Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinAba-Sava (həmçinin Abasava, Aba-Sovo, Abas-Oba) — Rusiya imperiyasının Dağıstan vilayətinin Kürə dairəsində ləğv edilmiş kənd.[1] XVII əsrdən XVIII əsrin sonlarına qədər Səfəvi Dağıstanı daxilində kiçik, yarımmüstəqil dağ yəhudiləri icmasının mərkəzi olmuşdur. Kənd XIX əsrin əvvəllərində mövcudluğunu dayandırmışdır.[2]
| Aba-Sava | |
|---|---|
| 42°01′27″ şm. e. 48°15′51″ ş. u. | |
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Ləğv olunub | XVIII əsr |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
.svg)  Aba-Sava | |
Aba-Sava Dərbənddən təxminən 10 km cənubda, Xəzər dənizi[1] və Calqan kəndi yaxınlığında yerləşirdi.[3] Ərazi türk dillərində "Yəhudi vadisi" mənasını verən Cuhud-Kata kimi tanınırdı.[4] Aba-Sava bu vadidəki ən böyük yaşayış məntəqəsi idi və yerli dağ yəhudiləri icmasının mənəvi mərkəzi kimi xidmət edirdi.[5]
Dərbəndin cənubunda Ulus mahalı kimi tanınan bir bölgə var idi və inzibati cəhətdən Dərbənd xanlığının bir hissəsi idi. Onun ərazisinə əsasən (bəzi dövrlərdə yalnız) dağ yəhudiləri tərəfindən məskunlaşmış Nüğdi və Aba-Sava kəndləri daxil idi. Bölgədəki bir sıra digər yaşayış məntəqələrində də yəhudi məhəllələri mövcud idi.[6][7]
Aba-Sava təxminən 1630-cu illərdə, dağ yəhudilərinin böyük bir icmasının siyasi və dini gərginliklər nəticəsində Dərbəndi tərk etməyə məcbur qaldığı dövrdə salınmışdır. Şəhərdən təqribən 10 km cənubda yerləşən əraziyə köçən bu icma burada Aba-Sava adlı məskəni yaratmışdır. Həmin bölgədə həmçinin, əsasən dağ yəhudilərinin yaşadığı və "Yəhudi vadisi" (Cuhud-Kata) kimi tanınan yaşayış məntəqəsi mövcud olmuşdur. Yəhudi səyyahı İuda Çornı tərəfindən aşkar edilmiş yerli qəbiristanlığın ən qədim məlum qəbirinin 1687-ci ilə aid edilməsi bu ərazidə yəhudi icmasının uzunmüddətli məskunlaşmasını təsdiqləmişdir. Bu məlumat həm Çornı (1840), həm də Samuil Helberq (1925) tərəfindən qeydə alınmışdır.[8][9]
Aba-Savanın yaranması ehtimal olunur ki, Səfəvi hökmdarı I Abbasın (hakimiyyəti: 1587–1629-cu illər) hakimiyyəti dövrünə təsadüf etmişdir. Şah Abbas müxtəlif etnik və dini icmaların, o cümlədən yəhudilərin köçürülməsi siyasəti ilə tanınmışdır və onun göstərişləri ilə Qafqazın strateji bölgələrinə nəzarəti möhkəmləndirmək məqsədilə Rukel kimi bir sıra yəhudi yaşayış məntəqələri salınmışdır.[9] "Aba-Sava" toponiminin "Abbasovskoye" adından törəmiş olması da ehtimal edilir. Bu, yəhudilərin həmin ərazilərə köçürülməsinin təşəbbüskarı olan şahın adı ilə əlaqədardır. Toponim həm onun siyasi təsirini, həm də Səfəvilərin nəzarətində olan ərazilərdə yəhudi icmalarının genişlənməsini əks etdirə bilər. Bu yanaşma Çornı (1840), Pyotr Semyonov (1904) və digər tədqiqatçıların əsərlərində qeyd edilmişdir.[8][10][11]
