimiyyət qurmuşdu. Məhəmmədəli Mirzənin vəfatından sonra onların taxta iddiaları açıq şəkildə üzə çıxdı. Qacar–Rusiya müharibəsinin ikinci mərhələsində, rus ordusu Təbrizi işğal etdikdən sonra Abbas Mirzənin təşəbbüsü ilə general Paskeviçlə sülh danışıqları başlandı. Təbrizin işğalı xəbərini eşidən Şücaəssəltənə Qüds-i Rəzəvinin qara bayrağı ilə Xorasan qoşunlarının başında Tehrana gəldi; məqsədi digər şahzadələrlə birlikdə Azərbaycana gedərək rus ordusunu geri çəkilməyə məcbur etmək idi. Öz mövqeyinin təhlükə altında olduğunu görən Abbas Mirzə sülh müqaviləsinə Rusiyanın özünün veliəhdliyini dəstəkləməsi barədə maddə daxil edilməsinə çalışdı. Buna görə Tehrandakı Abbas Mirzə əleyhdarları onun ruslarla anlaşmasının və müharibəni dayandırmasının arxasında vəliəhdlik dəstəyi qazanmaq məqsədinin dayandığını iddia etdilər. Eyni zamanda ölkədə şayiə yayıldı ki, Fətəli şah guya Abbas Mirzəni vəliəhdlikdən uzaqlaşdıraraq onun yerinə Şücaəssəltənəni təyin etmişdir. Bu xəbər Azərbaycana da çatdı və Paskeviç danışıqları dayandırdı. Nəticədə şah və Qacar sarayı yekdil qərara gəldi ki, sülh danışıqlarını Abbas Mirzə aparsın. Nəticədə Türkmənçay müqaviləsi imzalandı və Rusiyanın Abbas Mirzənin vəliəhdliyini dəstəkləməsi müqavilə mətninə daxil edildikdən sonra Şücaəssəltənə vəliəhd olmaq ümidini tamamilə itirdi.^[40]

Türkmənçay müqaviləsindən sonra digər rəqib qardaşlar qarşısında vəzifə və nüfuz baxımından Abbas Mirzənin mövqeyi daha da həssas hala gəldi. Bundan başqa, Fətəli şahın nəvələri də artıq yetkinlik yaşına çatmışdı və taxt iddiaçıları dairəsi genişlənmişdi. Bununla yanaşı, varislik sisteminin qeyri-şəffaflığı və Fətəli şahın qeyri-mərkəzləşdirilmiş idarəçilik modeli Abbas Mirzənin mövqeyini daim təhlükə altında saxlayırdı və bu amillər həm İngiltərənin, həm də Rusiyanın yanaşmasında əhəmiyyətli rol oynayırdı.^[41] Nəsil mübarizəsində ən təhlükəli rəqiblər Abbas Mirzənin qardaşları Hüseynəli Mirzə və Həsənəli Mirzə idi. Abbas Mirzə iqamətgahını İsfahana köçürmək ideyasını irəli sürdüyü vaxt, şah onu Yəzdə baş vermiş qiyamı yatırmaq və Fars–Kirman hakimləri arasındakı ittifaqı dağıtmaq üçün ezam etdi. O, 21 yanvar 1831-ci ildə Tehrana daxil oldu. Elə həmin ildə Yəzdə gedərək qardaşı oğlu Seyfülmülük Mirzəni hakimiyyətə qaytardı. Sonra Kirman istiqamətində hərəkət edərək Həsənəli Mirzəni nəzarət altında Tehrana gətirdi. Kirmanda isə Fətəli şahın varisliyi məsələsində həssas dövrün ortasında Xosrov Mirzə yeni hakim təyin olundu.^[16]

9 sentyabr 1831-ci ildə Abbas Mirzə yenidən şahla birlikdə İsfahan yaxınlığındakı Dehkerddə idi. Orada şah onu Xorasana hakim təyin etdi. O, eyni zamanda Azərbaycanın hakimliyini də qorudu və onun əvəzinə bu bölgədə beşinci oğlu Fereydun Mirzə naibülhökumə kimi fəaliyyət göstərirdi. Hamblynin qeyd etdiyinə görə, Fətəli şahın hakimiyyətinin başlanğıcında Xorasan vilayətinin böyük bir hissəsində və eləcə də lor, türkmən və bəlucların yaşadığı uzaq bölgələrdə onu şah hesab etmək çətin idi. Fətəli şah Herat və Qəndəharı Səfəvi dövlətinin mühüm əyalətləri kimi öz imperiyasının tərkib hissəsi sayırdı. Əlbəttə ki, Nadir şahın fəthlərinə də istinad edə bilərdi. Lakin Əfqanıstanın Dürrani hökmdarları şərqə irəliləyiş cəhdlərini geri oturtmuşdular.

Hambly bildirir ki, Abbas Mirzənin Xorasanın hakimliyinə yenidən təyin olunması mühüm məna daşıyırdı. Xorasanın vəziyyəti üsyankar tayfa başçılarının cəzalandırılmasından, türkmənlərin hücumlarının qarşısının alınmasından və Mərv ilə Heratın ələ keçirilməsindən sonra nisbətən sakitləşmişdi. Bundan əlavə, çoxdan Abbas Mirzənin dinə münasibətdə laqeydliyi barədə şayiələr yayılmışdı. Belə ki, onun rus kafirləri ilə iki dəfə sülh bağlaması və həmçinin Azərbaycanda islahatlara maraq göstərməsi, Qərb yeniliklərindən bəhrələnməsi, həkimlərlə, diplomatlarla və Avropa zabitləri ilə yaxınlıq etməsi məşhurlaşmışdı. Bu səbəbdən o, müqəddəs və dini şəhər olan Məşhəddə özünün dindarlığını nümayiş etdirmək imkanı əldə etmişdi. Abbas Mirzə Rusiya ilə dostluğun faydalarını nəzərə alaraq diqqətini şərqə yönəltdi ki, Xorasan və əfqanları təhlükə altına salsın. Bu plan tam şəkildə ruslar tərəfindən dəstəklənmiş və İngiltərənin narahatlığını artıracağı proqnozlaşdırılmışdı. Abbas Mirzə bir dəfə şərqə yürüş etdi və 1832-ci ilin yay və payızında Məşhədin şərq və şimal-şərq bölgələrini, Xəbuşan, Sərxeş və Türbət Heydəriyyəni tabe etdi. Bu yürüş üsyankar tayfa başçılarının yatırılması məqsədi daşıyırdı. O, Sərxeşdə türkmənlərə qırğın etdi. Tarixçilər iddia edirlər ki, o, əvvəllər Səfəvi imperiyasının bir hissəsini təşkil etmiş Xivə və Əfqanıstanın fəthi üçün plan qurmuş, həmçinin Heratın və Xoqand xanının vəzirləri ilə danışıqlar aparmışdı. Bununla belə, bir çox müşahidəçilərin baxışına görə Xorasan yürüşləri Azərbaycandakı uğursuzluqları zəif düşmənlər üzərində qələbələr əldə etməklə kompensasiya etmək cəhdi idi ki, bununla o, taxt-taca iddiasını gücləndirirdi. Hətta onun Tehrana səfərindən əvvəl böyük oğlu Məhəmməd Mirzə əmr almışdı ki, böyük bir hücum üçün hazırlıqlara başlasın. Onun ölümü bu planlara son qoydu. Məhəmməd Mirzə 1834-cü ildə Fətəli şahın yerinə keçib, şərqdə Ağa Məhəmməd xanın vaxtından yarımçıq qalmış bu vəzifəni davam etdirməyə çalışdıqda eyni ilə atasının Araz sahilində ruslar tərəfindən qarşısının alınması kimi Britaniyanın müdaxiləsi ilə üzləşdi.

