Abbasəli Pənbeyi

Abbasəli Kərbəlayı Baxşəli oğlu Pənbeyi 1897-ci ildə Miyanə şəhərində anadan olub.^[1] Heç bir təhsili olmasa da siyasi ictimai mövzularda aktiv olub. Şəhərdəki konfliktlərin həllində eləcə də ictimai fəaliyyətində aktiv olduğuna görə şəhər əhalisi tərəfindən ona "xalaoğlu" ləqəbi verilib.^[2]

1906-cı ildə yaradılmış İctimaiyyun-Amiyyun partiyasının üzvü olub.^[3] Məhəmməd Xiyabani hərəkatında fədai kimi iştirak edib. 1925-ci ildə Rza şah hakimiyyətə gəldikdən sonra bir çox hərəkatlar və siyasi partiyalar dağıldı. Abbasəli Pənbeyi də bu dövrdə həbs olunaraq Təbrizə aparılıb.^[1] Məhkəmədən sonra isə Sənəndəcə sürgün edilib. Burada o, Şeyx Zənbil və Qazi Məhəmmədlə dostlaşıb.^[1] Cəza müddəti bitdikdən sonra Miyanəyə geri qayıdıb və çəkməçiliklə məşğul olub.^[3]

1941-ci ilin avqust sentyabr aylarında Britaniya və SSRİ qoşunları İrana daxil oldular.^[4][5][6] Sentyabrın 17-də Rza şah taxtından imtina edərək İranı tərk etdi.^[7][8] Bundan sonra ölkə ərazisində həbsdə olan siyasi məhbuslar azadlığa buraxıldılar və müxtəlif siyasi təşkilatlar yaranmağa başladı.^[9][10] Abbasəli Pənbeyi də yeni yaradılmış Tudə Partiyasına üzv olub və partiyanın Miyanə komitəsində fəaliyyət göstərib.^[11] 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi yaradıldıqdan sonra Tudə Partiyasını tərk edərək Demokrat Firqəsinə üzv olub. ADF-nin birinci qurultayında nümayəndə kimi iştirak edib və mərkəzi komitənin üzvü seçilib.^[12]1945-ci il noyabrın 8-də Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsinin iclası baş tutub.^[13] Bu iclasda fədai dəstələrinin yaradılması haqda qərar qəbul olunub.^[13][14] Abbasəli Pənbeyi də Miyanə fədailərinə başçılıq edənlərdən biri olub.^[15] 1945-ci il noyabrın 17-də Qulam Yəhya ilə birlikdə Miyanə şəhərinin şah qoşunlarından təmizlənməsində iştirak edib.^[16] Bununla da Miyanə şəhəri Azərbaycan şəhərləri arasında şah qoşunlarından təmizlənən ilk şəhər olub.^[3]

1945-ci il noyabrın 20-də Təbriz Ərk teatrının binasında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başlayıb.^[17][18][19] Noyabrın 21-də konqres nümayəndələrindən, seçkiləri bitirib hökuməti yaradana qədər, qərarların icrasını təmin etmək üçün, Milli heyət yaradıldı.^[20][21] Abbasəli Pənbeyi də Milli heyətə seçilən 39 nəfərdən biri olub.^[22][23][12] 1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.^[20][14][24] Miyanədə keçirilən seçkilər nəticəsində Abbasəli Pənbeyi səs toplayaraq Azərbaycan Milli Məclisinə Miyanədən nümayəndə seçilib.^[25]

1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulub.^[26][27] Təbriz şəhəri şah qoşunlarından təmizləndikdən sonra Abbasəli Pənbeyi şəhərin polis rəisi təyin olunub.^[1] Urmiya şəhəri şah qoşunlarından təmizləndikdən sonra isə şəhərin fərmandarı təyin olunub.^[1] 1946-cı ildə Salmas şəhəri Azərbaycan Milli Hökumətinin fədailəri tərəfindən Ömər Smitqonun kürd dəstələrindən təmizlənib. Daha sonra Abbasəli Pənbeyi Salmas şəhərinin fərmandarı təyin olunub.^[28]

1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.^[29][30] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.^[31] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.^[32][33] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.^[31][34][35] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.^[33][36] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.^[31][37] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.^[38]

1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarının və fədai qüvvələrinin şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmələri və döyüş meydanlarını tərk etmələri haqda qərar verdi.^[39][40][41] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.^[42][43] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.^[43] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.^[42][43] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.^[42][44] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.^[45][46] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.^[47][48] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.^[44][47] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.^[49][50] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.^[51][52][53]

Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra Abbasəli Pənbeyi Salmas şəhərində həbs olunub.^[1] Təbriz məhkəməsinin hökmü ilə edam cəzasına məhkum edilib. Daha sonra hökmü dəyişib və bir il yarım həbsdə qaldıqdan sonra Bəndər Abbas şəhərinə sürgün olunub.^[1] Bir il də burada həbsdə qaldıqdan sonra əfv olunub və Miyanəyə geri qayıdıb.^[1] 1951-ci ildə Miyanə şəhərində xeyriyyə işləri ilə məşğul olmağa başlayıb. Şəhərdə tibb məntəqəsi, aptek və yeni məktəblərin yaradılmasında rolu olub.^[54] Həmin illərdə Qoşaçaya su kanalının çəkilməsi üçün vəsait ayırıb. Kanal hazır olduqdan sonra insanlar tərəfindən "Qara çay" və ya "Pənbeyi kəhrizi" adlandırılıb.^[1]

Heç bir təhsili olmasa da ədəbiyyata maraq göstərib və şeir yazıb.^[3] Şəhriyarın dəvəti ilə dəfələrlə ədəbi məclislərdə iştirak edib.^[1]

Abbasəli Pənbeyi 1977-ci il martın 9-da Tehranda avtomobil qəzasına düşərək dünyasını dəyişib. Tehranda yerləşən Behişti Zəhra qəbiristanlığında dəfn olunub. Dəfn mərasimində Söhrab Sepehri, Salamulla Cavid və bir çox ictimai xadimlər iştirak ediblər.^[3]