Aba-Sava sürətlə inkişaf etmişdir. Əfşarlar dövlətinin hökmdarı Nadir şahın (hakimiyyəti: 1736–1747-ci illər) yəhudilərə qarşı təqibləri zamanı, xüsusilə də 1743-cü ildə müasir Azərbaycanın ərazisində yerləşən Rustov kəndinin və digər yəhudi yaşayış məntəqələrinin məhv edilməsindən sonra Aba-Sava icması fəaliyyətini davam etdirmişdir. Tədqiqatçıların məlumatlarına görə, bu hadisələrdən sonra təqiblərdən xilas olan bir çox yəhudi daha təhlükəsiz yerlərə, o cümlədən Aba-Savaya köçmüşdür. Bu proses həm Çornı (1840), həm də Helberq (1925) tərəfindən qeyd olunmuşdur.[8][9]
Dərbənd xanları Fətəli xan (hakimiyyəti: 1758–1789-cu illər) və onun oğlu Şeyxəli xan (hakimiyyəti: 1791–1822-ci illər) Aba-Sava yəhudilərinə göstərdikləri dəstək ilə tanınmışlar. Fətəli xan icmaya Aba-Sava torpaqlarında rəsmi torpaq hüquqları vermiş və onların iddialarını təsbit etmişdir. Aba-Sava sakinləri bölgənin iqtisadiyyatında mühüm yer tutan marena bitkisinin becərilməsi ilə məşğul olmuşlar. Bu bitki xalçaçılıqda istifadə edilən ipliklərin, eləcə də ipək və pambıq parçaların qırmızı rənglə rənglənməsində tətbiq edilmişdir. Yerinlik təsərrüfatı və ticarəti üçün əhəmiyyətli olan bu sahə, Semyonovun (1904) yazdığına görə, bölgənin sənətkarlıq ənənələrinin əsas istiqamətlərindən biri olmuşdur.[10]
Fətəli xanın hakimiyyəti dövründə (1758–1789) Aba-Savanın dağ yəhudiləri ilə qonşu ləzgilər yaşayış məntəqəsi arasında torpaq mübahisəsi meydana çıxmışdır. Xan bu məsələni şəxsən araşdırmış və qərarı yəhudilərin xeyrinə çıxarmışdır. O, mübahisəli torpaq sahəsinin icmaya məxsusluğunu təsdiq edən alqı-satqı sənədini vermişdir. İuda Çornının məlumatına görə, üzərində xanın imzası olan bu sənəd torpağın yəhudi icmasına əbədi olaraq verildiyini göstərmiş və Dərbənd yəhudi icmasının ağsaqqalları tərəfindən qorunub saxlanmışdır. Çornı (1840) və Helberq (1925) bu aktın dağ yəhudilərinin hüquqlarının rəsmi tanınmasını və onların bölgədəki mövqelərinin möhkəmləndiyini sübut etdiyini qeyd etmişlər.[8][9]
Fətəli xan həmçinin, Azərbaycanın müasir Quba yaxınlığında yerləşən və Nadir şah tərəfindən dağıdılmış Rustov kəndinin dağ yəhudilərinə Aba-Savaya köçməyə icazə vermişdir. Bunun nəticəsində 1760-cı illərdə Rustovdan olan bir çox yəhudi Aba-Savada məskunlaşmışdır. Semyonovun (1904) məlumatına görə, bu köçürülmə Dərbənd xanlarının yəhudi icmalarına göstərdiyi siyasi və sosial dəstəyi, həmçinin bu icmaların regionun iqtisadi və ictimai həyatında tutduqları mühüm rolu təsdiq etmişdir.[10]
Dağ yəhudilərinin yaşadığı Rustov kəndinin təqribən 8 km cənubunda yerləşən Şuduq kəndinin sakinlərinin, islamı qəbul edərək orada qalanlar istisna olmaqla, Aba-Savaya köçdükləri güman edilmişdir. Şuduq kəndinin hazırkı müsəlman əhalisinin bir hissəsi "İsrail övladları" kimi tanınan tukhum klanına mənsubdur. Bu, onların yəhudi mənşəyinə işarə edə bilər. Helberq (1925) və İosif Kuşnirin (1990) qeyd etdiyi bu fakt bölgədə dağ yəhudiləri ilə yerli etnik qruplar arasında mürəkkəb tarixi və sosial əlaqələrin mövcudluğunu göstərmişdir.[9][12]
