ABŞ-də mühəndislikdə qadınlar

“Müasir dövrdə ABŞ-da mühəndislik fakültəsinin 18-29 %-ini qadınlar təşkil edir ki, bu da 25 il əvvəlki dövrlə müqayisədə çox böyük bir faizdir”. Bunu Virciniya Universitetinin Elm, Texnologiya və Cəmiyyət kafedrasının dosenti Coan MakQrat deyir və onun işlədiyi fakültədə onların sayı 31 %-dir. Buna səbəb bu sahədə olan qadın rol modellərinin sayının az olmasıdır.

Qadınlar uzun illər texnikanın sirrindən bixəbər olublar. 1900-ci illərdən əvvəlki dövrdə mühəndislik sahəsi əsasən hərbi sferada idi. O dövrdə çox az saylı qadın bu sahədə çalışırdı. Bu azsaylı istisnalardan Lilian Gilbreti (1878-1972) misal gətirmək olar. O, ərinin yanında çalışırdı və ərinin vəfatından sonra daha çox işləməyə məcbur olan Lilianın mühəndislik sahəsində çətinlikləri başladı. Lakin çalışqanlığı sayəsində uğurlar qazanan Lilian sonralar bir çox mükafatlara layiq görüldü və “Mühəndisliyin birinci ledisi” ləqəbi ilə məşhurlaşdı.^[1] Amerikanın aparıcı texniki məktəbləri (Corciya Teks və Kalteks də daxil olmaqla) II Dünya Müharibəsi bitənə qədər qadınlara təhsil almağa icazə vermirdilər. Bu məktəblərə qəbul olmaqda israrlı olan qadınlar Amerikanın ideal qadınları hesab olunmurdular, çünki mühəndislik sırf kişi işi hesab edilirdi. Belə məktəblərdə oxumaq istəyən qadınlara bu sahəyə ər tapmaq üçün gəldikləri söylənilirdi. Bu ali məktəblərin rəhbərləri düşünürdülər ki, onsuz da qadınlar ərə gedən kimi bu sahədə işləməyəcəklər və yaxşısı budur ki, dövlət qadınlara boş-boşuna pul xərcləməsin. Hətta psixoloqlar belə qadınların psixoloji problemləri olması haqqında mətbuatda dayazırdılar. Psixoloqlar mühəndis olmaq istəyən qadınları qeyri-normal, qeyri-sağlam adlandırırdı və mövcud qadınlıq və analıq identifikasiyasına xələl gətirdiklərini qeyd edirdilər. Amerikada Qadin Mühəndislər cəmiyyəti onları tənqid edirdi, qız-qadınlara bəslənilən bu münasibəti pisləyirdi və qadın mühəndislərin kişi mühəndislərdən əskik deyil, artıq olmalarını dilə gətirirdilər. Onlar qeyd edirdilər ki, mühəndislik nəinki analıq və qadınlığa xələl gətirmir, hətta onlara daha yaxşı ana olmaq imkanı verir. Bütün bunlara baxmayaraq, XX əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə hələ də qadın mühəndislərə neqativ münasibət davam edirdi, onlar gender əsaslı narahatlıqlarla və işdə diskriminasiya ilə üzləşirdilər.

“İxtiraçı” sözü hələ də kişilərə aid olan kəlmə hesab olunur. Ofisdə mühəndis işləyən qadınları ruhdan salmaq üçün kişilər qəsdən onları hələ də guya katibələrlə səhv salırdılar. Bütün bunlara baxmayaraq, qadınlar istər ev texnikasında, istərsə də başqa gözlənilməyən sahələrdə kifayət qədər yeni ixtiralara imza atmışlar. Məsələn, yağ düzəldən, qabyuyan, uşaqdaşıyan, tikmə və toxuma avadanlıqlarını qadınlar kəşf etmişlər. Daha sonralar, ayaqqabı tikən və metalla işləyən avadanlıq, liftin təkmilləşdirilməsi, dəmiryolunun birləşməsi, kompüterin dilləri, hətta hərbi texnika sahəsində də kəşflər etmişlər. Kaliforniyalı fermer Harriet Stronq adlı qadın su anbarı üçün yeni model hazırladı, lakin bunun patentini kulinariya avadanlığı sahəsində verdilər, çünki qadının belə böyük işlərdə kəşfi gözlənilən deyildi və buna qısqanclıqla yanaşdılar. 1960-cı illərdə Qadın Statusu üzrə Prezident Komissiyası bir çox sahələrdə olduğu kimi mühəndislik sahəsində də qadınların sayının az olduğunu qeyd etdi. Mühəndislik sahəsi gəlirli sahə olduğuna görə kişi inhisarında idi. Cəmiyyət hələ də qadınları kişilərin dominant olduğu sahələrə yaxın düşməsindən çəkindirməkdən ötrü cəhdlər edirdi. Ölkədə gedən demokratik-sivil hərəkata rəğmən, hələ də cəmiyyətdə bu sahəyə meyl edən qadınlara münasibət birmənalı deyildi. 1971-72-ci illərdə Elm, Texnologiya, Mühəndislik və Riyaziyyat sahəsində qadınlar cəmi 17 %-i təşkil edirdi.^[2] Hazırda XXI əsrdə yaşamağımıza rəğmən, yüksək texnologiya hələ də kişi inhisarındadır. Kompüter və başqa texnika sahələrin qadınların iş həyatının və özəl həyatının ayrılmaz bir parçası olmasına baxmayaraq, kişilər hələ də özlərini kompüter ekspertləri hesab edirlər. Oğlanlar hələ də kompüter dərslərində proqramları onların daha asan qavramasından bəhs edirlər. Hər vasitə ilə texnikanın kişilərə mənsub olması ideyasını qadınlara sırımaq istəyirlər. Texnoloji dünyanın qadınları sevməməsini qeyd edirlər. Təsadüfi deyildir ki, maşınlarda təhlükəsizlik balışlarını kişi bədəninin ölçülərinə uyğun düzəldirlər ki, bu da qadın sürücüləri üçün təhlükəlidir. Qadınların kişi çoxluğu ilə müşayiət olunan sahələrdə uğur qazanmamasının əsas səbəbi onlara lazımi dəstəyin olmamasıdır. Bu səbəb qadınların qeyri-ənənəvi iş yerlərində karyera qazanmalarına baryerlər törədir. Uzun illər prestijli iş yerlərində qadınların olmaması və ya çox az təmsil olunması onlara karyeralarında nailiyyət qazanmaq üçün təcrübə toplamalarına az imkan verir. Kifayət qədər bilikləri olan qadınlar təcrübə azlığından müəyyən uğursuzluqlara düçar olurlar və karyerada irəliləyə bilmirlər. Bəzən müəyyən dərəcədə uğur qazanmış qadınlar “kişilər kimi oynamağı” bacarmadıqları üçün geri çəkilməyə məcbur olurlar. Az da olsa, nüfuzlu postlarda olan qadınlar digər qadınlara nümunə olur və onların qətiyyətli irəliləməsi üçün zəmin yaradır.^[3]

1. ↑ Oldenziel, Ruth. Making technology masculine men, women and modern machines in America, 1870-1945, Amsterdam: Amsterdam University Press, 1999
2. ↑ Montanelli, Richard G. “The Status of Women and Minori�ties in Academic Computer Science”, Communications of the ACM 19.10 (1976), p. 580
3. ↑ Kifayət Ağayeva. “ABŞ-da gender məsələləri”. Bakı, “Elm və təhsil”, 2018, s. 172-175