1811-ci ildə İrana gəlmiş Britaniya səfiri Ouzley Abbas Mirzəni xəstə görkəmli kimi təsvir etmişdi. 1818-ci ildə Robert Ker Porter və başqaları da onun rənginin solğunluğunu vurğulamışdılar. Fransız həkimi Şarl Balanger 1825-ci ildə onu müayinə etmiş və qaraciyər xəstəliyi diaqnozu qoymuşdu. Abbas Mirzə şəxsi həkimləri Makneyl və Kormak tərəfindən mütəmadi müalicə olunurdu və 1823–23-cü illərdə Məhəmməd Mirzə İsfahani adlı iranlı həkimlə də məsləhətləşmişdi. Məşhəddə isə İngiltərədə təhsil almış Mirzəbaba İsfahani ona nəzarət edirdi. Bununla belə onların heç biri xəstəliyin dəqiq səbəbini müəyyən edə bilmədi. Abbas Mirzə 25 oktyabr 1833-cü ildə 44 yaşında Məşhəddə vəfat etdi və İmam Rza ziyarətgahında dəfn olundu.

Görünür ki, Abbas Mirzə ənənəvi qaydada və ciddi şəkildə təhsil almışdı. Bu proses böyük ehtimalla Mirzəbozork Fərəhaninin ciddi nəzarəti altında həyata keçirilmişdi. Şahzadə fars tarixçilərinin əsərlərinə bələd idi. Onun sevimli kitabı Firdovsinin Şahnaməsi idi. Bundan başqa o, Təbrizdə geniş yayılmış ənənəyə uyğun olaraq saray şairləri olmasına baxmayaraq, ümumiyyətlə poeziyaya maraq göstərmirdi. Təbriz və Ucan sarayları çoxsaylı təsvirlərlə, o cümlədən Napoleon, çar və III Səlimin portretləri ilə bəzədilmişdi. Sultan III Səlim Qərb islahatlarına son dərəcə meylli olduğundan Abbas Mirzə gizli şəkildə onunla rəqabət aparırdı. Abbas Mirzənin rəhbərliyi altında və coğrafi mövqe ilə siyasi şərait sayəsində Təbriz müasir dünyaya açılan qapıya çevrildi. Qərb ideyaları əvvəlcə Osmanlı Türkiyəsi və Rusiya vasitəsilə, daha sonra isə Fransız və Britaniya səfirlikləri vasitəsilə Azərbaycana daxil oldu. Abbas Mirzə bunları böyük həvəslə qəbul etmiş və Təbrizi ölkəsinin qərb yönümlülüyünün mərkəzinə çevirmişdi. O, intellektual dünyagörüşünü genişləndirməkdən heç vaxt yorulmurdu. O, Avropa hekayələri ilə, ehtimal ki, türk ədəbiyyatı ilə tanış idi və Avropadakı siyasi hadisələrdən çox xəbərdar idi. İngilis dilini başa düşməsə də, ingilis dilində kitabları olan kiçik bir kitabxanaya sahib idi və burada Britaniya Ensiklopediyası da vardı. Müasir təhsil sisteminin yaradılması Lami adlı bir fransıza tapşırılmışdı və o, 1807-ci ildə Qordonla birlikdə İrana gəlmişdi. Böyük Britaniya ilə diplomatik münasibətlər qurulduqdan sonra İngiltərənin təsirinə son dərəcə açıq oldu. O, gəncləri təhsil almaq üçün İngiltərəyə göndərdi və onun şəxsi əşyalarından bəziləri, o cümlədən yay mövsümündə istifadə etdiyi vaqon ingilis istehsalı idi. Bununla belə onun xəritə kolleksiyasının İstanbul mətbəəsində çap olunmuş olması onun Qərb dillərinə bələd olmamasının digər bir göstəricisidir.

Qacarların Rusiya qarşısında məğlubiyyətləri Abbas Mirzani və Mirzə Bozork Fərahanini bu nəticəyə gətirdi ki, köhnə silahlar və nizamsız ordu Rusiya ordusu qarşısında qələbə qazana bilməyəcək. Buna görə də qərara gəlindi ki, gəncləri Qərb elmlərini öyrənmək məqsədilə Avropaya göndərilsin. Abbas Mirzənin general Qordon ilə ilkin razılaşması hər il bir qrup gəncin təhsil üçün Parisə göndərilməsi idi. Lakin Qordonun bu vədi həyata keçmədi və o müttəfiqləri ilə Fransaya geri döndü. Britaniya səfirinin İrana gəlişindən sonra gənc iranlıların Londona göndərilməsi ideyası rəğbətlə qarşılandı. 1811-ci ildə, İngiltərə səfirinin missiyasının başa çatması ilə, o İkinci Britaniya səfəri zamanı iki iranlı tələbə ilə birlikdə Londona yollandı. Bu iki tələbə rəssambaşı oğlu Məhəmməd Kazım və Hacı Baba Əfşar idi. Məhəmməd Kazım rəssamlığı öyrənmək, Hacı Baba isə tibb sahəsində təhsil almaq istəyirdi. Çiçək xəstəliyinə qarşı peyvənd ilk dəfə Abbas Mirzə dövründə, 1813-cü ildə Təbrizdə aparıldı. İlk qurğulu (metal hərfli) mətbəə də 1825-ci ildə Təbrizdə fəaliyyətə başladı və 1830-cu ilə qədər burada kitablar çap olundu. Bundan əlavə, daşbasma çapını öyrənmək məqsədilə bir tələbə Rusiyaya göndərildi.

Abbas Mirzənin digər diqqətəlayiq tədbirlərindən biri 1823-cü ildə Avropadan mühacirlərin İranda məskunlaşdırılmasına yönəlmiş təşəbbüdür. Nəfisiyə görə bu addım Abbas Mirzə tərəfindən "cəsarətli" hesab edilməlidir və o qeyd edir ki, həmin dövrün maddi və mənəvi şəraiti, xüsusilə onun hakimiyyəti altında olan Azərbaycan vilayətində mövcud olan şərait nəzərə alınarsa, bu fikri böyük cəsarət nümunələrindən biri kimi qiymətləndirmək lazımdır. O davam etdirir ki, bu təşəbbüs İran tarixçiləri tərəfindən qeydə alınmamışdır və mövcud yeganə sənədlər bu mövzuda Londonda çap olunmuş üç məqalənin farsca tərcüməsidir. Tərcümədə məqalələrin hansı qəzetlərdə dərc olunduğu belə göstərilməmişdir. Abbas Mirzənin Londondakı nümayəndəsi və mason cəmiyyətinin üzvü olan Mirzə Saleh Şirazi bu təşəbbüsün icrası ilə vəzifələndirilmişdi. Abbas Mirza əmin idi ki, iranlılar avropalılarla geniş təmaslar nəticəsində, öz ölkələrində tamamilə tənəzzülə uğrayan elm və sənaye sahələrində böyük irəliləyiş əldə edəcəklər.

Abbas Mirzə yeni nizamın yaradılması ilə bağlı tənqidlərə cavab olaraq onu yalnız şəriətlə uyğun hesab etmirdi, hətta əslində bu nizamın İslam peyğəmbərinin unudulmuş və diqqətdən kənarda qalmış metodundan qaynaqlandığını iddia edirdi. Düşmənçilik xarakterli şayiələrə qarşı mübarizə aparmaq və ruhani müxaliflər tərəfindən əməli addımlara keçilməsinin qarşısını almaq üçün o elan etdi ki, Quran ayələrindən birini, din yolunda müdafiə və hərbi hazırlığın vacibliyini göstərən ayəni köçürməyi, müctəhidlərin möhürü və təsdiqi ilə təsbit edib ölkənin hər yerində yaymağı əmr etmişdir. Yeni nizam İslamın ilk fəthləri zamanında faydalı olmuş model kimi təqdim edildi və daha sonra Avropaya keçdiyi, lakin İslam şərqində tənəzzülə uğradığı izah edildi. Bu şəkildə yeni nizam şübhəli bir bidət kimi deyil, İslama qayıdış kimi təqdim edildi. Bu məsələ Qacar dövründə dəfələrlə təkrarlanan bir fenomenin ilk nümunəsidir; yəni görünüşcə Avropaya məxsus yenilikləri İslam düşüncəsi və mədəniyyətinin unudulmuş məhsulu kimi təqdim etməklə islahatlara yol açmaq. Bu cəhdin motivinin nə dərəcədə həqiqi İslami niyyət kimi qiymətləndirilə biləcəyi burada əsas əhəmiyyətə malik deyil.