1799-cu ildə Dərbənd və Quba hakimi Şeyxəli xan Rusiya imperiyasına sədaqətini bildirmiş və onun təbəəliyini qəbul etmişdir. Qazıqumuq xanlığının hökmdarı II Surxay xan (hakimiyyəti: 1789–1826-cı illər) bu addımı xəyanət kimi qiymətləndirmişdir. Bunun ardınca Surxay xanın qüvvələri Dərbəndə daxil olmuş, daha sonra isə həmin dövrdə Cənubi Qafqazda davam edən genişmiqyaslı siyasi və hərbi qarşıdurmalar çərçivəsində Aba-Savaya hücum etmişdir. Bu hadisə Çornı (1840) və Kuşnir (1990) tərəfindən bölgədəki güc münasibətlərinin mürəkkəbliyini əks etdirən nümunə kimi qeyd olunmuşdur.[8][12]
Yazıçı Mixail Dadaşev "Makovaya tropa" romanında bu hadisəni təsvir edərək bildirmişdir ki, Dağıstan feodallarından biri tərəfindən Aba-Savaya edilmiş hücumun səbəbi Rusiya imperiyasının generalı qraf Valerian Zubovun (1771–1804) fəaliyyəti olmuşdur. Müəllifin təqdimatına görə, Zubov Rusiya–İran müharibəsi çərçivəsində 1796-cı ildə Dərbəndin ələ keçirilməsi və imperiyaya birləşdirilməsi məqsədi ilə bölgəyə göndərilmiş, II Yekaterinanın son favoritlərindən olan Platon Zubovun (1767–1822) qardaşı idi.[1] Helberq (1925) və Yakov Rozenin (1987) vurğuladıqları kimi, Zubovun bu yürüşü Qafqazda Rusiya təsirini gücləndirmək və Surxay xan da daxil olmaqla yerli hakimlərin müqavimətini aradan qaldırmaq məqsədi daşımışdır.[9][13]
Tarixi mənbələrə əsasən, 1799-cu ildə Surxay xan Aba-Savaya qəfil gecə hücumuna rəhbərlik etmişdir.[14] Şiddətli döyüş zamanı təqribən 160 müdafiəçi həlak olmuş, daha sonra xanın qüvvələri əsir düşmüş bütün kişiləri edam etmiş, yaşayış məntəqəsini tamamilə dağıtmış və qadınlar ilə uşaqları hərbi qənimət kimi aparmışdır. Bu hadisələr Kuşnir (1990) və Semyonov (1904) tərəfindən bölgənin XVIII əsrin sonundakı təhlükəli siyasi mühitinin göstəricisi kimi təsvir edilmişdir.[10][12]
- ↑ 1 2 3 "Me, U, Baku, Quba Jews". Tabletmag Медиа. İstifadə tarixi: 23 iyul 2018.
- ↑ "Аба-Сава". Российская еврейская энциклопедия. İstifadə tarixi: 14 sentyabr 2012.
- ↑ "Евреи Азербайджана. (Горские евреи)". Proza Медиа. İstifadə tarixi: 14 sentyabr 2012.
- ↑ "Горские евреи". CJCC.
- ↑ "Горские евреи". Еврейская энциклопедия онлайн. İstifadə tarixi: 30 iyul 2012.
- ↑ См.: Чёрный, И. Путешествие по Кавказу; Гельберг, С. История евреев в Дагестане; Кушнир, И. Горские евреи: история и культура.
- ↑ "Горские евреи — таты или персидские евреи?". Rodstvo. İstifadə tarixi: 14 sentyabr 2012.
- ↑ 1 2 3 4 5 Иуда Чёрный, Путеводитель по Кавказу. (Москва: 1840).
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Самуил Гельберг, История евреев Кавказа. (Париж: Éditions du Progrès, 1925), гл. IV, с. 67–72.
- ↑ 1 2 3 4 Пётр Семёнов-Тян-Шанский, Кавказ: Исторические очерки. (Санкт-Петербург, 1904).
- ↑ "Взошедшие на Кавказ". Central Jewish Resource. İstifadə tarixi: 14 sentyabr 2012.
- ↑ 1 2 3 Иосиф Кушнир, Горские евреи: Очерки по истории и культуре. (Москва: Наука, 1990), с. 83–90.
- ↑ Яков Розен, Политическая история Кавказа XVIII века. (Москва: 1987).
- ↑ "Derbent". Еврейская энциклопедия онлайн. İstifadə tarixi: 14 sentyabr 2012.