Abbasəli Pənbeyi (1897, Miyana, Şərqi Azərbaycan ostanı – 9 mart 1977, Tehran) — fədai, siyasətçi, ictimai xadim. Məhəmməd Xiyabani və "21 Azər" hərəkatlarının iştirakçısı. Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra Azərbaycan Milli Məclisinə nümayəndə seçilib, Təbrizdə polis rəisi, Urmiya və Salmasda isə fərmandar kimi fəaliyyət göstərib.
| Abbasəli Pənbeyi | |
|---|---|
 | |
| 12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946 | |
| 12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1897 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 9 mart 1977 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | avtomobil qəzası[d] |
| Dəfn yeri | |
| Partiya | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Milli Hökumət dağıldıqdan sonra həbs olunub. Bir neçə il həbsdə daha sonra isə sürgündə qaldıqdan sonra Miyanəya qayıdıb. Xeyriyyəçiliklə məşğul olub.
Abbasəli Kərbəlayı Baxşəli oğlu Pənbeyi 1897-ci ildə Miyanə şəhərində anadan olub.[1] Heç bir təhsili olmasa da siyasi ictimai mövzularda aktiv olub. Şəhərdəki konfliklərin həllində eləcə də ictimai fəaliyyətində aktib olduğuna görə şəhər əhalisi tərəfindən ona "xalaoğlu" ləqəbi verilib.[2]
1906-cı ildə yaradılmış İctimaiyyun-Amiyyun partiyasının üzvü olub.[3] Məhəmməd Xiyabani hərəkatında fədai kimi iştirak edib. 1925-ci ildə Rza şah hakimiyyətə gəldikdən sonra bir çox hərəkatlar və siyasi partiyalar dağıldı. Abbasəli Pənbeyi də bu dövrdə həbs olunaraq Təbrizə aparılıb.[1] Məhkəmədən sonra isə Sənəndəcə sürgün edilib. Burada o, Şeyx Zənbil və Qazi Məhəmməd ilə dostlaşıb.[1] Cəza müddəti bitdikdən sonra Miyanəyə geri qayıdıb və çəkməçiliklə məşğul olub.[3]
1941-ci ilin avqust sentyabr aylarında Britaniya və SSRİ qoşunları İrana daxil oldular.[4][5][6] 1941-ci il sentyabrın 17-də Rza şah taxtından imtina edərək İranı tərk etdi.[7][8] Bundan sonra ölkə ərazisində həbsdə olan siyasi məhbuslar azadlığa buraxıldılar və müxtəlif siyasi təşkilatlar yaranmağa başladı.[9][10] Abbasəli Pənbeyi də yeni yaradılmış Tudə Partiyasına üzv olub və partiyanın Miyanə komitəsində fəaliyyət göstərib.[11] 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi yaradıldıqdan sonra Tudə Partiyasını tərk edərək Demokrat Firqəsinə üzv olub. ADF-nin birinci qurultayında nümayəndə kimi iştirak edib və mərkəzi komitənin üzvü seçilib.[12]1945-ci il noyabrın 8-də Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsinin iclası baş tutub.[13] Bu iclasda fədai dəstələrinin yaradılması haqda qərar qəbul edildi.[13][14] Abbasəli Pənbeyi də Miyanə fədailərinə başçılıq edənlərdən biri olub.[15] 1945-ci il noyabrın 17-də Qulam Yəhya ilə birlikdə Miyanə şəhərinin şah qoşunlarından təmizlənməsində iştirak edib.[16] Bununla da Miyanə şəhəri şah qoşunlarından təmizlənən ilk şəhər olub.[3]
1945-ci il noyabrın 20-də Təbriz Ərk teatrının binasında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başladı.[17][18][19] Noyabrın 21-də konqres nümayəndələrindən, seçkiləri bitirib hökuməti yaradana qədər, qərarların icrasını təmin etmək üçün, Milli heyət yaradıldı.[20][21] Abbasəli Pənbeyi də Milli heyətə seçilən 39 nəfərdən biri olub.[22][12] 1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.[20][14][23] Miyanədə keçirilən seçkilər nəticəsində Abbasəli Pənbeyi səs toplayaraq Azərbaycan Milli Məclisinə Miyanədən nümayəndə seçilib.[24]
1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulub.[25][26] Təbriz şəhəri şah qoşunlarından təmizləndikdən sonra polis rəisi təyin olunub.[1] Urmiya şəhəri şah qoşunlarından təmizləndikdən sonra isə şəhərin fərmandarı təyin olunub.[1] 1946-cı ildə Salmas şəhəri Azərbaycan Milli Hökumətinin fədailəri tərəfindən Ömər Smitqonun kürd dəstələrindən təmizlənib. Daha sonra Abbasəli Pənbeyi Salmas şəhərinin fərmandarı təyin olunub.[27]
1946-cı il dekabrın 11-dən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[28][29] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[29] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[29][28] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[28][30] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[31][32] Minlərlə insan həbs olundu. Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[33][34][35] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[36][37] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[30][36]
Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra Abbasəli Pənbeyi Salmas şəhərində həbs olunub.[1] Təbriz məhkəməsinin hökmü ilə edam cəzasına məhkum edilib. Daha sonra hökmü dəyişib və bir il yarım həbsdə qaldıqdan sonra Bəndər Abbas şəhərinə sürgün olunub.[1] Bir il də burada həbsdə qaldıqdan sonra əfv edilir və Miyanəyə geri qayıdır.[1] 1951-ci ildə Miyanə şəhərində xeyriyyə işləri ilə məşğul olmağa başlayıb. Şəhərdə tibb məntəqəsi, aptek, yeni məktəblərin yaradılmasında rolu olub.[38]
Həmin illərdə Qoşaçaya su kanalının çəkilməsi üçün vəsait ayırıb. 4 il sonra hazır olan su kanalı insanlar tərəfindən "Qara çay" və ya "Pənbeyi kəhrizi" adlanır.[1]
Heç bir təhsili olmasa da ədəbiyyata maraq göstərib və şeir yazıb.[3] Şəhriyarın dəvəti ilə dəfələrlə ədəbi məclislərdə iştirak edib.[1]
Abbasəli Pənbeyi 1977-ci il martın 9-da Tehranda avtomobil qəzasına düşərək dünyasını dəyişib. Tehranda Behişti Zəhra qəbiristanlığında dəfn olunub. Dəfn mərasimində Söhrab Sepehri, Salamulla Cavid və bir çox ictimai xadimlər iştirak ediblər.[3]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Abuzari, Abdolrahim. "عباسعلی پنبه ای را از نو باید شناخت +تصاویر". صدای میانه (fars). 2018-10-02. İstifadə tarixi: 2025-02-03.
- ↑ "عباسعلی پنبه ای". abadis.ir. İstifadə tarixi: 2025-02-03.
- ↑ 1 2 3 4 5 "بزرگان شهرستان میانه این هفته با عباسعلی پنبه ای". bozqush.ir. İstifadə tarixi: 2025-02-03.
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 64
- ↑ "WW2 People's War - Fact File : Persia Invaded". www.bbc.co.uk. 2012-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
- ↑ "World War II - Pacific, Japan, Allies | Britannica". www.britannica.com (ingilis). 2025-03-07. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
- ↑ Ələkbərli, 2021. səh. 113
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 65
- ↑ Məmmədli, 2009. səh. 99
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 13
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 36
- ↑ 1 2 Çeşmazər, 1986. səh. 70
- ↑ 1 2 Həsənov, 2004. səh. 125
- ↑ 1 2 Şəmidə, 1961. səh. 139
- ↑ Miyanalı, Əlirza; Ərdəbili, Lütfəli. "İnqilabi hərəkatımızın silahlı qüvvələri" (PDF). achiq.info. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 95
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 113
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 269
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 255
- ↑ 1 2 Atabaki, 2000. səh. 114
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 272
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 273
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 139
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 98
- ↑ Balayev, 2018. səh. 25
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ Haşimi, 2002. səh. 75
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ گذشته چراغ راه آیندهاست|گذشته چراغ راه آیندهاست: تاریخ ایران در فاصلهٔ دو کودتا ۱۳۳۲–۱۲۹۹، انتشارات ققنوس، صص ۴۲۳–۴۲۱، شابک ۹۷۸−۹۶۴−۳۱۱−۱۳۵−۹
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2023-05-02. İstifadə tarixi: 2024-11-29.
- Ələkbərli, Faiq. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi: XIX-XX əsrlər (az.). III. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2021. səh. 684. ISBN 9789952817607. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-02.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-14.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Haşimi, Əbülfəz. Mübarizələrdə keçən ömür (az.). Bakı: Maarif nəşriyyatı. 2002. səh. 136. ISBN 9789952370911.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
- İbrahimov, Mirzə. O демократическом движении в Южном Азербайджане (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1948. səh. 48.
- Məmmədli, Pərvanə. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi: XIX-XX-XXI yüzilliklər (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2009. səh. 230.
- Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 9789952831283. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-30.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.