Yeni nizamın bu şəkildə əsaslandırılması əsasən Abbas Mirzanın qardaşlarına cavabı idi. Məlum görünür ki, onun zehnində Osmanlı nümunəsi olmuşdur. O, yeni ordunun seçilməsi və onun dini əsaslandırılması məsələlərində III Səlimdən ilham almışdı. Sultan Səlim hərbi islahatlarını müdafiə edən yüksək səviyyəli alimlərin azlığının dəstəyini əldə etmişdi və onlar öz müdafiələrində bir neçə Quran ayəsini sitat gətirmişdilər. Onlardan bəziləri Rzaqulu xan Hidayət tərəfindən yeni nizama dair müzakirəsində qeyd edilmişdir. Rus imperiyasına qarşı birgə cəbhə yaradılması məqsədilə Tehrana ezam olunmuş Osmanlı nümayəndə heyətinin səfəri bu nümunənin müzakirə obyekti olmasına vasitə olmuş kimi görünür. Osmanlı yeni nizamının banisi 1807-ci ilin iyununda yeniçərilər tərəfindən devrilmiş və sonra şeyxülislam islahatların şəriətə zidd olması barədə fətva verməyə razı salınmışdı. Qacar ordusunda yeniçərilərlə müqayisə edilə biləcək qurum mövcud olmasa da, şahzadələr Abbas Mirzaya qarşı sui-qəsd cəhdlərində dini bəhanələrdən istifadə etməyə çalışmışdılar. O isə Osmanlı islahatlarının dini arqumentlərini mənimsəməklə onlara qarşı əhəmiyyətli dərəcədə müvəffəqiyyət əldə etmişdi.

Müasir prinsiplər əsasında təşkilatlanmış və qabaqcıl hərbi texnika ilə təchiz edilmiş ordulara malik olmaları səbəbilə ruslarla qarşıdurma Qacar ordusunda təcili islahatların aparılmasını zəruri etdi. Onlar özünü XVIII əsrin əvvəllərindən etibarən Osmanlı imperiyasının üzləşdiyi vəziyyətə bənzər bir şəraitdə tapdı. 1804-cü ildə Abbas Mirzə simvolik xarakter daşıdığı şübhə olunmayan səbəblərlə, saray xəzinəsindən götürülmüş monqol tipli zireh geyinərək döyüşə qatıldı. Tezliklə o, Qacar ordusunun Rusiya qoşunlarının taktika və silahları ilə üzləşməyə uyğun olmadığını dərk etdi və ordunun Avropadakı inkişafla paralel şəkildə təlim etdirilməsinə başladı. O, Osmanlı mənbələri vasitəsilə Qərbin hərbi nəzəri biliklərinə yiyələndi. Əvvəlcə praktiki təlim şahzadənin xidmətinə qəbul edilən rus əsirlər və ya fərarilər tərəfindən aparılırdı. Bu proses Napoleon müharibələrinin gedişində Fransa ilə savaşan etibarsız rus hərbi hissələrinin Qafqaz cəbhəsinə köçürülməsi nəticəsində daha da gücləndi. Eyni zamanda, 1807-ci ildən etibarən fransız hərbi təlimatçıları Təbrizdə fəaliyyət göstərməyə başladılar; lakin Fransa ilə müqavilə ləğv edildikdən sonra təlim proqramında əsas üstünlük britaniyalı mütəxəssislərə keçdi.

1809-cu ilin martında ingilis diplomat Harford Cons Fətəli Şahla bağladığı müqavilədə İngiltərə hökuməti adından tələb olunan zabit və əsgərlərin İrana pulsuz göndərilməsini öhdəsinə götürdü. 1811-ci ildə Henri Lindsi Biton bir neçə britaniyalı zabitlə birlikdə İrana gəldi. O, uzun illər İran ordusunda çalışdı və sonda baş komandan vəzifəsinə yüksəldi. Kristi, Darsi və Hart kimi digər ingilis zabitləri də Abbas Mirzənin xidmətində idi. Frazier və Johnson İran ordusunda topçuluğun zəif vəziyyətini, sursat çatışmazlığını və qüvvələrin yalnız qısamüddətli təlimə çağırılmasını tənqid edirdilər. Təlim prosesində Osmanlı, fransız və rus mətnlərindən istifadə edilirdi. Lami İranın ilk hərbi akademiyasına rəhbərlik edirdi; Təbrizdə top istehsal sexləri və barıt zavodları yaradılmışdı. Daha sonra İngiltərənin Rusiyanın maraqlarına hörmət nümayiş etdirmək məqsədilə Azərbaycandakı hərbi varlığını kəskin şəkildə azaltmasından sonra Siciliyalılar, polyaklar və digər ölkə nümayəndələri Abbas Mirzənin xidmətində olmaq və qarşılığında mükafat almaq üçün ora üz tutmağa başladılar. 1819-cu ildə rus fərariləri səkkiz yüz nəfərlik tam bir alay təşkil etdilər. Topçuluğu qurmuş Biton 1821-ci ildə ölkəni tərk etdi. Abbas Mirzə Qacar süvari qoşunlarının hər cür çağırışa hazır olduğuna əmin olduğu üçün islahatları əsasən topçu və piyada qoşunları ilə məhdudlaşdırdı. Ümumilikdə, 1808-1809-cu illərdə Avropa prinsipləri əsasında hazırlanmış 6.000 piyada, 1817-ci ildə 8.000, 1831-ci ildə isə 12.000 piyada, əlavə olaraq 1.200 topçu və bir süvari alayı mövcud idi ki, bu da ümumilikdə on Qacar və iki rus taborundan ibarət qüvvəni təşkil edirdi.

İngilis müəllifi Klement Markham Abbas Mirzə dövründə Qacar ordusu haqqında yazır ki, Abbas Mirzə nizami orduya sahib olmağa böyük maraq göstərirdi və hərb elmini orduda xidmət edən ingilis zabitlərindən öyrənmişdi. O, Abbas Mirzənin 10.600 nəfərlik nizami qoşuna malik olduğunu qeyd edir: 9.400 piyada, 640 topçu, 500 nizəçi və 100 zənbəraqçı. Bundan əlavə, Azərbaycan nizami ordusunda 10.000 tüfəngçi və 12.000 süvari dəstəsi vardı və Qacar ordusunun ümumi say tərkibi 32.000 nəfərə çatırdı. Ehtiyac yarandıqda İrəvan sərdarı 1.000 piyada və 2.000 kürd döyüşçüsünü qoşuna cəlb edirdi.

Hərbi proqram yeni istehkamların inşası ilə tamamlandı. Təbriz, Ərdəbil və Xoyun köhnə qalaları modernləşdirilmişdi. Abbasabad-Arazda Avropa layihəsi əsasında yeni qala inşa edilmiş, bu istehkam Naxçıvanın cənubundan keçidi təhlükəsiz edirdi; ərazidəki erməni kilsəsi isə barıt anbarına çevrilmişdi. Qaracadağ ilə Arazın qovuşduğu Xorasan-Dəşt qalası sərhədyanı keşik məntəqəsi funksiyasını yerinə yetirirdi. 1819-cu ildən ingilis mühəndisləri Urmiya gölü yaxınlığında Topqala adlı hərbi istehkamın, eləcə də qurohane və kazarmaların tikintisinə nəzarət edirdilər. Abbas Mirzə Qacar ordusunu nizamiləşdirmək üçün ciddi səylər göstərirdi; o, orduda vahid geyim formasının tətbiqinə çalışır, əsgərləri çəkmə geyinməyə alışdırırdı. Lakin hərbçilərin yanlış təsəvvürləri və ənənəvi vərdişlərə bağlılığı onun islahatlarının həyata keçirilməsini xeyli çətinləşdirirdi.

Abbas Mirzə dövrünün mühüm təşəbbüslərindən biri Avropa əsərlərinin tərcüməsi idi. Bu fəaliyyətin məqsədi ordunun müasir hərb texnikası ilə tanış edilməsi və İranın siyasi-ictimai elitasının həmin dövrün dünya vəziyyəti barədə məlumatlandırılması idi. Səyyahların əsərlərində Qərb mədəniyyəti və sivilizasiyası haqqında müəyyən məlumatlar verilsə də, onların geniş şəkildə nəşr edilməməsi səbəbindən bu məlumatlar cəmiyyətə yayılmırdı. Həmin dövrdə Qərblə tanış olmağın ən münasib yolu qəzet nəşri və Avropa əsərlərinin tərcüməsi hesab edilirdi. Həmin dövrdə nəşr edilən əsərlər arasında aşağıdakılar qeyd olunur: Volterin "I Pyotrun tarixi" və "XII Karlın tarixi" (tərcümə: Rza Mühəndisbaşı Təbrizi), "İsgəndərin tarixi", "Çiçək xəstəliyinə dair təlimat" (tərcümə: Məhəmməd ibn Əbdüssabur), "Roma dövlətinin süqutu və tənəzzülü tarixi" (tərcümə: Rza Mühəndisbaşı), "Çin kitabı" (tərcümə: Eduard Broj və Mirzə Sadıq), "Yeni Cahan-nümayə və ya Yer kürəsinin coğrafiyası" (tərcümə: Dəbirmülk Fərəhani), "Napoleonun tarixi" (tərcümə: Rza Mühəndisbaşı).

Rus–Qacar müharibələri Azərbaycan vilayətinin idarəçiliyi üçün çox böyük maliyyə yükü yaratdı. Britaniyanın subsidiyaları kifayət etmədiyi və Tehrandakı məmurlar Azərbaycanın varlı bir vilayət olduğu qənaətinə görə xəzinədən vəsait ayırmaqdan imtina etdikləri üçün, Abbas Mirzə maliyyə problemlərini dəqiq bir maliyyə hesabatı hazırlamaqla həll etməyə cəhd göstərdi. Dövlətin ənənəvi informasiya xidməti yenidən aktivləşdirildi və hər bir şəhərdə məlumatların mərkəzə ötürülməsi üçün xüsusi müxbir təyin olundu. Hər il yüksək təklif verənə satılan tiyul sistemi ləğv edildi.

Nəzarət mexanizmlərinin olmaması, vergi yığımında və vergi dərəcələrinin müəyyən edilməsində vahid sistemin yoxluğu, eləcə də vergi pozuntularına qarşı reaksiyanın zəifliyi əhalinin üzərinə böyük yük qoyurdu. Bu səbəbdən Abbas Mirzə vergi sistemini islah və yenidən qurmağa girişdi. O, bütün torpaq və mülklərin yenidən yoxlanılmasını və yeni kadastr tərtib edilməsini əmr etdi, həmçinin vergi bölgüsü, vergi məmurlarının təyinatı və idarəçilik mexanizmlərinin dəyişdirilməsinə dair göstəriş verdi. Bu islahatlar həm kiçik, həm də böyük bölgə hakimlərinin idarəçilik qaydalarını dəyişdirirdi. Gəlir və xərclərin daha dəqiq uçotu üçün Mirzə İsa Qaemməqam divan aparatında sərt nəzarət sistemi tətbiq etdi və hətta Abbas Mirzənin şəxsi xərcləri də auditə cəlb olundu. Əldə edilən qənaətlər sosial layihələrə və inzibati–divan strukturunun təkmilləşdirilməsinə yönəldilirdi.

Maliyyə və divan sahəsində uyğun kadr çatışmazlığı səbəbilə bəzi ənənəvi üsullar qorunub saxlanılsa da, Avropa yardımı ilə əsasən ordunun ehtiyaclarını qarşılamaq məqsədilə sənaye xarakterli layihələr həyata keçirilməyə başlandı. Qorxanalar, Əhər yaxınlığında mis və kömür mədənlərinin işlənməsi, toxuculuq fabrikləri və digər sənaye müəssisələri bu layihələrin nümunələri idi. Xoyda Avropa layihəsi əsasında yun fabrikinin inşası başa çatdırıldı. Qəpənlikdə kağız fabriki və mədən layihəsi isə uğursuzluğa düçar oldu. 1816-cı ildə İstanbul erməniləri Təbrizdə mətbəə təsis etdilər. Səyyahların vəziyyəti müəyyən qədər yaxşılaşdırıldı, Ərdəbil–Sarab yolunda Səin karvansarası tikildi. Təbrizin tarixi olaraq Mərkəzi Asiyanı Kiçik Asiya və Avropa ilə birləşdirən ticarət qovşağı kimi funksiyasını bərpa etmək üçün Abbas Mirzə əvvəlcə yolların təhlükəsizliyini təmin etdi, ardınca yeni karvansaralar və keyfiyyətli yollar inşa etdirdi. Buna baxmayaraq, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrindən sonra ödənilən təzminatlar səbəbilə Azərbaycanın gəlirləri ciddi şəkildə azaldı və bir çox sənaye və tikinti islahatları məhdudlaşdırıldı və ya dayandırıldı. Abbas Mirzə vəfatı ərəfəsində oğlu Məhəmməd Mirzəyə xalqın və tacirlərin rifahına diqqət göstərməyi vəsiyyət etsə də, bu vəsiyyətlər həyata keçirilmədi.

Şahzadənin tikinti fəaliyyəti nisbətən məhdud idi. Kinneirin qeyd etdiyi kimi, Təbriz demək olar ki, bütün tərəflərdən hərbi kazarmalarla əhatələnmişdi. 1818–1819-cu illərdə Dârül-əmâre adlı müasir sarayın tikintisi davam edirdi və şəhər kənarında yeni kəhrizlər çəkilmişdi. Şahzadə məmurlarına ev tikməyi əmr etmişdi. Həmçinin yay iqamətgahı kimi Bağ-ı Şimal və Bağ-ı Səfa adlı iki kompleks inşa edildi. Lakin Robert Ker Porter qeyd edirdi ki, Ş şahzadə şəhəri gözəlləşdirməkdən çox onu möhkəmləndirməyin tərəfdarı idi. Yaylarını Xoyda keçirən şahzadə, bu şəhəri səyyahın ifadəsi ilə "krallığın ən sevimli yerlərindən biri"nə çevirmişdi. Təbrizin cənub-şərqində, Ucan düzündə Abbas Mirzənin Kotzebue tərəfindən təsvir edilən ovgahı var idi. Abbas Mirzə Təbrizdə inşaat üçün İran mühəndisləri və memarlarını işə cəlb etmiş və Avropa üslubuna olan marağı səbəbilə Qardanın səfiri ilə gələn fransız mühəndislərinə İranlı mütəxəssislərə Avropa memarlıq və istehkam texnikasını öyrətməyi tapşırmışdı. Şəhərsalma baxımından o, ictimai binaların, bazarların və küçələrin salınmasına diqqət yetirir, xiyabanlaşdırma və yaşıllaşdırmanı Avropa nümunəsi əsasında həyata keçirirdi. Abbas Mirzə su təchizatını yaxşılaşdırmağa və dağıdılmış kəhrizləri bərpa etməyə çalışdı. Həmçinin kəndliləri narahat edən ənənəvi qonaqpərvərlik öhdəliklərini ləğv etdi və dövlət məmurlarının qonaq olaraq qarşılanmasının çaparxanalarda təmin edilməsini əmr etdi. Çaparxanalər arasındakı məsafə elə tənzimlənmişdi ki, paytaxtla Təbriz arasında elçi 3 günə hərəkət edə bilsin. Dövlət məmurlarına xidmət üçün gündə 20–25 at Abbas Mirzənin hesabına təhkim olunmuşdu. Ticarətin inkişafı və səyyahların rahatlığı üçün fəaliyyətdə olan və dağıdılmış karvansaralar da təchiz edildi.

Qulamrza Vəhrəramın qeyd etdiyi kimi, saray ümumilikdə alimlərin nüfuzunun qorunmasına və onlara hörmət göstərilməsinə çalışırdı və Təbrizdə də bu siyasət davam etdirilirdi. Məlum rəvayətə görə Abbas Mirzə dini vəzifələrini yerinə yetirsə də, Təbriz alimləri ilə münasibətlərinin çox yaxın olmadığı anlaşılır və o, ideoloji–dini deyil, daha çox praktik və cari məsələlərlə maraqlanırdı. O, Təbriz Cümə məscidində cümə namazında iştirak edir, hər cümə gecəsi alimlərin bir məsciddə şəriət məsələlərinin icrası ilə bağlı məsləhət toplantısı keçirməsini təmin edirdi. Yekunlaşdırıla bilməyən dini–hüquqi mübahisələr hakimi-mütləq qərar üçün bu iclaslara göndərilirdi. Abbas Mirzə məhkəmələrdə ləyaqətli və nüfuzlu qazilərin olmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi və bu sahədə Hacı Mirzə Əli-Əsğər və Hacı Mirzə Mehdi onun etimadını qazanmış şəxslər idi. Təbrizdə yeni Divanxane təsis olundu və bu məhkəmənin qəzaları Azərbaycanın digər şəhərlərində də tətbiq edilirdi. Maliyyə dəyərləndirmələrinin təsdiqi də həmin Divanxanəyə həvalə edildi. Şahzadə dini azlıqlara xüsusi diqqət göstərir, onlara şəriət çərçivəsində nəzərdə tutulan hüquqların qorunmasını təmin etməyə çalışırdı və bu məqsədlə alimlərlə əməkdaşlıq edirdi. O, Azərbaycan və Qafqazda yaşayan xristianlara daha çox himayədarlıq göstərirdi ki, bu siyasət çox güman ki, Rusiyanın təsir görüntüsünü azaltmaq məqsədi daşıyırdı.

Abbas Mirzənin boyu orta göstəricidən hündür, gözləri qara və nüfuzedici, burnu qartalvari, saqqalı gur və sıx, qaşları isə incə təsvir olunur. O, sadə geyinər və geyimdə bəzək-düzəyə heç bir əhəmiyyət verməzdi. Abbas Mirzə mahir at çapma, ov və atıcılıq bacarıqları ilə seçilirdi. Bernzin qiymətləndirməsinə görə, o, bütün şəraitlərdə "tam bir şəxsiyyət" təsiri bağışlayırdı. Bununla belə, Böyük Britaniyanın Qacarlarla bağlı siyasəti dəyişdikcə, britaniyalı səyyahların fikirləri də dəyişdi: onun islahatlara marağı ilkin və uşaqcasına hesab edilməyə başlandı; iradə zəifliyi, qısqanclıq və tərifə meyillilik kimi xüsusiyyətlər ona aid edildi. Mirzə Bozorkun vəfatından sonra isə onun idarəçiliyi, hətta İran daxilində belə, tənqid hədəfinə çevrildi. Abbas Mirzənin həm müsbət, həm də mənfi cəhətləri Böyük Britaniyanın İrandakı işlər vəkili Henry Willock tərəfindən ətraflı təsvir edilmişdir. Encyclopaedia Iranica qeyd edir ki, o, Qacar hakimləri arasında ən yüksək ləyaqət və səriştəyə malik şəxs idi. Abbas Mirzə, məsləhətçiləri və məmurları, sonrakı islahatçıların üzərində quracağı əsasları yaratmışdılar. Məsləhətçiləri arasında Mirzə Bozork və onun oğlu Mirzə Əbülqasımla yanaşı, Təbrizin bəylərbəyi Əhməd xan Dünbülini də qeyd etmək lazımdır. Abbas Mirzə mürəkkəb xarakterə malik bir fiqurdur: müasir tarixşünaslıq bu müsbət dəyərləndirmələrin bir qismini mifləşdirməyə meyillidir və onu dövrünün lovğa, korrupsioner və nadan aristokratlarına qarşı müsbət obraz kimi təqdim edir. Bu səbəblə o, yeni İran tarixində ən bacarıqlı şəxsiyyətlərdən biri sayılan Nəsirəddin şahın sədrəzəmi Mirzə Tağı xan Əmir Kəbir ilə tez-tez yanaşı xatırlanır.

Birinci Qacar–Rusiya müharibəsi zamanı Abbas Mirzə cəsarəti və islahatlara həvəsi ilə özünə geniş şöhrət qazandı. Rusiyanın İrandakı səfiri olan Yermolovun şəxsi katibi Moris de Kotzebü onu "demokratiya və ədalət tərəfdarı" kimi təqdim edir. Pyer Amedey Jober, Abbas Mirzənin ona göstərdiyi xoş rəftardan, gənc bir müsəlman şahzadəsinin Avropanın müasir elmlərinə marağından və qədim tarix hadisələrini araşdırmaq həvəsindən bəhs edir. Britaniya səfirliyinin katibi Ceyms Moriye onun əsgərlərin yaşayış şəraitinə xüsusi nəzarət etdiyini və ordunun avadanlıq və təminat məsələlərinə şəxsən diqqət yetirdiyini bildirir. Fransız süvari polkovniki Qaspar Drovil isə Abbas Mirzənin övladlarının tərbiyəsindən və onun sadə həyat tərzindən yazır.

Lakin İranla Rusiya arasında iki müharibə arasındakı dövrdə sarayda on beş aydan artıq qalmış və onun hərbi müşaviri kimi fəaliyyət göstərmiş fransız həkim və zabiti Lui Qaspar Baraxin tamamilə fərqli təsvir təqdim edir. Baraxinin yazdığına görə, bir tərəfdən hərbi məğlubiyyətdən sonra nüfuzunun təhlükəyə düşməsi və qardaşları ilə rəqabət təzyiqi, digər tərəfdən xarici təzyiqlər və ruslarla yeni sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi üzrə danışıqların nəticəsiz qalması, üstəlik yaxın gələcəkdə yeni bir savaş ehtimalı Abbas Mirzəni sıxışdırırdı. Baraxin xüsusilə xarici güclərlə münasibətlərdə şahzadənin xarakterinin kövrəkliyinə təəccüb etdiyini yazır. Onun bir ildən artıq müşahidələrindən (1817–1818) sonra Abbas Mirzə haqqında formalaşdırdığı qənaət belə idi: o, qabiliyyətsiz, motivasiyasız və iddiasız bir fiqur idi; əsas məqsədi atasının ölümündən sonra taxta çıxmaq üçün İran aristokratiyası içində öz mövqeyini gücləndirmək idi. Baraxinin hesabatı iki müharibə arasındakı kritik mərhələyə aiddir, bu zaman kəsimi haqqında mövcud məlumatlar müharibə dövrünə nisbətən daha azdır və onun müşahidə müddətinin Avropa müşahidəçiləri ilə müqayisədə daha uzun olması, təqdim etdiyi təsvirin həm özünəməxsus, həm də diqqətəlayiq olmasını təmin etmişdir.

Qulamrza Vəhrəramın qeyd etdiyi kimi, saray ümumilikdə alimlərin nüfuzunun qorunmasına və onlara hörmət göstərilməsinə çalışırdı və Təbrizdə də bu siyasət davam etdirilirdi. Məlum rəvayətə görə Abbas Mirzə dini vəzifələrini yerinə yetirsə də, Təbriz alimləri ilə münasibətlərinin çox yaxın olmadığı anlaşılır və o, ideoloji–dini deyil, daha çox praktik və cari məsələlərlə maraqlanırdı. O, Təbriz Cümə məscidində cümə namazında iştirak edir, hər cümə gecəsi alimlərin bir məsciddə şəriət məsələlərinin icrası ilə bağlı məsləhət toplantısı keçirməsini təmin edirdi. Yekunlaşdırıla bilməyən dini–hüquqi mübahisələr hakimi-mütləq qərar üçün bu iclaslara göndərilirdi. Abbas Mirzə məhkəmələrdə ləyaqətli və nüfuzlu qazilərin olmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi və bu sahədə Hacı Mirzə Əliəsgər və Hacı Mirzə Mehdi onun etimadını qazanmış şəxslər idi. Təbrizdə yeni Divanxana təsis olundu və bu məhkəmənin qəzaları Azərbaycanın digər şəhərlərində də tətbiq edilirdi. Maliyyə dəyərləndirmələrinin təsdiqi də həmin Divanxanaya həvalə edildi. Şahzadə dini azlıqlara xüsusi diqqət göstərir, onlara şəriət çərçivəsində nəzərdə tutulan hüquqların qorunmasını təmin etməyə çalışırdı və bu məqsədlə alimlərlə əməkdaşlıq edirdi. O, Azərbaycan və Qafqazda yaşayan xristianlara daha çox himayədarlıq göstərirdi ki, bu siyasət çox güman ki, Rusiyanın təsir görüntüsünü azaltmaq məqsədi daşıyırdı.

Seyid Cavad Təbatəbai qeyd edir ki, Qacarlar dövründə İran–Rusiya müharibələrinin birinci mərhələsi, İranın ictimai-siyasi sistemi ilə yeni dövrün nəticələri arasında ilk qarşılaşmalardan biri idi; və Rusiya həmin nəticələrdən faydalanmışdı. Köçəri və tayfa idarəçiliyinə söykənən İran siyasi sistemi, köhnəlmiş və artıq mənasını itirmiş silahlanma, hərbi taktika və yürüş üsulları ilə Rusiyanın yeni silahlanma və müasir hərbi texnikası qarşısında aciz qaldı və məğlub oldu. Bu məğlubiyyət, Abbas Mirzə və Təbrizin Darüssəltənə dövlət xadimləri arasında islahat ideyasının formalaşmasına səbəb oldu. Bu düşüncənin nəticəsi kimi ordunun yeni hərbi üsullarla yenidən qurulması prosesi baş verdi. Bu yenidənqurmalar nəticəsində ikinci müharibələrin başlanğıcında İran birinci mərhələdə itirdiyi bəzi əraziləri geri qaytara bildi, lakin Rusiya ordusunun müharibəyə tam miqyaslı daxil olmasından sonra Azərbaycan süqut etdi. Məhəmmədəli Füruği Türkmənçay müqaviləsini və onun nəticələrini " böyük bir təhqir" adlandıraraq səbəbini ölkə "böyüklərinin nadanlığı, nifaqı və əxlaqi pozğunluğu" kimi qiymətləndirmişdi. Təbatəbai hesab edir ki, bu "təhqir hissi" ilk olaraq Təbrizdə "nadanlıq və nifaqın dərk olunmasına" çevrildi və tədricən İran cəmiyyətinin bütün təbəqələrini əhatə etdi. Təbatəbai bu dövrü "Təbriz məktəbi" adlandırır; və hesab edir ki, həmin dövrün başlanması ilə İranın orta əsrlər mərhələsi sona çatdı, ölkənin maddi modernləşməsi və düşüncə sahəsində təzəbbürçülük dövrü başlandı. Bütün bunlar isə nəticədə Məşrutə hərəkatı və sonrakı hadisələrə gətirib çıxardı. Darüssəltənə Təbrizin formalaşması, vəliəhdin ora köçürülməsi və Tehranın hərəmxana mühitindən ayrılması ilə ənənəvi düşüncə ilə modernist fikirlər arasında bir qırılma yarandı; bu qırılma sadəcə monarxiyaya qarşı çıxışdan daha geniş idi. Bu qarşıdurmada ənənəvi düşüncə maarifçilik və təzəbbürçülük ideyaları ilə üz-üzə gəlmişdi və təbii olaraq bu mübarizədə ilk növbədə Tehran sarayı, monarxiya institutu, saray sistemi və ümumən saray əyanlarının dəyişməsi tələb olunurdu. Ümumi düşüncəyə görə, əgər Abbas Mirzə atasından sonra taxta çıxsa və islahatları davam etsəydi belə də olacaqdı.

Bütün bu müsbət baxışlara baxmayaraq, Hoşəng Taliqin Abbas Mirzənin İran tarixindəki roluna dair fərqli qiymətləndirməsi mövcuddur. O, "İranın parçalanma tarixi: Qafqazın parçalanması" adlı əsərində arxiv sənədləri və tarixi rəvayətlərin geniş təhlili əsasında Qafqazın itirilməsi və Arazın şimalındakı ərazilərinin itirilməsi məsuliyyətini Şuşa qalasının alınmasında Abbas Mirzənin zəifliyi və xəyanəti ilə əlaqələndirir. Onun fikrincə, Abbas Mirzə dərhal Şuşa qalasına hücum edib ruslar gəlməmişdən əvvəl oranı azad etməli idi; lakin bunun əvəzinə ordu məskəni dəyişərək qonaqlıq üçün Hacı Ağa Lərbəygin Qərsi kəndinə getdi. Bu addım nəticəsində rusların qüvvələrini bərpa etməsi üçün dörd günlük fürsət yarandı. Taliqə görə Abbas Mirzənin bağışlanmaz ikinci xətası övladlarının döyüşdən uzaqlaşdırılması barədə əmr verməsi idi; bu, əsgərlərin gözündə onların qaçdığı təəssüratını yaratdı və nəticədə Qacar ordusunun böyük hissəsi döyüş meydanından qaçdı. Taliq bildirir ki, Abbas Mirzə çətin döyüşlərdə komandanlıq üçün tələb olunan bilik, cəsarət və idarəetmə qabiliyyətinə malik deyildi və məğlubiyyətlərdən sonra ciddi psixoloji sarsıntı keçirirdi. O əlavə edir ki, Abbas Mirzənin Təbrizə daxil olmaq əvəzinə qış dövründə şəhərin yaxınlığında ordu düşərgəsi salması təəccüblüdür; halbuki o, rusların Təbrizi ələ keçirmək niyyətindən xəbərdar idi. Taliq soruşur: necə ola bilər ki, cəmi 4.000 əsgər və 10 topa malik rus ordusu Təbrizi almağa cəhd etsin, halbuki Təbrizdə 120 top və 8.000 əsgər yerləşirdi? Necə ola bilər ki, Rusiya ordusu Arazı keçib Azərbaycanın dərinliklərinə irəliləsin və heç kəs bundan xəbər tutmasın — halbuki rus ordusunun böyük hissəsi piyada və ağır topçuluğa malik idi? Necə ola bilər ki, bir neçə gecə düşərgə salmalı, çadır qurmalı, ərzaq toplamalı olan bir ordu haqqında nə Xoyda, nə Təbrizdə xəbər eşidilməsin? Taliq qeyd edir ki, mövcud tarixi mənbələrin heç birində Abbas Mirzənin qış mövsümündə Təbriz yaxınlığında düşərgə salması və şəhərə daxil olmaması səbəbi izah olunmur. Digər tərəfdən, Mirzə Yusuf Müctəhidin yerinə keçən oğlu Mir Fəttah Təbrizinin xəyanəti nəticəsində Rusiya ordusunun Təbrizə girişi və şəhərin süqutu asanlaşdı. Beləliklə, vəliəhd Abbas Mirzənin səhlənkarlığı və Mir Fəttahın xəyanəti ilə Təbriz süquta uğradı və nəticədə Türkmənçay müqaviləsi Qacarlara qəbul etdirildi.

Əfşin Mətin-Əsgəri bildirir ki, İran milliçiliyi və məșrutəçiliyi tamamilə xaricdən idxal olunmuş olmasa da, bu hadisələrin Osmanlı imperiyasında baş verən oxşar proseslərlə müqayisəsi ciddi təsirlənməni göstərir. Qacar dövrünün İranı ideyaların İstanbul, Beyrut, Qahirə, Təbriz, Tehran, Bakı, Tiflis, Kabil, Herat, Buxara, Lahor, Kalkutta və Dehli arasında dövr etdiyi bir intellektual şəbəkənin mərkəzi idi. Qacar modernləşmə islahatlar Osmanlı nümunəsində olduğu kimi yuxarıdan aşağıya yönəlmiş, şahzadələr tərəfindən aparılan və Rusiya ilə müharibələrdə dönüşü olmayan məğlubiyyətlər və ərazi itkilərinə cavab kimi həyata keçirilmişdi. Nəticədə, Qacar dövlət adamları Osmanlı həmkarlarının ardınca texniki, bürokratik və hərbi modernləşmə yolu ilə yuxarıdan aşağıya doğru "mərkəzləşdirilmiş monarxiyanın gücləndirilməsi" modelinə yönəldilər. Abbas Mirzənin təşəbbüsü ilə xaricə göndərilən tələbələrin ilk istiqaməti Rusiya idi və bu proses 1811-ci ildə başladı. İkinci beş nəfərlik qrupun üzvü olan Mirzə Saleh Şirazi 1815-ci ildə Rusiyadakı modernləşmədən heyrətə gəlmiş və Rusiyanı Avropanın ən güclü dövləti adlandırmışdı. Abbas Mirzənin tarixi "geri qalmışlığın səbəbi nədir?" sualına cavab axtarışında Mirzə Salehin elmi, texnologiyanı və nizam-intizamı Avropa tərəqqisinin əsas sütunları kimi vurğulaması texnokratiya diskursunun ilk izlərini ortaya qoydu və bununla da İran modernliyi anlayışının əsas mənşəyi formalaşdı.

Səid Nəfisiyə görə Qacar dövründə İranın Rusiya, Britaniya və Fransa kimi Avropa gücləri ilə münasibətlərinin yeganə müsbət nəticəsi, bir qrup azsaylı İran ziyalısının Avropa sivilizasiyasının üstünlüyünü və İranın inkişafdan geridə qaldığını dərk etməsi oldu. Bu düşüncə və dərk hər nə qədər gec nəticə versə də, İranda islahat ideyasının formalaşmasına və bu istiqamətdə cəhdlərə yol açdı. Bu sahədə Abbas Mirzə başqalarından əvvəl və daha artıq səylə hərəkət etdi; baxmayaraq ki, onun diqqətinin böyük hissəsi İranın hərbi inkişafı və "Nizam-i Cədid" adlı yeni ordunun yaradılmasına yönəlmişdi. Lakin modernləşmə prosesi asan deyildi və Abbas Mirzənin şəxsi səyləri olmasaydı, Qacarların ilk modernləşmə proqramı, şübhəsiz ki, uğursuzluğa düçar olardı. David Menaşri qeyd edir ki, cəmiyyətdə böyük gücə malik olan alim və ruhani təbəqə "İslamın tarix boyunca üstünlüyü" ideyası ilə "Qərbin maddi gücü qarşısında gerilik" reallığı arasındakı uyğunsuzluğu inkar edə bilməsələr də, Qərbə yönəlməyin əleyhinə çıxaraq yalnız "həqiqi İslama dönüş"ün keçmişin şan-şöhrətini bərpa edə biləcəyini iddia edirdilər. Onlar modernləşməni bidət və ənənəyə zidd proses kimi qiymətləndirirdilər. Xalq kütlələri də alimlərin bu fikirlərini dəstəkləyir və siyasi liderlər də öz etirazlarını əsaslandırmaq üçün dini arqumentlərdən istifadə edirdilər. Məsələn, Abbas Mirzə və onun "Nizam-i Cədid" proqramı qardaşı və siyasi rəqibi Məhəmmədəli Mirzə Dövlətşah tərəfindən "kafir adətlərinin qəbul edilməsi və bununla İslamın məhv edilməsinə gətirib çıxarılması" ilə günahlandırılırdı. Hər nə qədər Abbas Mirzə və həmfikirləri özlərini hərbi sistemin yeni tələblərinin dərki prosesinə tam həsr etmiş və ümumi idarəçilik baxımından daha geniş perspektivə malik olmasalar da, idarəçilik üsullarındakı bu kiçik dəyişikliklər tədricən islahatların və qanunların əsas hədəfləri olan fərd və əhalinin diqqət mərkəzinə keçməsinə səbəb oldu və nəticədə onların hakimiyyət üçün əhəmiyyətli məsələyə çevrilməsi prosesini başlatdı.

Abbas Mirzənin 26 oğul və 22 qız övladı olmuşdur; 1834-cü ildə Fətəli şahın yerinə taxta çıxan Məhəmməd Mirzə, Abbas Mirzənin Mirzə Məhəmməd xan Düllü Qacarın qızı ilə evliliyindən dünyaya gəlmişdi. Onun beş övladı Fars əyalətinin hakimi olmuşdur: Firuz Mirzə (1835–1836 və 1849–1853), II Fereydun Mirzə Fərmanfərma (1836–1840), Fərhad Mirzə (1841–1843, 1876–1881), Bəhram Mirzə (1848–1849) və Sultan Murad Mirzə (1858–1860). Övladlarından bir neçəsi ədəbiyyat sahəsində irs qoymuşdur: Cahangir Mirzə "Tarix-i nо" əsərini yazmışdır; həmçinin Fərhad Mirzə saray mühitində məşhur bir şairə çevrilmiş və ingilis–fars lüğətini nəzm şəklində tərtib etmişdir.

Abbas Mirzə həyat yoldaşlarından ümumilikdə qırx səkkiz övlad sahibi olmuşdur ki, onların iyirmi ikisi qız, iyirmi altısı isə oğlan idi. Oğlanlarının adları aşağıdakılardır:

1. Məhəmməd Mirzə (üçüncü Qacar şahı)
2. Bəhram Mirzə
3. Cahangir Mirzə
4. Bəhmən Mirzə
5. Fereydun Mirzə Fərmanfərma
6. İsgəndər Mirzə
7. Xosrov Mirzə
8. Qəhrəman Mirzə
9. Ərdəşir Mirzə
10. Əhməd Mirzə
11. Cəfərqulu Mirzə
12. Mustafaqulu Mirzə
13. Murad Mirzə
14. Mənüçöhr Mirzə
15. Fərhad Mirzə
16. Firuz Mirzə
17. Xanlar Mirzə
18. Bahadur Mirzə
19. Məhəmməd Rəhim Mirzə
20. Mehdiqulu Mirzə
21. Həmzə Mirzə
22. Həmzə Mirzə
23. Bəyazid Mirzə
24. Lütfullah Mirzə
25. Məhəmməd Kərim Mirzə
26. Cəfər Mirzə
27. Abdullah Mirzə

Navid Camali Abbas Mirzənin qızlarının sayının 25 olduğunu bildirir. Adı məlum olan qızlar bunlardır:

1. Dilşad
2. Eqliməh
3. Fərxundə Sultan
4. Gövhərtac Bəyim
5. Hümayun Sultan
6. Xədicə Sultan
7. Xurşid Kolah
8. Kövkəb Sultan
9. Mahruxsar xanım Fəxrəddövlə
10. Məryəm Sultan
11. Mehr Cahan
12. Nigar
13. Nurcahan
14. Nüşabə Sultan
15. Qəmər Sultan
16. Səfiyyə Sultan
17. Sahib Sultan
18. Səkinə Sultan
19. Sara Sultan
20. Sultan Bəyim
21. Tobi
22. Başqa dörd qızı da olmuşdur, lakin adları bəlli deyil.

Qacarlar tarixi üzrə mənbələr bir neçə kateqoriyaya bölünür. Birinci kateqoriyaya iranlı müəlliflər tərəfindən yazılmış mənbələr daxildir. Bunlara aşağıdakılar aiddir: Məhəmmədtəqi Lisanülmülk Sipehrin qələmə aldığı Nasex əl-Təvarix; Əbdürrəzzaq Dünbüli Məftununun Masir əl-Sultan; Cahangir Mirzənin Tarix-i No əsəri; Merat əl-Buldan-e-Naseri; Muntazam-e Naseri; Məhəmmədhəsən xan Səniüddövlə Eʿtimadüssəltənənin Əl-masir və əl-Acar və məşhur Xəbnamə; Abbas Mirzə Mülkaranın müəllifi olduğu Şərh-e hal-e Abbas Mirzə Mülkara; Həsən Hüseyni Fəsainin Tarix-e Farsnamə-ye Naseri; Nadir Mirzənin Tarix va Coğrafiya-ye Dar al-Saltane-ye Tabriz; Yəhya Dövlətabadinin Həyat-e Yəhya; Nazimülislam Kirmaninin Tarix-e Bidari-ye İranian; Rzaqulu xan Hüdayətin Raużat as-safa-ye Naseri; Cəfər xan Haqayiqqnegarın Haqayeq al-axbar-e Naseri; İbrahim Aştiyani Sədiqəl-Məmalikin Montaxab al-Təvarix-e Mozafari; Əbü’l-Qasım Laçininin Abbas Mirzə Naib os-Saltane; Nasir Nəcmənin Abbas Mirzə; Abbas Mirzə Salarüləşkərin Ravabet-e Napoleon va İran; Xanbaba Biyaninin Siyasat-e Napoleon dar İran; Cəmil Quzanlunun Cəng-e Dehsale ya Cəng-e Əvvəl-e İran ba Rus; Mahmud Mahmudun Tarix-e Ravabet-e Siyasi-ye İran va Engelis dar Qarn-e Nuzdahom-e Miladi.

Bu əsərlərin bir qismi birbaşa Fətəli şah dövrünə həsr olunmuşdur. Bu əsərlərə aşağıdakılar daxildir: Mirzə Sadiq Vaqayeənüvis Mərvazinin Cahan-ara; Hac Əbdülvəhhabın Nuxbat əl-Əxbar; Mahmud Mirzə Qacarın Təzkirat as-Salatin; Məhəmmədhəsən Ləncanı İsfahaninin Cənnət əl-Əxbar; Seyid Fəzlullah Hüseyni Şirazinin Tarix-e Fətəli Şah; Məhəmməd Saravinin Tarix-e Mohammedi və Tarix-e Fətəli Şah-e Qacar; Əliqulu Çalavi Mazandarani tərəfindən yazılmış Tarix-e Mülk-ara; Müstəfaqulu Musəvi Saravi Səblaninin Tarix-e Al-e Qacar; Məhəmməd Nadim Barfuruşinin Mufarrih al-Qulub.

İkinci kateqoriya isə Qacar tarixindən bəhs edən xarici müəlliflərin əsərlərini əhatə edir. Ən mühüm əsərlər bunlardır: Con Melkimin (vəf. 1832) History of Persia (Persiyanın tarixi); Persi Sayksın History of Persia (Persiyanın tarixi); Qaspar Drovilin Voyage de d’Ouville (D’Ovillin səyahətnaməsi, 1812); general Qardanın (vəf. 1818) Mémoires de la Mission du Général Gardane (General Gardan missiyasının xatirələri); Qrant Vatsonun History of the Qajar Dynasty (Qacarlar sülaləsinin tarixi); Corc Kerzonun Persia and the Persian Question (İran və İran məsələsi); Ceyms Moriyenin The Adventures of Hajji Baba of Ispahan (İsfahanlı Hacı Babanın sərgüzəştləri); Deniss Raytın The English Amongst the Persians (Farslar arasında ingilis); Çarlz İsavinin The Economic History of Iran, 1800–1914 (İranın iqtisadi tarixi, 1800–1914); və Marvın Anterin Commercial Relations Between Russia and Iran, 1828–1914 (Rusiya və İran arasında ticarət münasibətləri, 1828–1914).

• Çingizoğlu Ə. Qacarlar və Qacar kəndi. Bakı: “Şuşa” nəşriyyatı. 2008. səh. 336+32.

• Hambly, Gavin, “Irān dar Zamān-e FathʿAlī Shāh va Mohammad Shāh-e Qājār.” in Peter Avery; Gavin Hambly; Charles Melville (eds.), Tārikh-e Irān-e Cambridge (Cambridge History of Iran), Vol. 7. Translated by Morteza Saqebfar., Tehran: Jāmī, 1387, ISBN 978-964-7468-97-8
• Hambly, Gavin, “Qajarān.” in Peter Avery; Gavin Hambly; Charles Melville (eds.), Tārikh-e Irān-e Cambridge (Cambridge History of Iran), Vol. 7, Part I: Dowre-ye Afshār, Zand va Qājār. Translated by Morteza Saqebfar., Tehran: Jāmī, 1387a, ISBN 978-964-7468-97-8
• Deutschmann, Moritz, Iran and Russian Imperialism: The ideal anarchists, 1800–1914, Oxon, New York: Routledge, 2016
• Behrooz, Maziar, "From confidence to apprehension: Early Iranian interaction with Russia". In Stephanie Cronin (ed.). Iranian–Russian Encounters: Empires and revolutions since 1800, Oxon, New York: Routledge, 2013
• Ansari, Ali M., "Iran to 1919". In Robinson, Francis (ed.). The New Cambridge History of Islam. Vol. 5: The Islamic World in the Age of Western Dominance World War., Cambridge: Cambridge: Cambridge University Press, 2010, ISBN 978-0-521-83826-9
• Sedqi, Nāser, Taʾamoli bar Mavāzeʿ-e Khānneshin-hā-ye Mosalmān-e Qafqāz dar Barābar-e Tosaʿetalabi-hā-ye Rusiye-ye Tazāri (Qesmat-e Avval)., Tabriz: Ārān, 1369
• Nafisi, Saʿid, Tārikh-e Ejtemāʿi va Siyasi-ye Irān dar Dowre-ye Moʿāser, Tehran: Ahoorā, 1383, ISBN 964-7316-15-1
• Busse, heribert, ʿABBĀS MĪRZĀ QAJAR, London: In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume I/1: Āb–ʿAbd-al-Hamīd: Routledge & Kegan Paul, 1982, ISBN 978-0-71009-090-4
• Amanat, Abbas, Pivot of the Universe: Nasir al-Din Shah and the Iranian Monarchy, 1831–1896, Berkeley, California: University of California Press, 1997, ISBN 0-520-08321-0
• Savory, R. M., "Safavid Persia". In Holt, P. M.; Lambton, Ann K. S.; Lewis, Bernard (eds.). The Cambridge History of Islam. Vol. 1A: The Central Islamic Lands from Pre-Islamic Times to the First World War., Cambridge: Cambridge University Press, 1977, ISBN 978-0-521-29135-4
• Qāʾem-Maqāmī, Jahāngīr, "ĀṢLĀNDŪZ". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume II/7:ʿArūż–Aśoka IV, London: Routledge & Kegan Paul, 1987, ISBN 978-0-71009-107-9
• Daniel, Elton L., "GOLESTĀN TREATY". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume XI/1: Giōni–Golšani, New York, NY: Encyclopædia Iranica Foundation, 2001, ISBN 978-0-933273-60-3.
• Kāzemzādeh, Fīrūz, “Revābeṭ-e Īrān bā Rusīyeh tā sāl-e 1921.” Dar: Peter Avery; Gavin Hambly; Charles Melville. Tārīkh-e Īrān-e Cambridge, jild 7. Tarjome-ye Morteżā Sāqebfar, Tehrān: Jāmī, 1387, ISBN 978-964-7468-97-8
• Qadīmī Qeydārī, Qadīmī ʿAbbās, “Boḥrān-e jāneshinī dar dowlat-e Qājār (az taʾsīs tā jolūs-e Moḥammad Shāh-e Qājār), Pazhūheš-hā-ye Tārīkhī, 1389
• Shamīm, ʿAlī-Aṣghar, Īrān dar dowre-ye salṭanat-e Qājār: qarn-e sizdahom va nīmeh-ye avval-e qarn-e chahārdahom, Tehrān: Behzād, 1387, ISBN 964-2569-08-6
• Qāʾem-Maqāmī, Gošehʾī az Tārīkh-e Īrān: Towṭeʿe-ye ḤosaynʿAlī Mīrzā Farmānfarmā dar Fārs, Jahāngīr, Tehrān: Yaqmā, 1331
• (#empty_citation)
• (#empty_citation)

• Fətəli şah
• Məhəmməd şah
• Qacarlar
• İran
• Cənubi Azərbaycan